نسیمی از ادعیۀ قرآنی

دعاهای قرآنی بنابر ساختار کلی قرآن، در سوره یا بخش خاصی از قرآن گرد نیامده اند. حضور آنها در قرآن به شکل گسترده و پاره پاره و در متن زندگی و تاریخ است؛ مانند روحی که در سراسر کلام وحی جریان دارد.

دعا و نیایش در قرآن و سنت اسلامی نقش اساسی و بنیادین دارد. پیامبر اسلام دعا را مغز و گوهر عبادت برشمرده است. در قرآن خداوند خطاب به انسانها می گوید: «وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؛ مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و کسانی که از پرستش و عبادت من کبر می ورزند بزودی خوار در دوزخ درمی آیند. (سوره غافر، 60)
در جهان نگری قرآن، همه موجودات بنده و فرمانبردار خدا هستند و او را تسبیح و ستایش می کنند. (سوره مریم، 39 و سوره انبیاء، 91) بدین ترتیب دعا و نیایش، عبادت و پرستش و تسبیح و ستایش پروردگار از ارکان عالم هستی اند. در این میان، انسان رابطه ویژه و منحصر به فردی با خدا دارد.
آیه ای در قرآن هست که این ارتباط ویژه را به روشنی نشان می دهد: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ...»؛ هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می کنم، پس باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند. (سوره بقره، آیه 186)
این تنها آیه ای است که خدا هفت بار به صورت متکلم وحده و بدون بکار بردن ضمیر جمع که شیوه رایجی در زبان قرآن است، با انسان سخن می گوید.
دعاهای قرآنی بنابر ساختار کلی قرآن، در سوره یا بخش خاصی از قرآن گرد نیامده اند. حضور آنها در قرآن به شکل گسترده و پاره پاره و در متن زندگی و تاریخ است؛ مانند روحی که در سراسر کلام وحی جریان دارد.
کدام سوره قرآن دارای بیشترین دعاهای قرآنی است؟
دعا شامل عرض ایمان، نیایش، سپاس از خداوند تبارک و تعالی، تقاضای عفو و بخشش، توکل بر خدا، دعا برای برادران، اقرار به سختی عذاب، درخواست نجات از قوم ظالم، درخواست اولاد صالح، یاری طلبیدن و اقرار به گناه می شود.
سوره های قرآن اغلب دارای دعاهایی قرآنی می باشند اما در بین آنها دو سوره بقره و آل عمران دارای بیشترین دعاها، می باشند. در اینجا به این دو سوره، همراه با آیات مربوط به آن اشاره می شود:
سوره بقره:
آیه 127: (وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا) یعنی «و وقتی که ابراهیم و اسماعیل دیوارهای خانة مکه را برافراشتند و عرض کردند پروردگارا این خدمت را از ما قبول فرما»
آیه 126: (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ) یعنی «چون ابراهیم عرض کرد پروردگارا این شهر را محل امن و آسایش قرار ده و روزی اهلش را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده َاند، فراوان گردان»
آیه 128: (رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا). «ابراهیم و اسمعیل عرض کردند پروردگارا اول ما را تسلیم فرمان خود گردان و فرزندان ما را هم به تسلیم و رضای خود بدار و راه پرستش و طاعت را به ما بنما و بر ما (وظیفة بندگی را) سهل و آسان گیر»
آیه 129: (رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ) «پروردگارا، فرزندان ما را شایسته آن گردان که برانگیزی از میان آنان رسولی که بر مردم تلاوت آیات تو کنند...»
آیه 201: (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار) «و بعضی دیگر گویند بار خدایا! ما را از نعمتهای دنیا و آخرت، هردو، بهره مند گردان و از شکنجه آتش دوزخ نگاهدار.»
آیه 250: (قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ) «چون آنها در میدان مبارزة جالوت و جنود او آمدند، از خدا خواستند که بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما.»
آیه 285: (...وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا) «... و همه یک زبان و یک دل (در قول و عمل) گفتند) فرمان خدا را شنیده و اطاعت کردیم. پروردگارا! ما آمرزش تو را می خواهیم...»
آیه 286: (رَبَّنا لا تُواخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ). «... بار پروردگارا! ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا کرده ایم، مواخذه مکن، بار پروردگارا! تکلیف گران و طاقت فرسا، چنان که بر پیشینیان نهادی، بر ما مگذار، بار پروردگارا! بار تکلیفی فوق طاقت ما را بدوش منه و بیامرز و ببخش گناه ما را و بر ما رحمت فرما، تنها سلطان ما و یاور ما توئی، ما را بر (مغلوب کردن) گروه کافران یاری فرما.»
سوره آل عمران: موارد دعا در سوره آل عمران 14 مورد می باشد که ما به 10 مورد بسنده کردیم:
آیه 8: (رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ) «بار پروردگارا! ما را بباطل میل مده پس از آنکه بحق هدایت فرمودی و بما از لطف خویش رحمتی عطا فرما، که همانا توئی بخشندة بی َعوض و منّت»
آیه 16: (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ) «آنان که به درگاه عزّ الهی عرضه دارند، پروردگارا! به کرم خود گناهان ما ببخش و ما را از عذاب آتش جهنّم نگاهدار.»
آیه 35: (إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی) «یاد کن آنگاه که زن عمران گفت: پروردگارا! من عهد کردم فرزندی که در رحم دارم از فرزندی خود، در راه خدمت تو آزاد گردانم، این عهد من بپذیر...»
آیه 38: (هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ) «در آن هنگام که زکریا، کرامت مریم را مشاهده نمود، عرض کرد: پروردگارا! مرا بلطف خویش، فرزندانی پاک سرشت عطا فرما که همانا توئی مستجاب کنندۀ دعا.»
آیه 41: (قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً...) «زکریا عرض کرد: پروردگارا! برای من به شکرانۀ این نعمت، آیت و عبادتی مقرّر فرما...».
هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می کنم، پس باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند.
آیه 53: (رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ) «پروردگارا! ما به کتابی که فرستادی ایمان آورده و از رسول تو پیروی کردیم، نام ما را در صحیفۀ اهل یقین ثبت فرما.»
آیه 147: (رَبَّنا إغْفِرْلنا ذُنُوبنا و اشرافنا فی اَمرِنا و ثبت اَقْدامَنا و اَنْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الکافِرین) «... بار پروردگارا! به کرم خود از گناه و ستمی که ما دربارۀ خود کرده ایم درگذر و ما را ثابت قدم بدار و ما را بر محو کافران مظفّر و منصور گردان».
آیه 191: (...رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ) «... گویند پروردگارا! این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده ای، پاک و منزّهی، ما را به لطف خود از عذاب آتش دوزخ نگاهدار».
آیات 193 و 194: (رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَ آمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ) (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ) «پروردگارا! ما چون صدای منادیی که خلق را به ایمان می خواند شنیدیم اجابت کردیم و ایمان آوردیم. پروردگارا! از گناهان ما درگذر و زشتی کردار ما را بپوشان و هنگام جان سپردن ما را با نیکان محشور گردان» «پروردگارا! ما را از آنچه به رسولان خود وعده دادی، نصیب فرما و محروم مگردان که وعدة تو هرگز تخلّف نخواهد کرد.»
همچنین سوره اعراف با 10 مورد دعا (آیات 23، 43، 47، 89، 126، 143، 151، 155، 156، 196) و سوره مومنون با 8 مورد دعا (آیات 28، 29، 93، 94، 97، 98، 109، 118) و سوره ابراهیم با 6 مورد دعا (آیات 35، 37، 38، 39، 40، 41) در رتبه های بعدی قرار دارند.
در ضمن، دعا شامل عرض ایمان، نیایش، سپاس از خداوند تبارک و تعالی، تقاضای عفو و بخشش، توکل بر خدا، دعا برای برادران، اقرار به سختی عذاب، درخواست نجات از قوم ظالم، درخواست اولاد صالح، یاری طلبیدن و اقرار به گناه می شود.

منابع:
سایت اندیشه قم
دانشنامه اسلامی

فرآوری: آمنه اسفندیاری