دکتر رضا دانشمند؛ روان‌پزشک و درمانگر اعتیاد
daneshmand74@yahoo.com
متأسفانه بیماری اعتیاد در حال حاضر یک بیماری نسبتاً شایع در جامعه ما می‌باشد.
تخمین‌های اولیه نشان می‌دهد که در شهرهای بزرگ از حدود 30 مرد جوان بین 20- 40 سال حداقل دو نفر به نوعی از اعتیاد مانند اعتیاد به مواد مخدر (تریاک، هروئین، کراک و...) یا اعتیاد به مواد محرک (شیشه، کوکائین و...) مبتلا است.
پس احتمال اینکه خانواده‌ای با این بیماری در یکی از اعضاء خود مواجه شود یا به وجود آن شک نماید بسیار است.
چه نشانه‌هایی دلالت بر مصرف مواد دارند؟
باید توجه داشته‌باشید که صرف بروز تغییرات مقطعی و ناگهانی در رفتار یا ظاهر یک فرد، به‌معنای مصرف مواد توسط او نمی‌باشد.
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که اعتیاد از روی تغییرات ظاهی قابل تشخیص است و به‌محض مشاهده تغییرات ناچیز در صورت یا وزن یکی از نزدیکان خود گمان به مصرف مواد می‌برند.
در این سال‌ها بارها با خانواده‌هایی مواجه بوده‌ام که از من انتظار داشته‌اند تنها با نگاه به سر و وضع و ظاهر یکی از نزدیکان خود، بتوانم وجود اعتیاد را در او ثابت یا رد کنم.
باید بدانیم که تغییرات ظاهری ملاک مناسبی برای تشخیص اعتیاد نیست. در بسیاری از موارد تغییرات ظاهری و تابلو شدن فرد تا مراحل دیررس اعتیاد خود را نشان نمی‌دهد و از سوی دیگر بسیاری از افرادی که دچار تغییراتی در ظاهر خود می‌شوند، ممکن است اصلاً مواد مصرف نکنند و این تغییرات به دلایل دیگر رخ داده باشد.
علاوه بر آن بسیاری از افراد انتظار دارند که با انجام تست‌های تشخیصی ادرار و خون پی به وجود اعتیاد در دیگران ببرند. باید بدانید که تست‌های معمول ادراری و خونی اعتیاد، تنها مصرف یا عدم مصرف مواد در روزهای اخیر را نشان می‌دهند و به‌هیچ‌وجه دلالت بر وجود یا عدم اعتیاد در فرد نمی‌کنند.
برای مثال می‌توان فردی را تصور کرد که روزانه و به مدت طولانی مواد مصرف می‌کند، ولی طی چند روز اخیر مصرف خود را متوقف نموده‌است و بنابراین تست وی منفی گزارشمی‌شود و یا فرد دیگری که مصرف‌کننده دائم مواد نیست ولی طی چند روز گذشته در معرض مواد بوده‌است و تست وی مثبت گزارش می‌شود.
در هیچ یک از این دو مورد تست اعتیاد ملاک مناسبی برای تشخیص یا رد اعتیاد نمی‌باشد، هم‌چنان‌که منفی بودن تست نفر اول به عدم اعتیاد وی دلالت ندارد، مثبت بودن تست نفر دوم نیز به معنای معتاد بودن وی نمی‌باشد.
این نکته به‌ویژه در هنگام انجام تست‌های غربال‌گری پیش از ازدواج یا استخدام یا موارد مشابه بسیار اهمیت دارد که صرف توجه به نتیجه یک تست، اعتیاد را تأیید یا رد نمی‌کند.
آن چه که در تشخیص‌گذاری و شک به اعتیاد کمک می‌کند، توجه به تغییرات رفتاری و فاصله گرفتن از سبک و الگوی زندگی فرد نسبت به سبک و الگوی زندگی وی در ماه‌های پیش‌تر است.
این که آیا وضعیت خلق و خوی فرد، الگوی خواب، روابط و دوستان، تفریحات و فعالیت‌های شغلی و اجتماعی وی و ... نسبت به گذشته تغییر واضحی دارد یا نه می‌تواند زمینه شک به مصرف مواد را در ما ایجاد کند.
برای مثال رفتار فردی که پیش از این در مسافرت‌ها و مهمانی‌ها ما را همراهی می‌کرده است ولی طی هفته‌های اخیر از بودن با ما طفره می‌رود و به اصطلاح ما را می‌پیچاند، یا کسی که به طور آشکاری نسبت به گذشته دروغ می‌گوید یا پنهان‌کاری می‌کند می‌تواند شک برانگیز باشد.
البته باید توجه داشته باشید که این تغییرات را باید در یک بازه زمانی مشخص جستجو کنید و تغییراتی که در مقاطع زمانی کوتاه اتفاق می‌افتند ممکن است ربطی به اعتیاد و مصرف مواد نداشته باشند.
هم‌چنین این تغییرات رفتاری و نشانه‌ها در بسیاری از موارد به‌ویژه در نوجوانان ممکن است دلایلی به جز اعتیاد داشته باشند و مثلاً به دلیل مشکلات شغلی و کاری و تحصیلی، بحران‌های عاطفی، افسردگی و اضطراب و مانند آنها ایجاد شده باشند.
مخلص کلام این که تغییرات رفتاری یکی از اعضاء خانواده نظیر بی نظمی در خواب، پرخاشگری، افت تحصیلی یا شغلی، بی‌حوصلگی، بی‌قراری، بی‌اشتهایی، افسردگی و... همه می‌توانند نشانه‌هایی از بیماری اعتیاد به مواد باشند و یا نباشند!
و همین نکته ضرورت مراجعه و مشاوره با یک متخصص را ایجاب می‌کند.
حال اگر به هر دلیلی به مصرف مواد توسط یکی از اطرافیان خود شک کردید قبل از انجام هر اقدامی، اول به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
1- میزان آگاهی: چقدر از بیماری اعتیاد اطلاع دارید؟ از مواد مختلف و رو‌ش‌های مصرف آنها چه می‌دانید؟ آیا از علائم مصرف مواد در رفتار و ظاهر فرد مطلع هستید؟
آیا می‌دانید با فرد بیمار معتاد چگونه باید برخورد کرد؟ قبل از هر اقدامی باید از کامل بودن اطلاعات خود، مطمئن شوی‌د.
2- سطح اطمینان: تا چه حد به شواهد خود مطمئن هستید؟ مراقب باشید که شک و گمان زیاد از حد، کنترل اطرافیان و تهمت‌های بدون پشتوانه، موقعیت شما در محیط خانواده را به شدت به خطر می‌اندازد.
در بسیاری از موارد، شک و تردیدها در مورد بیماری افراد به اعتیاد درست از کار در نمی‌آید! پس در مطرح کردن شک خود بسیار احتیاط کنید.
3- عوامل خطر: آیا عوامل خطر ایجاد اعتیاد را برای فرد مورد نظر می‌شناسید؟ استرس‌های خانوادگی و کاری، فراهم بودن مواد و وجود دوستان مصرف کننده، مهم‌ترین عوامل خطر هستند. عوامل خطر را در کنار شواهد مصرف به دقت ارزیابی نمایید.
4- فرد کلیدی: اگر لازم شد کسی با بیمار احتمالی صحبت کند و نگرانی‌های خانواده را با او درمیان بگذارد و اطلاعات بیشتری کسب کند بهترین گزینه چه شخصی می‌باشد؟
پدر خانواده، عمو، دایی، برادر بزرگتر، مادر، خواهر بزرگتر و یا .... کدامیک مناسب‌تر هستند؟ کدامیک تاثیرگذاری بیشتر، اعتبار بالاتر و قدرت کنترل احساسات بیشتری دارند؟
5-قدم‌های عملی: بعد از مطرح شدن نگرانی‌ها و مواجهه با بیمار، در صورت پذیرش یا عدم پذیرش وی، قدم بعدی شما چیست؟
آیا برای گزینه‌ها یا مراحل بعدی برنامه مشخصی دارید؟ قبل از هر کاری برنامه خود را برای انجام اقدامات بعدی طراحی نمایید.
6- کنترل خود: در حال حاضر چقدر ناراحت یا عصبانی هستید؟ چقدر به اعصاب خود تسلط دارید؟
چقدر احساس میکنید که باید هر چه زودتر اقدامی انجام داد؟ اگر تصور میکنید که باید به سرعت مداخله‌ای انجام دهید احتمالاً در مسیری نادرست حرکت میکنید. اعتیاد یک شبه ایجاد نشده است و با یک اقدام ضربتی شما هم درمان نمی‌‌شود!
7- مشاور مطلع: آیا شرایط خود را با یک فرد مشاور آگاه به بیماری اعتیاد در میان گذاشته‌اید تا بهترین برخورد مناسب را برای بیمار خود بیابید؟
برخورد صحیح با بیماری اعتیاد، نیاز به یک دانش فراگیر و چند بعدی دارد که در خانواده‌ها وجود ندارد. شما بدون بهره‌گیری از نظرات مشاورین آگاه حتماً دچار اشتباهات خطرناکی خواهی‌د شد.
در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که باید دقت داشته باشید اگر احتمالاً حدس شما در مورد بیماری یکی از اعضاء خانواده درست باشد بیماری اعتیاد او در چند روز ایجاد نشده است که شما بتوانید در یک اقدام اورژانسی مشکل را حل نمایید.
در طی چند روز هم بیماری آنقدر پیشرفت نمی‌کند پس قبل از هر کاری، اطلاعات خود را در مورد بیماری اعتیاد، علائم آن، راه های درمان آن و کارهایی که نباید در مورد بیماران انجام شود افزایش دهید.
در این مسیر حتماً از کارشناسان و مشاورین خبره در حوزه اعتیاد استفاده نمایید.
مراکز درمانی اعتیاد زیادی وجود دارند که کارشناسان این مراکز می‌توانند بهترین مشاور شما برای انتخاب بهترین مداخله ممکن باشند.
