استان ایلام ؛ سفر به طبیعت ناشناخته عروس زاگرس

استان ایلام، این سرزمین رویایی در غرب سرافراز واقع شده که باید اذعان داشت که عروس دردانه ی زاگرس است و دست توانای خالق، زیباترین تابلوی طبیعت را در آن ترسیم نموده است. دره های شگفت انگیز، رودها و آبشارهای زیبا، غارهای بی نظیر، کوه های سر به فلک کشیده، اقلیم های متنوع آب و هوایی، همجواری دیدنی کوه و دشت، سادگی هزار رنگ طبیعت وحشی، صداقت فرهنگ و هنر، چشم اندازهای بدیع، ایلام، سرزمین رنگ ها را به شاهکار خلقت ایران تبدیل کرده است. این استان سرزمینی است که نام هایی چون عروس زاگرس، سرزمین رنگ ها، استان چهارفصل و سرزمین طلوع خورشید را بر خود گرفته است. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای سفری شگفت انگیز به شهرهای استان ایلام و بدانیم مساحت کل استان ایلام چقدر است؟

پیشینه تاریخی استان ایلام

به استناد مطالعات و کاوش های باستانی صورت گرفته در استان، به ویژه موارد مربوط به:
- تپه های علی کش، چغاسفید، سبز و خزینه در دهلران، کزآباد و چشمه ماهی در هلیلان که همگی مربوط به هزاره های پیش از تاریخ هستند.
- کاوش های منسجم در قبرستان های ورکبود، جوب گوهر، کل نسار، بردبال که به دوران تاریخی تعلق دارند.
- و نیز کاوش در شهر تاریخی دره شهر مربوط به قرون اولیه اسلامی.
پیشینه ی استقرار در حوزه ی فرهنگی – تاریخی استان به صورت تداوم دوره ها به اثبات رسیده است.
استان ایلام، فروزان از تمدن دیرپای سرزمین ایلام باستان است. پهنه ی این استان بخشی از تمدن عیلام باستان بوده است که در هزاره ی سوم پیش از میلاد به وجود آمد و تا سال 645 پیش از میلاد به حیات خود ادامه داد و در دوران طلایی خود از اقتدار خاصی برخوردار بود. ایلام که در سومری (الام) و در اکدی (الامتو) آمده است به قولی معنی کوهستان یا کشور طلوع خورشید را می دهد.
از دوره های ماد، هخامنشی، سلوکی و اشکانی، اطلاعات چندانی درباره شهرهای استان ایلام در دست نیست در حالی که بیشترین اطلاعات و آثار به جا مانده از استان در پیش از اسلام، مربوط به دوره ی ساسانی است. ایلام در دوران ساسانی به جهت نزدیکی به تیسفون پایتخت ساسانیان و محل گذر به داخل کشور بیشترین آثار تاریخ خود را از این دوره به میراث دارد.
پهنه ی کنونی استان ایلام در دوره ی ساسانی از استان (خوره در زبان فارسی میانه) ماسبذان با مرکزیت شهر سیروان، در محدوده ی شمالی و مهرگان کدک (مهرجانقذق در دوران اولیه اسلامی) با مرکزیت شهر سیمره در محدوده ی جنوبی تشکیل یافته بود. پس از تصرف ایران از سوی اعراب در دوران اسلامی نیز، بخشی از ایالت بزرگ جبال (کوهستان) که در برگیرنده ی سرزمین های کوهستانی مرکز و غرب ایران بود، به شمار می آمد. در همین زمان بود که المهدی بالله، خلیفه ی چهارم عباسی که در شمار خوشنام ترین آنان نیز بود، در سفری در محرم سال 169 به ماسبذان درگذشت و همان جا در روستای رذ به خاک سپرده شد. بقعه ی او در پارک کودک امروزی در شهر ایلام قرار داشت که در سال 52 ویران شد و اکنون اثری از آن به جای نمانده است.
شهر سیمره از شهرهای استان ایلام تا نیمه ی نخست قرن چهارم هجری به حیات خود ادامه داد و احتمالا پس از وقوع زلزله ای به سال 334 ه ق برای همیشه از بین رفت و تا دوران قاجاریه اطلاعی از آن در دست نیست.
استان ایلام کنونی در زمان حکومت اتابکان لر کوچک (580 تا 1006 قمری) بخشی از آن بود که تقریبا بر استان های لرستان و ایلام کنونی انطباق داشت. پس از انقراض اتابکان لر کوچک به دست شاه عباس یکم در چهارصد سال پیش نیز، بخشی از حکومت والی گری لرستان که جانشین اتابکان لر کوچک بودند به شمار می آمد.
مرکز حکومت والیان در آن زمان در خرم آباد و ارگشان قلعه فلک الافلاک بود. تا آن که حسن خان والی در حدود سال 1180 خورشیدی (1216 قمری) برای نزدیکی به مرزهای عثمانی از خرم آباد به "دیوالا" (دهبالا، روستایی که ایلام بعدی در آن شکل گرفت) کوچید. این نخستین اقدام در اهمیت یافتن شهر کنونی ایلام در دوران معاصر بود.
پس از این دوره و در زمان حسینقلی خان (حدود 1236 تا 1278 خورشیدی) که پسر حیدرخان و نواده ی حسن خان بود، اقداماتی در گسترش دیوالا که اکنون دیگر حسین آباد نامیده می شد، انجام شده.
اما اقدامات غلامرضاخان (حدود 1278 تا 1307 خورشیدی) آخرین والی پشتکوه در گسترش حسین آباد و ساخت و ساز عمران در آن، مهم تر از اقدامات پدرش بود. مهم ترین بنای ساخته شده در این دوره کاخ والی ست، که پایان ساخت آن در سال 1287 خورشیدی بوده است.
غلامرضاخان که هم آخرین والی پشتکوه و هم واپسین حاکم دوران ملوک الطوایفی ایران بود، در سال 1307 با خودداری از رویارویی با حکومت مرکزی رضاشاه، بی جنگ و ستیز، حسین آباد را به قصد عراق ترک کرد و در همان جا درگذشت. در شهریور 1314 به موجب تصویب نامه ی هیات وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن ایلام باستان، نام قصبه ی حسین آباد به ایلام تغییر یافت.
در سال 1316 ایلام با نام شهرستان ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاهان شد. سپس در 1343 با بخش ها و شهرهای تابعه به یک واحد مستقل به نام فرمانداری کل ایلام و پشتکوه ارتقا یافت تا این که سرانجام در 17 فروردین 1353 به استان تبدیل گردید.

جغرافیا و تقسیمات کشوری در مساحت کل استان ایلام

استان ایلام از طرف جنوب با خوزستان، از مشرق با لرستان و قسمتی از خوزستان، از شمال با کرمانشاه و از مغرب با کشور عراق با طول مرزی 425 کیلومتر همسایه است و در بین 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و 31 درجه و 58 دقیقه تا 34 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی از خط استوا واقع شده است.
مساحت کل استان ایلام حدود 19044 کیلومترمربع می باشد و جمعیت آن در سال 1390 برابر 558000 تن بوده است.
توپوگرافی در مساحت کل استان ایلام: استان ایلام به دو ناحیه ی جغرافیایی تقسیم می شود: مناطق مرتفع در شمال و شرق استان که از رشته کوه زاگرس به شمار می رود و از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد در حالی جنوب غربی استان را دشت های پست و گرم پوشانده است.
اقلیم در مساحت کل استان ایلام: مناطق کوهستانی استان دارای هوای سرد با پوشش گیاهی نسبتا گرم متراکم و بارندگی مناسب، مناطق میانه دارای آب و هوای معتدل و مناطق غربی دارای تابستان های گرم و زمستان های معتدل است. پوشش گیاهی استان نیمه متراکم و بیشتر شامل گونه های بلوط که بیشترین سهم را داراست؛ بنه یا پسته ی کوهی، انجیر کوهی، گیلاس وحشی (بلالوک)، ارجن، زالزالک و کیکم است. به خاطر زیبایی های طبیعی فراوان به عنوان عروس زاگرس یا سرزمین رنگ ها نام گرفته است.
فصول سال در ایلام چنان به هم آمیخته اند که نقاط گرمسیری و سردسیری و معتدلش در آغوش همدیگرند.
همچنین استان ایلام دارای معادن غنی و شکارگاه های حفاظت شده نیز می باشد. استان ایلام دارای 10 شهرستان است: ایلام، آبدانان، ایوان، بدره، چراداول، دره شهر، سیروان، دهلران، ملکشاهی و مهران.

صنایع دستی در شهرهای استان ایلام

زندگی عشیره ای و مبتنی بر اقتصاد شبانی از دیرباز تاکنون باعث رشد و رونق صنایع دستی مرتبط شده است. مهم ترین محصول صنایع دستی شهرهای استان ایلام که به دست هنرمندانه زنان و دختران ایلامی و برای اولین بار در استان ایلام بافته شده، گلیم نقش برجسته است که از نظر اصالت و تولید مهم ترین و شاخص ترین صنعت دستی و بومی استان بوده و نقش و نگاره های آن از طبیعت و تاریخ و فرهنگ این منطقه الهام گرفته شده است.
سایر صنایع دستی شهرهای استان ایلام عبارتنداز:
جاجیم، نمد، گیوه بافی، عبابافی، چیت بافی، صنایع چوبی مانند معرق و منبت، احرامی بافی، بافت سیاه چادر، حصیربافی، گلیم ساده و...
همچنین افزون بر رشته های بومی، صنایع دستی دیگر همچون قلمزنی، نقاشی روی سفال، طراحی سنتی و... در استان به هنرجویان آموزش داده می شود.
مکان های عرضه صنایع دستی استان
1- نمایشگاه دائمی صنایع دستی واقع در بلوار مدرس، جنب ساختمان صنایع دستی استان
2- بازارچه دائمی صنایع دستی ایوان واقع در خیابان امام خمینی جنب شهرداری
3- فروشگاه شماره 3 صنایع دستی واقع در خیابان پاسداران جنب کاخ والی
4- فروشگاه دائمی شهدای ایلام

سوغات محلی شهرهای استان ایلام

مهم ترین سوغاتی های محلی در ایلام که بیشتر حاصل نعمات خدادادی است عبارتنداز:
1- روغن حیوانی و کره محلی با طعم بسیار لذیذ
2- عسل کوهی و ناب مناطق سورگه و شلم (تیرطاف، مانشت، کانی کل)
3- کشک، کنجد و گردو
4- ترخینه، که می توان آن را نوعی سوپ محلی دانست و با استفاده از گندم، ماست، ادویه و سبزیجات پخته می شود.
5- سقز محلی (شیره ی درخت بنه که به وفور در کوه های استان وجود دارد.
6- شیرینی بژی برساق
7- شیرینی کله کنجی
8- حلوای بگل (ترکیبی از پودر کشک و خرما)

موسیقی و رقص بومی ایلام

در موسیقی ایلام از سازهای دوزله، جفتان، سرنا، تنبک، دهل، شمشال، نی و کمانچه استفاده می شود و این سازها در آیین هایی مانند: عروسی، جنگ و عزا کاربرد دارند.
دوزله و جفتان برخلاف سازهای دیگر ایرانی که تک صدا هستند، دو صدایی هستند و قابلیت همراهی با سازهای چند صدایی را دارند. رقص کردی به صورت انفرادی و دسته جمعی اجرا می شود. موسیقی کردی در منطقه در گذشته افزون بر کاربرد هنری و موسیقایی به عنوان آمادگی رزمی و بدنی نیز کارایی داشته است. فتاپاشا، لرزانه، سوار سوار، صی سماع، قلاوی، سه حار، چپی و گریان از جمله نواها و ریتم های رقص کردی است که در مناطق کرد و لر نشین کشور رایج است.
هوره که از آوازها و نیایش های اساطیری ایران است، از هزاره های پیش تا به امروز رواج دارد. موسیقی آیین های سوگواری نوع دیگری از موسیقی در استان ایلام است که در آیین چمری با سرنا و دهل اجرا می شود و در این مراسم مردم ایل ها و روستاها در محلی به نان چمر جمع می شوند همراه با نوای ساز و دهل و آواز همسرایان نوعی رقص را ارائه می دهند.

مردم شناسی استان ایلام

مردمان استان ایلام ترکیبی از اقوام کرد، لر، لک و عرب هستند که اکثریت با کردها است. موزه مردم شناسی شهر ایلام در کاخ والی که بنای آن متعلق به دوران قاجار است، قرار دارد و در سال 1384 گشایش یافته است.
موزه ی مردم شناسی استان دارای دو بخش است:
در بخش نخست ماکت آسیاب آبی، مشاغل سنتی شامل قالی بافی، گلیم بافی، نمد مالی، جاجیم بافی، صحنه شکار کبک، صحنه ی زندگی در سیاه چادر به صورت زندگی عشایری و زندگی خاندان والی به نمایش درآمده است.
در بخش دوم موزه نیز غرفه هایی مانند صحنه کشاورزی به صورت سنتی، نمایش دادن ابزار و لوازم اعتقادی مردم استان، نمایش و پوشش اقوام مختلف استان و صحنه ی عروسی قدیمی نشان داده شده است.
در موزه مردم شناسی ایلام آداب، رسوم، اعتقادات، باورها، پوشش، نحوه ی زندگی، تیپولوژی و مشاغل سنتی استان جهت آشنایی بازدیدکنندگان به نمایش درآمده است از همین رو موزه مردم شناسی ایلام می تواند راهنمای خوبی جهت آشنایی مختصر بازدیدکنندگان با آداب و رسوم استان باشد.