دکتر فرزاد اصغری‌زاده متخصص قلب و عروق
بر اساس مطالعات آماری رسمی، ارتباط مستقیم و غیرقابل انکار بین آلودگی هوا و بروز بیماری‌های قلبی- عروقی وجود دارد. به‌دلیل افزایش شهرنشینی، این مسأله تبدیل به یک موضوع مهم در حیطه بهداشت عمومی شده و تحقیقات جدید در صدد تبدیل این یافته‌های آماری به نتایج بالینی و نهایتاً ارائه راهنماهای عملی و کاربردی در این زمینه است.
در سال‌های اخیر آگاهی از آثار مخرب آلودگی هوا بر سیستم قلبی- عروقی افزایش یافته و مراجع علمی معتبر در این بیماری‌ها مانند (American- AHA Heart Association) نیز بر این موضوع صحه گذاشته‌اند. از مدت‌ها قبل دیده شده که دوره‌های عمده آلودگی شدید (مثل مورد شهر لندن در سال 1952) با افزایش مرگ و میر همراه می‌باشد که قسمت عمده این موارد ناشی از عوارض قلبی- ریوی بوده است.
یک مطالعه تحقیقی در شهر تیانجین چین با اندازه‌گیری روزانه غلظت دی‌اکسیدسولفور (SO2) و دی‌اکسید نیتروژن (NO2) نشان داد که این دو ماده قویاً همراه با افزایش مرگ و میر قلبی و ریوی در جمعیت شهری است. حتی در جوامعی که سطوح آلودگی کمتری دارند، اثبات شده که همین میزان اندک نیز دارای اثرات مخرب بر روی سلامتی است؛ به‌خصوص که انواع این آلاینده‌ها نیز در حال تبدیل به موارد خطرناک‌ترند.
گروه‌های خاصی از جمعیت، مثل افراد مسن و افرادی که زمینه بیماری‌های قلبی دارند، بیشتر در معرض خطر هستند. با وجود اینکه احتمال نسبی بروز بیماری ریوی ناشی از آلودگی هوا بیشتر است، ولی میزان قدر مطلق کل خطرات ناشی از بیماری‌های قلبی به‌وجود آمده بیشتر و بزرگ‌تر می‌باشد.
عوارض جسمی آلودگی شامل اختلال در سیستم تنفسی، پاسخ ایمونوژیک (مربوط به سیستم ایمنی بدن)، و اختلالات انعقادی است؛ ولی به نظر می‌رسد مشکلات قلبی- عروقی نقطه پایان و مشترک همه آنها باشد. سلول‌های پوششی دیواره عروق (سلول‌های اندوتلیال، Endothelial cells) و پاسخ‌های عمومی معیوب، مثل افزایش غیرطبیعی و نابجای فرایندهای التهابی و استرس اکسیدان‌ها روی سلول‌های قلب و رگ‌ها.
این فرایندهای غیرطبیعی از مهم‌ترین عوامل ایجادکننده بیماری‌های عضله قلب و دیواره رگ‌های کرونری (رگ‌های خونی خود قلب) و سایر رگ‌های محیطی بدن می‌باشند. استنشاق ذرات آلاینده ابتدا سبب التهابات ریوی و اثرات عمومی ثانویه می‌شوند و سپس وقتی به جریان خون راه یابند، اثر مستقیم مهمی روی قلب و عروق می‌گذارند.
از طریق القای مکانیسم اکسیدکننده سلول‌ها و راه‌های التهابی است که این ذرات هم سبب پیدایش و هم پیشرفت مشکلات قلبی بیماری تصلب شرائین (آترو اسکلروز- بیماری تنگ‌کننده رگ‌های بدن و قلب) می‌شوند؛ به‌خصوص که روی پلاکت‌ها، دیواره عروق و خود بافت عضله قلب هم تأثیر می‌گذارند. متهم اصلی در این میان، به‌نظر نانوذراتی هستند که با ذرات فلزات و مواد آلی همراه می‌باشند.
مطالعات نشان داده‌اند که میزان مرگ و میر و آمار بستری به‌دلیل بیماری‌های قلبی، با سطوح مقادیر ذرات معلق در هوا در ارتباط مستقیم بوده است و این پدیده با الگوی فصلی تغییرات مرگ و میر قلبی عروقی نیز همخوانی دارد. آلودگی هوا در کوتاه‌مدت منجر به سکته قلبی یا حملات حاد آنژین صدری (دردهای قلبی) و تشدید نارسایی قلبی شده است.
مواجهه طولانی‌مدت و مزمن نیز طبق آمار موجب افزایش احتمال وقوع مرگ ناشی از بیماری عروق کرونری (عروق خونرسانی قلب) در طول زندگی می‌شود؛ به‌طوری که پیامدهای مرگبار چنین آلودگی‌هایی، مانند سکته قلبی و حملات ایسکمی کرونری (حملات حاد اختلال خونرسانی رگ‌ها به بافت قلب) چه بعد از مواجهه‌های حاد و چه بعد از مواجهه مزمن به اثبات رسیده است.
شدت آثار مخرب بر روی قلب به حدی است که سبب تغییراتی حتی در نوار قلب افراد می‌شود و مشاهده این تغییرات حتی به‌عنوان روشی برای بررسی آلوده‌کننده‌های مختلف مطرح شده‌اند. دیگر عوامل مربوط به تاثیر ترافیک شهری است که در این زمینه می‌توان به پارامترهایی مثل میزان ترافیک در نزدیکی محل زندگی افراد یا مدت زمان قرار گرفتن در ترافیک اشاره کرد.
به نظر می‌رسد مطالعات جدید و آینده باید کاربردی‌تر و بالینی باشد و کلیدها و راهنماهای عملی در اختیار مسؤولان و نهادها قرار دهد تا هشدارهای آماری جای گوشزدهای کلی را بگیرند و با پدیده آلودگی هوا به‌طور جدی مقابله شود. در این صورت شاید نقش آلودگی هوا در بروز بیماری قلبی- عروقی، به اندازه عوامل خطر شناخته‌شده‌ای مانند دیابت، مصرف سیگار، چربی خون بالا و فشار خون بالا مورد توجه قرار گیرد.