سخن حکیمان در عشق‏

افلاطون عشق را جنون الهى دانسته که نفوس قدسى و ارواح عالى به این جنون مبتلا مى شوند، و علاجش جز فنا و مستغرق در معشوق شدن و بقا به شهود و وصال یافتن نخواهد بود.

حسن و زیبائى معشوق خلاق عشق است، عشق کامل حسن کامل را مى تواند ببیند، و چشم غیر عاشق از مشاهده حسن کامل و جمال حق که حسن کل و کل الحسن است بر بسته است.

به عقیده بوعلى سینا عشق در همه موجودات سارى است، از ذات حق تعالى گرفته تا مادة المواد جهان طبیعت.

به عقیده ى حکما و عرفا عشق در انسان نامحدود است، و محبوب و معشوق حقیقى انسان، کمال مطلق و ذات نامحدود است، عشق و علاقه انسان به محدودها عشق مجازى است نه حقیقى، یعنى باعتبار مظهریتى است که از معشوق حقیقى دارد، و به قول جلال الدین به اعتبار جرعه اى است که بر این خاک ریخته اند، و اگر انسان به معشوق و محبوب حقیقى خود برسد و عشق حقیقى خود را باز یابد آرام و قرار خواهد گرفت.

بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. «1»

و به همین دلیل لذات بهشتى خستگى آور نیست، و در بهشتیان میل به تغییر وضع و تحول و تجدد وجود ندارد.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا

خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا: «2»

به یقین کسانى که ایمان آورده، و کارهاى شایسته انجام داده اند، جاى پذیرائى از آنان بهشت هاى فردوس است، در آن جاودانه اند و از آن درخواست انتقال و تغییر به وضع دیگر نمى کنند.

در هر صورت عشق و شوق در همه اشیاء حتى در جسمانیات نیز سریان دارد.

صدرالمتألهین عشق را عین وجود، و وجود را عین عشق و هر دو را عین حسن و جمال دانسته است و مى گوید حسن و عشق در جمیع مراتب شدید و ضعیف وجود به شدت و ضعف موجود است، بلکه مراتب عشق عین مراتب وجود است، هر جا وجود قوى است آنجا عشق قوى و کامل است، و هر جا وجود ضعیف است ظهور عشق ضعیف خواهد بود، و عشق با هستى مساوق و ملازم و بلکه متحد است و حق که کل الوجود است کل العشق و کل الحسن است، پس حق اتم مراتب عشق و اکمل درجات حسن و زیبائى بى نهایت است، پس از آن در مراتب وجود به حسب الاشرف فالاشرف، بنابراین وجود در هر چه کامل تر است حسن و عشق و حیات ظهورش بیشتر است.

باید دانست که خواهى نخواهى معشوق حقیقى موجودات خداست، و مقصد و مقصود آنها هم در این مرحله سفر الى الله است، و همه مشتاقانه به سوى حریم قدس و جلال او مى شتابند، و در میان موجودات چون اهل ایمان واقعى از معرفت بیشترى برخوردارند، و دیده قلب آنان از همه بازتر و تیزتر است، و مشرف به شرف مشاهده کل الجمال با چشم قلب شده اند نسبت به حق اشدّ حباً هستند.

جاذبه اى که همه کرات و افلاک و بلکه همه موجودات را در عرصه گاه حیات به سوى معشوق حقیقى مى کشاند عشق است، و آن شوق و اراده و نفوسى که آسمان ها و کواکب و اقمار را در این فضاى بى کران روز و شب مى گرداند عشق است، و به حکم عشق در همه کرات و انجم عالم بالا بلکه در کلیه اجسام جذب و دفع و جاذبیت و مجذوبیت است.

و باز حکم عشق در عالم معادن، ظهور خواص و آثار آنهاست، و باز عشق است که در عالم نباتات توالد و تناسل و محبت به وجود خود، و میوه و ثمرات خویش و جذب آب و هواى مناسب و دفع زیان و ضرر اقتضا مى کند.

و باز عشق است که در عالم حیوان که موجودى کامل تر از معدن و نبات است اقتضاى شهوت ازدواج و میل جنسى مى کند، و بقاى نوع خود را مى طلبد و براى عشق به بقاى خویش به آب و غذا میل مى نماید و غضب را براى دفاع از موانع بقا و کمال خویش به کار مى گیرد.

اما عشق در عالم انسان که مظهر کل الوجود و کل الکمال است و خلیفة الله یعنى مستجمع کلیه اوصاف الهى به نحو خلافت و ظلیت است، عشق جامع و کامل در جمیع مراتب موجودات است، یعنى عشق عقول قدسیه مجرده را در مقام عقل، و عشق نفوس کامله را در مقام نفس نفس، و عشق کرات و اجسام و نبات و حیوان را در مراتب طبیعت واجد است.

پس انسان در حقیقت مجمع کلیه عشق ها و شوق ها و جاذبه هاى گوناگونى است که در تمام مراتب موجودات متفرق است.

انسان از مرتبه عشق رحم به نطفه که در حقیقت همان جاذبه کرات است، و عشق به توالد و تناسل که عمل نباتى است، و عشق شهوانى جنسى که شوق حیوانى است، و عشق به موهومات و تخیلات که عشق شیطانى است را دارا مى باشد، تا عشق نفوس ملکوتى و ملائکه آسمانى و انوار اسپهبدیه و عقول قادسیه.

پس همه نوع از مراتب عشق را در وجود انسان به امانت نهاده اند.

در این میان مؤمن واقعى بر اساس معرفت و بصیرتى که به حضرت محبوب دارد، همه عشق ها را به سوى او جهت داده و به مرتبه اشد حباً لله که بالاترین مرتبه عشق و بلکه کل عشق است رسیده است.

موجودات عالم از عقول و فرشتگان عالم بالا گرفته تا مراتب نبات و جماد هر کدام را عشق خاص و شوقى مخصوص است، و به یکى از جهات حسن الهى متوجه و مشتاق هستند و از جهات حسن دیگر بى خبرند.

وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها.

لکن حضرت انسان به جمیع جهات عشق متوجه و مشتاق معشوق حقیقى و حسن مطلق الهى است، زیرا تعیّن انسانیت مظهر اسم جامع الهى است، و الله یعنى مستجمع اوصاف کمال به جمیع جهات حسن در انسان تجلى فرموده و سایر موجودات غیر انسان را در هر یک جهت حسن معشوق جلوه گر شده و آنها از همان جلوه حسن معین، جمال حق را مشاهده توانند کرد و به مقام جمع الجمعى حسن وجود غیر انسان را راه نیست، نظیر آن که هر یک از قواى انسانى از قوه باصره و سامعه و ذائقه و غیره هر کدام چیزى خاص را ادراک کند و از آن لذت برد و از ادراک قوه دیگر بى خبر است، و به لذت آن آگاه نیست، سامعه رنگ ها را درک نکند، و لذت آن بر او حاصل نشود، و باصره آوازها را درنیابد و از آن لذت نبرد، و ذائقه رنگ و بوى را نفهمد و بدان ملتذ نگردد، ولى نفس ناطقه انسان که مجمع این قواى مختلف و کمالات متفرق است تمام ادراکات بر او حاصل، و جمیع لذات به او واصل خواهد بود، همین گونه قواى عالم غیب و شهود را نسبت به حضرت انسان توان دانست که قواى عالم

«ان منهم الا و له مقام معلوم»

به هر یک چیزى درخور او اعطا شده است، ولى به انسان جمیع آنچه به موجودات متفرق عالم داده اند اعطا نموده اند، آنچه خوبان همه دارند انسان تنها دارد، لذا عشق انسان جامع و کامل است و معشوق او کل الجمال نامتناهى است و متعلق به تمام جهات حسن اعظم الهى تعالى سلطانه و تقدس جلاله و جماله است:

وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ.

اهل حکمت و حال و صاحبان معرفت و کمال در این زمینه یعنى در تعریف و بیان عشق سخنانى دارند:

عشق جذبه و الهام الهى و تحریک روح قدسى است به سوى اقلیم حسن و زیبائى تابان الهام، کارى که از غیر عشق برنیاید عشق انجام مى دهد.

عشق ظهور جذبه حسن و حسن جذاب است.

عشق درمان هر درد و درد بى درمان است.

عشق فرمانده کل قواى وجود و معزولکننده حکم عقل و شهود است.

عشق الم لذیذ و لذت الیم جان انسان است.

«العشق غلبة سلطان الهوى على النفس بما یرید و یهوى:»

عشق غلبه میل است بر هر حب و اشتیاقى که در قلب هاست.

«العشق سلطنة ربانیة على مملکة النفس الانسانیة بتجلیات انوار الالهیة»

عشق حکومت و سلطنت الهى است، همراه تجلیات انوار حق بر دل پاکان.

«العشق مغناطیس یجذب الارواح اللطیفة الى المحاسن الشریفة:»

عشق مغناطیس ارواح لطیف و حساس است که آنها را به سوى زیبائى هاى شریف جذب مى کند.

«العشق نور یشرق منه مطالع الحسن الى مظاهر الانس»

عشق نورى الهى است که از افق هاى زیبائى تابش مى کند و همه قواى ادراکى انسان را به سوى قرب حق جهت مى دهد.

وصول به مقام حقیقت که منتهاى مقصد سالکان راه خداست، براى عارف به جذب احدیت میسر مى شود، تا آن جذبه پنهانى معشوق، عاشق را دعوت نکند عاشق قدم به کوى وصال نگذارد، و عشق معشوق چون به عاشق رخصت دیدار دهد، در مرحله ثانى عشق عاشق پدید آید، و سالک تا طى مراتب عشق و سیر مقامات عاشقى نکند هرگز به مقام وصال نرسد و به خلوتگاه شهود راهش ندهند.

شاید آیات:

«یحبهم و یحبونه، ثم تاب الله علیهم لیتوبوا، رضى الله عنهم و رضوا عنه، انک لا تهدى من احببت و لکن الله یهدى من یشاء .....»

و امثال این آیات اشاره به این معناست که نخست حب حق به خلق و جذبه عشق او که اثر عشق به ذات خود اوست مبدء عشق عاشق است، سپس عشق و شوق عاشق سبب سیر و صعود او به درگاه شهود تواند بود. «3» وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ

عشق لله

فیض کاشانى آن حکیم عارف، و فیلسوف واله و عاشق و شیدا در رابطه محبت و عشق لله مى فرماید:

عشق به خدا، و محبت به حق منتها درجه ى مقامات معنوى و قله بلند درجات ملکوتى است، پس از درک محبت مقامى وجود ندارد مگر این که آن مقام میوه اى از میوه هاى محبت و تابعى از توابع عشق است، مانند شوق، انس، رضا و آنچه از این قبیل است، و پیش از محبت مقامى نیست مگر این که مقدمه اى از مقدمات محبت و عشق است مانند توبه، صبر، زهد و هر چه که از این مقوله است.

گرچه محبت پس از معرفت به جمال و کمال حضرت حق به صورت قهرى در عرش دل تجلى مى کند، ولى همین محبت فراهم آوردن مقدماتش بر عبد فرض و واجب است، به این خاطر فیض مى گوید:

آگاه باش که اجماع امت بر این است که عشق ورزى به خدا و رسولش واجب است، و چیزى که وجود خارجى نداشته باشد وجوبى براى آن متصور نیست، و آنان که محبت را به طاعت تفسیر کرده اند راه درستى نپیموده اند زیرا طاعت تابع محبت و میوه آن است.

محبت به خدا و عشق به حق چنان که در روایات آمده از شروط ایمان است.

ابورزین عقیلى از رسول خدا پرسید

«یا رسول الله ما الایمان؟ قال: ان یکون الله و رسوله احب الیک مما سواهما:» «4»

اى پیامبر خدا ایمان چیست؟ فرمود: این است که خدا و رسولش نزد تو از غیر آنها محبوب تر باشند.

در روایت دیگر آمده:

«لا یؤمن احدکم حتى یکون الله و رسوله احب الیه مما سواهما:» «5»

احدى از شما مؤمن نیست مگر این که خدا و رسولش نزد او از غیر آنها محبوب تر باشد.

و در روایت دیگر مى خوانیم:

«لا یؤمن العبد حتى اکون احب الیه من ماله و اهله و الناس اجمعین:» «6»

عبد مؤمن نیست مگر این که من نزد او از مال و زن و فرزند و همه مردم محبوب تر باشد.

رسول حق فرمود:

«احبوا الله لما یغذوکم به من نعمه و احبونى لحب الله ایاى:» «7»

عاشق خدا باشید زیرا شما را به وسیله انواع نعمت هایش رزق و روزى مى دهد، و مرا دوست داشته باشید به خاطر این که خدا مرا دوست دارد.

در روایت بسیار مهمى درباره ى آثار محبت به خدا و رسولش که یکى از آنها صبر در برابر سختى ها و شدائد است آمده:

«نظر النبى الى مصعب بن عمیر مقبلًا و علیه اهاب کبش قد تنطق به، فقال النبى انظروا الى هذا الرجل الذى قد نور الله قلبه لقد رأیته بین ابویه یغذوانه باطیب الطعام و الشراب «والین اللباس» فدعاه حب الله و حب رسوله الى ما ترون:» «8»

پیامبر اسلام در حالى که مصعب بن عمیر با پیراهنى از پوست گوسپند دباغى نشده به سویش مى آمد نظر کرد و فرمود: این مرد را بنگرید که خدا دلش را منور نموده، من او را نزد پدر و مادرش در مکه دیدم که وى را با پاکیزه ترین غذا و آشامیدنى پذیرائى مى کردند، و نرم ترین لباس را به او مى پوشانیدند، ولى عشق به خدا و رسولش او را به این وضعى که مى بینید کشانیده است.

در روایت مشهورى است:

«ان ابراهیم قال لملک الموت اذا جاءه لیقبض روحه: هل رأیت خلیلًا یمیت خلیله؟ فاوحى الله عزوجل الیه هل رأیت محبا یکره لقاء حبیبه؟» «9»

هنگامى که ملک الموت براى قبض روح ابراهیم آمد ابراهیم به او گفت: دوستى را دیده اى که دوستش را بمیراند؟! خداوند به ابراهیم وحى کرد آیا عاشقى را دیده اى که نسبت به لقاء محبوبش بى میل باشد؟!

از رسول خدا دعاى مهمى به این مضمون روایت شده است:

«اللهم ارزقنى حبک و حب من یحبک و حب ما یقربنى الى حبک و اجعل حبک احب الى من الماء البارد:» «10»

خداوندا محبتت، و محبت محبوبت و محبت آنچه مرا به تو نزدیک مى کند نصیب من فرما، و محبت خود را در ذائقه ام از آب سرد محبوب تر قرار بده.

عربى به محضر رسول اسلام مشرف شد و عرضه داشت: اى پیامبر خدا قیامت چه زمانى برپا مى شود؟ حضرت فرمود: چه توشه اى براى آن آماده کرده اى؟

گفت: نماز و روزه زیادى فراهم نکرده ام ولى عاشق خدا و رسول او هستم، حضرت فرمود

«المرء مع من احب»

انسان با همان کسى است که او را دوست دارد.

روایت شده: عیسى به سه نفر گذشت که بدنهایشان لاغر شده بود و رنگ از رخسارشان تغییر کرده بود، گفت شما را چه چیزى به این وضع دچار ساخته؟ گفتند ترس از دوزخ گفت بر خداست که ترسوى از عذاب را ایمنى دهد.

سپس به سه نفر دیگر گذشت که لاغرى و رنگ پریدگى آنان از گروه اول بیشتر بود، به آنان فرمود چه چیزى شما را به این حالت گرفتار کرده؟ گفتند: شوق به بهشت گفت: بر خدا است حق است که آنچه را امید دارید به شما عطا کند.

پس به سه نفر دیگر گذشت که لاغرى و رنگ پریدگى آنان از گروه دوم بیشتر بود و گوئى بر صورتشان آئینه هائى از نور وجود داشت، گفت شما را چه چیزى به این مرتبه رسانیده گفتند عشق خداى عزوجل، گفت: شما مقربون هستید، شما مقربون هستید. «11» هرم بن حیان گفته:

«المؤمن اذا عرف ربه عزوجل احبه و اذا احبه اقبل الیه و اذا وجد حلاوة الاقبال الیه لم ینظر الى الدنیا بعین الشهوه و لم ینظر الى الآخرة بعین الرغبة و هو بجسده فى الدنیا و روحه فى الآخرة:» «21»

مؤمن هنگامى که خدا را بشناسد عاشق او مى شود، و چون عاشق او شود به سوى او میرود، و چون شیرینى رفتن به سوى او را بچشد دنیا را با چشم خواستن و آخرت را با دیده رغبت نظر نمى کند، او با بدنش در دنیا و با روحش در آخرت است.

از امیرمؤمنان (ع) روایت شده است:

«حب الله نار لا یمر على شى ء الا احترق، و نور الله لا یطلع على شى ء الا اضاء، و سماء الله ما ظهر من تحته من شى ء الا عظاه، و ریح الله ما تهب فى شى ء الا حرکته و ماء الله یحیى به کل شى ء، و ارض الله ینبت منها کل شى ء فمن احب الله اعطاه کل شى ء من الملک و الملک:» «31»

محبت به خدا و عشق به حق آتشى است که بر چیزى نمى گذرد مگر آن که مى سوزاند، و نور خدا بر چیزى طلوع نمى کند مگر آن که روشن مى کند، و چیزى از زیر آسمان خدا ظهور نمى ماند مگر آن که او را مى پوشاند، و نسیم خدا در چیزى نمى وزد مگر آن که او حرکت مى دهد، و آب الهى مایه اى است که هر چیزى به آن زنده مى شود، و زمین خدا واقعیتى است که هر چیزى از آن مى روید، پس کسى خدا را دوست داشته باشد خدا همه چیز از مُلک و مِلک به او عطا مى کند.

از رسول خد روایت شده است:

«اذا احب الله عبدا من امتى قذف فى قلوب اصفیائه و ارواح ملائکته و سکان عرشه محبته لیحبوه فذلک المحب حقا، طوبى له ثم طوبى له و له عند الله شفاعة یوم القیامة»

چون خدا بنده اى از امتم را دوست داشته باشد محبتش را در قلوب برگزیدگانش و ارواح فرشتگان و سکان عرشش مى اندازد تا او را دوست داشته باشند در نتیجه چنین کسى عاشق حقیقى است، خوشا به حال او، خوشا به حال او، براى او در قیامت نزد خدا مقام شفاعت است.

این فقیر در توضیح وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ اگر مفصل وارد مى شد به چند جلد کتاب قطور مى رسید، ولى براى نشان دادن حقیقت و ارزش مسئله محبت و آثار آن به همین اندازه اکتفا مى کنم، و شما را در این زمینه به کتاب هاى مربوطه ارجاع مى دهم.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- رعد 28.

(2)- کهف 108- 107.

(3)- توحید در نهج البلاغه 481.

(4)- مسند احمد ج 4 ص 11.

(5)- نسائى ج 8 ص 94.

(6)- بخارى ج 1 ص 12.

(7)- حاکم در مستدرک ج 3 ص 150.

(8)- تنبیه الخواطر 125.

(9)- محجة البیضاء ج 8 ص 5.

(10)- محجة البیضاء ج 8 ص 6.