شب و روز

در کتاب تفسیر حکیم جلد پنجم حضرت استاد انصاریان می فرمایند: به ترتیب که از خورشید دور مى شویم، زمین سومین سیاره منظومه شمسى است، مقدارى که زمین به دور ستاره مرکزى طى مى کند تقریباً به طول 930 میلیون کیلومتر مى باشد، براى این که چنین راهى در مدت 365 روز پیموده شود، سیاره ما باید با سرعت متوسط 29 کیلومتر 700 متر در ثانیه حرکت کند، نتیجه این حرکت ظواهر متوالى فضائى است که ستارگان در آن پراکنده شده و به نظر چنین مى آید که خوشید نیز در مقابل آن جا به جا مى شود، این ظواهر با آنهائى که به طور روزانه از دوران کره زمین حاصل مى شوند مخلوط مى گردند.

دوران زمین که در مدت 23 ساعت و 56 دقیقه و چهار ثانیه در حول محور مایلى که زاویه آن 23 درجه و 27 دقیقه است انجام مى گیرد و پدیده شب و روز پشت سر هم به وجود مى آید حرکتى است مانند حرکت انتقالى، و با آن که ما نیز با همان سرعت در آن کشیده مى شویم به هیچ وجه محسوس نمى باشد.

علاوه بر تناوب روز و شب وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ که نتیجه این دوران وضعى است، این حرکت با نتایج بى شمارى از لحظ خود کره زمین و پاره اى نمودها که در آن واقع مى شود تعبیه مى گردد.

براى تمام قسمت هاى زمین که میان قطب شمالى و جنوبى محصور است، تناوب هاى روز و شب دائمى بوده، فقط مدت هر یک از فصلى به فصل دیگر متفاوت است، به تدریج که به استوا نزدیک مى شویم، ناموزونى میان این مدت ها نقصان یافته و در آنجا تقریباً ثابت مى ماند، در این وقت دوره روشنى 12 ساعت و 5 دقیقه و دوره تاریکى 11 ساعت و 55 دقیقه در انقلابین مى باشد، در صورتى که در اعتدالین این دوره 12 ساعت و 45 دقیقه و 11 ساعت و 5/ 55 دقیقه مى باشد. «1» سرعت حرکت وضعى که سبب پدید آمدن شب و روز است، باعث تولید حوزه مغناطیسى در دو قطب زمین شده، طى چرخیدن خود ترکیبات آهنى منتشر در فضا را که کرات دیگر هنگام عبور جا گذارده اند جذب مى نماید، چنان که اکثر دانشمندان منظره صبح کاذب را نتیجه وجود ترکیبات آهن در فضا به خصوص نزدیک قطب شمال مى دانند.

«اختلاف به معناى در پى هم آمدن یا گوناگون شدن، از آثار بس شگفت و دقیق حرکات منظم عموم کواکب و ستارگان، در نظام وسیع، و زمین در تنظیم زندگى ما خاکیان مى باشد، در طول وعرض مکان ها و در طول روزها و فصول.

پیوسته اشعه اى از آفاق مختلف مى درخشد و گسترده مى شود و برمى انگیزد و میدان زندگى را باز مى نماید و آفاق آسمان ها را مى پوشاند، سپس پرده تاریکى روى مى آورد و چشم انداز زندگى را مى پوشاند و آفاق دور آسمان ها را مینمایاند و فرمان سکون مى دهد، همین اختلاف است که قسمتى از زمین را با حرارت بهارى و تابستانى سرسبزى و خرمى مى بخشد و ناحیه دیگرى با سرماى زمستانى مى بندد و پیوسته به خواب و سکون و حرکت و بیدارى مى برد و زمان سیال و یک نواخت را تقسیم مى نماید.» «2» از پى هم آمدن شب و روز در همه سال و در تمام نواحى زمین و در جمیع فصول بر اساس حسابى دقیق و منظم و با احتساب ثانیه و کمتر از ثانیه به راستى از نشانه هاى قدرت و حکمت و علم و عدل و ربوبیت حضرت حق است، و هر صاحب خرد و انصافى را به تسلیم در برابر حق و وحدانیت آن ذات مقدس وامى دارد، و او را در گردونه فرمان بردارى و اطاعت از آن محبوب ازل و ابد قرار مى دهد، و همه حرکات درون و برون انسان را بر اساس نظام متقن جهان هستى منظم مى نماید، و وى را هماهنگ با حرکات عادلانه همه موجودات حرکت مى دهد، و به سوى قرب و رحمت و لطف پروردگار رهنمون مى گردد.

قرآن مجید در برخى از آیاتش به گوشه اى اندک از منافع شب و روز اشاره دارد:

وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا: «3»

و شب و روز را دو نشانه «قدرت و ربوبیت و حکمت خود» قرار دادیم، سپس اثر شب را محو کردیم، و اثر روز را تابان نمودیم، تا شما در روز رزق پاک و حلال پروردگارتان را بطلبید، و شمار سال ها و حساب اوقات را «حتى ثانیه به ثانیه و آن به آن و لحظه به لحظه بدانید» و هر چیزى را به تفصیل بیان نمودیم.

وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً: «4»

و اوست خدائى که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد، براى کسى که بخواهد شب یا روز متذکر حضرت حق و شئون او و حقایق هستى شود، یا به خاطر این که وجود شب و روز از علل به وجود آمدن انواع نعمت هاست با همه وجود به شکر و سپاس فراوان برخیزد.

وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ: «5»

و گوشه اى از رحمت بى نهایت خدا آن است که شب و روز را به نفع شما آفرید تا در شب آرام گرفته و براى تأمین انرژى هزینه شده بر اثر کار و فعالیت استراحت نمائید، و در روز با کوشش مثبت رزق و روزى خدا را دنبال کنید، و براى این است که شکر گذار نعمت هاى حق شوید.

آیا مى توان در صفحاتى محدود، و با قلمى شکسته، و با دانشى بسیار بسیار اندک به منافع شب و روز براى زنگى انسان که یقیناً قابل شماره نیست پرداخت؟!

تحولاتى که شب در طبیعت ایجاد مى کند، دگرگونى هائى که روز در بسیط زمین به وجود مى آورد چگونه زمینه توضیح و تفسیر دارد؟

روز زمینه ساز فعالیت هاى مادى و معنوى در پرتو نعمت هاى الهى، و شب ظرفى براى استراحت و بخشى از آن براى اهل معرفت و بصیرت عرصه تهجد و عبادت و گریه و زارى براى راه یافتن به مقام قرب حق و ورود به گردونه رحمت و رضایت حضرت دوست است.

کشتى روان در دریا

مسئله دریا و طول و عرض و عمق و به وجود آمدن آن و تناسبش با کره زمین و عجایب و شگفتى هاى مخلوقاتش و این که کشتى هاى کوچک و بزرگ و سبک و سنگین در آن در حرکت است و منافع بى شمارش براى تأمین غذا و به راه انداختن چرخ اقتصاد ساکنان خشکى ها، بحث مفصل و مشروحى را مى طلبد که به توفیق حق در جاى خودش به آن خواهم پرداخت.

قرآن مجید براى نشان دادن عظمت نعمت کشتى و منافع آن در بیش از بیست آیه از کشتى نام برده است و در ضمن آن به مسئله دریا هم اشاره کرده است:

وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ: «6»

و اوست خدائى که دریا را رام شما نمود و در اختیارتان گذاشت تا از گوشت تازه آن «گوشتى که براى بدن شما بسى منافع دارد» بخورید، و از زینت و زیور آن چون لؤلؤ و مرجان استخراج نموده و خود را به آن بیارائید، کشتى ها را مى بینى که در آن با شکافتن امواج روانند، و براى این که از دریا و مسافرت با کشتى رزق و روزى خدا را بطلبید «و این همه نعمت براى این است که این نعمت ها را در مسیر عبادت و خدمت به خلق بکار گیرید» تا در گردونه شکرگذارى قرارگیرد.

حرکت کشتى ها در دل امواج دریاها، و حمل سنگین ترین بارها، و بردن مسافران به مقاصد دور و نزدیک، و ایجاد روابط اقتصادى و تجارى میان کشورها، به راستى از نشانه هاى رحمت و ربوبیت حضرت حق به انسانها است.

جریان کشتى ها در دریاها که محصول رشته هاى مهم علمى و قواعد فیزیکى و قوانین جرّ اثقال، و ثمره وزش بادها یا نیروى بخار، یا قدرت برق است، و در این زمینه انواع قطب نماها و سایر امور دخالت دارد همه و همه نتیجه فعالیت هاى مغزى و عقلى انسان و نهایتاً الهام حضرت حق و تجلى علم الهى در وجود انسان، و در هر صورت نشانه خدا است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ: «7»

آیا ندانستى که کشتى ها در دریا به اراده و رحمت خدا حرکت مى کند، تا خداوند بخشى از نشانه هاى خود را به شما بنمایاند یقیناً در نظام وجودى مخلوقات براى هر صبر کننده شکرگزار نشانه هائى از «قدرت و حکمت و ربوبیت و وحدانیت» خداست.

در هر صورت «کشتى از نخستین کشفیات و مصنوعات انسانى است که خود از آیات عظیم جهان و قدرت اندیشنده و کشاف مى باشد.

انگیزه بسط قدرت و احتیاج و خروج از محیط طبیعى و ارتباط با اقوام دور، آدمى را برانگیخت تا خواص اجسام و قوانین اوزان و جریان بادها را دریابد و چنین وسیله اى بسازد و همین اولین جهش به سوى تکمیل وسائل و تسخیر دریاها و سپس هوا و فضا بود.»

باران و باد و ابر و آثار آن

بیان در این که باران چگونه به وجود مى آید به راستى مثنوى هفتاد من کاغذ شود، شرح به وجود آمدن خورشید و حجم آن و عناصر تشکیل دهنده اش، و حوزه جاذبه اش نسبت به زمین و فاصله متعادلش با کره خاک و مقدار حرارتى که به سطح دریاها مى رساند و آب را بخار کرده بالا مى رود، و در میان آسمان و زمین تبدیل به ابر مى شود و باران از آن فرو مى ریزد، و توضیح این مسئله که باران در خاک فرو مى رود و با فعل و انفعالات شگفت انگیزى روبرو مى گردد تا گیاهى و درختى پس از زنده شدن زمین به روید و سفره غذاى جنبندگان را آماده سازد همه و همه در علل ایجاد باران باید مورد توجه قرار گیرد.

ریزش باران به اندازه لازم، مواد و عناصر باران، دخالت باد در به حرکت آوردن ابرها، خود داستان مفصل دیگرى است که توضیحش صفحات زیادى را لازم دارد.

داستان شگفت انگیز دیگر در این زمینه مسئله جوّ است که بالى براى سوار کردن ابرها، و حرکاتش براى تولید بادها باید مورد توجه و دقت قرار گیرد.

در کتاب زمین و سرگذشت آن مى گوید: پیش از وارد شدن در اصل موضوع طرز عمل زمین را در مقابل خورشید که اشعه خود را به طرز متفاوتى به نقاط مختلف سطح زمین مى تاباند ذکر مى کنیم.

نخستین نتیجه این اختلاف تابش نور، ایجاد مناطقى است که داراى آب و هواى خاص مناطق خاص مى باشند، در این باره مفهوم حارّه و معتدله و قطبى را به خوبى مى دانیم، علاوه بر اوضاع و احوال عمومى که به این ترتیب برقرار مى شود، آشفتگى هائى نیز که از نزدیک به یکدیگر بستگى دارند، از قبیل تغییرات درجه حرارت و باد و تشکیل بخار آب و تراکم آن در اثر جمیع کیفیات و تنوع سطح زمین تولید مى شوند، از این لحاظ باید وضع بحرى و برى بودن و به خصوص عوارض سطح زمین را مؤثر بدانیم.

اوضاع و احوال طبیعى و حرکات جو باعث مى شود که جریان پیچیده و درهم و رژیم هاى خاصى در آن برقرار شود.

در نتیجه بادهاى مختلف کم و بیش منظم و اغتشاشاتى، که در جهات خاصى جا به جا مى شوند تولید شده و از طرف دیگر بخارات آب کم و بیش و زیادى که در جو یافت مى شود متراکم گشته، تولید ابرهاى بدون ریزش یا با ریزش «برف یا باران» مى کند، طرز توزیع و مقدار این ریزش به هیچ وجه تابع تصادف و احتمال نمى باشد «بلکه معلول اراده حکیمانه و قدرت عالمانه و رحمت و لطف حضرت حق است.»

در این مورد به علت نقش مهمى که عنصر مایع، دارا مى باشد توضیح بیشترى لازم است.

سه علت اصلى موجب تراکم بخار آب جو مى شود و نتیجه این سه علت عبارت اند از:

بارانهاى سیل آسا، بارانهاى جغرافیائى یا ارتفاعى و بارانهاى طوفانى.

بارانهاى سیل آسا نتیجه حرکاتى صعودى مى باشند که جرم هاى هواى گرم شده و مرطوب را به طرف نواحى مرتفعى که در آنها درجه حرارت کمترى حکم فرماست مى کشانند علاوه بر این انبساطى که در اثر تقلیل فشار جو حاصل مى شود سرماى محسوسى نیز ایجاد مى کند، این دو علت است که موجب تراکم بخار آب مى شود، به این طریق است که بارانهاى روزانه و فراوان نواحى استوائى و نیز بارانهاى روزهاى خیلى گرم تابستان تولید مى شوند.

بارانهاى ارتفاعى به طورى که نامشان نشان مى دهد بارانهائى هستند که در اثر عوارض زمین حاصل مى شوند، هرگاه جرمهاى هواى مرطوبى که به وسیله بادها جا به جا مى شوند به قسمت هاى مرتفع زمین برخورد کنند، براى عبور از آنها رو به بالا مى روند، این صعود به همان عللى که در فوق براى سرد شدن ذکر شد، باعث تراکم مى شود، حالت بارانى یا برفى که در این شرایط برقرار مى شود به اندازه اى واضح و مشخص است که ترسیم یک نقشه عمومى از وضع نسبى ریزش باران یا برفى محسوس، تصویرى از یک نقشه جغرافیائى، که در آن پستى و بلندى زمین نمایش داده شده است مى باشد.

بارانهاى طوفانى همراه بورانها و طوفانهایى هستند که دنبال نقصان فشارهاى جوى مى باشد، این نقصان فشار موجد حرکاتى است که مخلوط شدن جرم هاى هوا را تسهیل مى کند: حرکات صعودى مانند حالت قبل در مرکز این اغتشاشات جوى، تراکم بخار آب را تولید مى کند، این نوع بارانها تقریباً در مسیر خلاءهاى فراوان مى باشند، و به همین دلیل است که در بعضى نواحى بیش از نواحى دیگر دیده مى شوند. «8» در هر صورت نزول باران و سیراب شدن زمین و زنده شدنش پس از مرگش و پدید آمدن گیاهان و نباتات گوناگون، و آماده شدن سفره رزق و روزى براى موجودات زنده به ویژه انسان از نشانه هاى رحمت عام و فیض کامل و حکمت بالغه حق است.

تأثیر حرارت خورشید به روى آب اقیانوس ها و برخاستن بخار، و تشکیل ابر از آن بخار در جو زمین و وزیدن بادها براى به این سو و آن سو بردن ابرها و آثار ریزش باران که قابل محاسبه و شمارش نیست همه و همه نشانه هاى قدرت و ربوبیت و حکمت و وحدانیت او براى خرمندان و اندیشه کنندگان در حقایق عالم هستى است: لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.

اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ: «9»

خداوند است که بادها را مى فرستد، پس ابرها را در فضا برمى انگیزد، و در آسمان هر گونه که بخواهد بسط مى دهد و آن را پراکنده مى سازد، پس مى بینى که از لابلاى آن باران بیرون مى آید.

چون باران از ابر فرو ریزد، زمین دگرگون مى شود و از بى حرکتى درمى آید، و به جنب و جوش مى افتد، و فزونى و روئیدن مى گیرد و انواع نباتات از آن سر مى زند.

قرآن مجید در این زمینه مى فرماید:

وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ: «10»

و زمین را بى حرکت مى بینى چون بر آن باران نازل کنیم به جنب و جوش و افزون شدن مى افتد، و از هر نوع گیاه خوش و خرم مى رویاند.

همه آنچه که در صفحات گذشته درباره آسمان و زمین و شب و روز و کشتى و باران و باد و ابر خواندید فعل و صنعت و تجلى اراده یک حقیقت و یک ذات واحد بى شریک و بدون کفو و تنهاى از مثل و مانند یعنى الله است که جز او معبودى وجود ندارد، و رحمن و رحیم است:

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ: «11»

آرى همه مخلوقات، و همه موجودات آفریده خداوند یکتا و رحمن و رحیم اند، و کدام ظلم بالاتر و بدتر از این که براى حضرت او شریک قرار دهند، و از آن شریک حل مشکلات بخواهند، و او را عبادت کنند، و زندگى خود را با پرستش آن آلوده نمایند؟!

واحد یعنى متفرد به ذات، ذاتى که جزء براى او نیست و از ترکیب پاک است، در الوهیت و استحقاق عبادت فرد است، شریکى براى او تصور ندارد، وحدت در صفات و افعال دارد، از جمیع جهات واحد است و مثل و مانندى براى او نیست، لغت واحد در آیه شریفه و دیگر آیات انواع شرک را از حضرتش نفى مى کند، و دل خردمند را به نور توحید روشن مى کند.

این فقیر در این زمینه وارد مباحث پیچیده فلسفى و عرفانى نمى شوم، زیرا با آیات روشن قرآن، و حقایقى که در آیات بیان شده، و آسان بودن مطالعه در موجوداتى که در دسترس اند، نیازى به بیان مسائل پیچیده نیست، چون جهان و همه موجوداتش مانند آئینه اى است که جمال ازل و ابد در آن پیداست و چشم دل به وضوح و به صورت آشکار او را مى بیند.

امیرمؤمنان که عارف به حقایق هستى، و ذات موجودات و جایگاه آنان در عرصه آفرینش است مى فرماید:

«فظهرت البدایع التى احدثتها آثار صنعته و اعلام حکمته، فصار کل ما خلق حجة له و دلیلا علیه و ان کان خلقا صامتا فحجته بالتدبیر ناطقه و دلالته على المبدع قائمة» «12»

در آنچه آفریده آثار صنعت و نشانه هاى حکمت او پدیدار است، نهایتاً هر یک از پدیده ها جهت و برهانى بر وجود اوست، گرچه برخى از مخلوقات به ظاهر ساکت اند، ولى بر تدبیر خداوندى گویایند و نشانه هاى بر قدرت و حکمت اویند.

گیتى و خوبان آن در نظر آئینه اى است

دیده ندید اندر آن جز رخ زیباى دوست

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- زمین و سرگذشت آن 14.

(2)- پرتوى از قرآن ج 2، ص 32.

(3)- اسرا 12.

(4)- فرقان 62.

(5)- قصص 73.

(6)- نحل 14.

(7)- لقمان 31.

(8)- زمین و سرگذشت آن 47.