در گذشته، وجود کاروانسرا در بین جاده ها و راه ها به خصوص جاده های اصلی در تجارت، اهمیت بسیاری داشتند. یکی از این کاروانسراهای مهم حدود 1750 سال پیش، در زمان ساسانیان، به نام دیرگچین، که امروزه آن را مادر کاروانسراهای ایران می دانند، می باشد. این کاروانسرا در زمان پویایی خود، جز مهم ترین کاروانسراها به حساب می آمده است و شامل فضاهایی برای حمام، سرویس بهداشتی، مسجد و آسیاب، بوده است. کاروانسرای دیرگچین در طول زمان به خصوص در دوره های سلجوقی، صفوی و قاجار دست خوش تغییراتی شده است. درگچین جایی در نزدیکی شهر قم قرار دارد. از دیگر نام های این کاروانسرا در کتاب ها و متن های گذشته، می توان به قصر گچ، قلعه، قصر الجص، دژ کردشیر، اشاره کرد.
شکل کلی مادر کاروانسراهای ایران
مساحت کلی این کاروانسرا و الحاقات آن در خارج از آن، به حدود 19 هکتار می رسد. شکل کلی این کاروانسرا به این صورت است که پلان بنای اصلی آن مربع است و در گوشه های این مربع طاق نما وجود دارد. ورودی کاروانسرای دیرگچین مستطیل است و بر روی آن گنبد قرار گرفته است. کاروانسرای دیرگچین 6 برج دارد که 4 برج در گوشه ها قرار دارند و 6 متر قطر دارند، دو برج دیگر در دو طرف ورودی قرار گرفته اند. در هر طرف این کاروانسرا 12 حجره یک طبقه قرار دارد و شترخوان ها در پشت حجره قرار گرفته اند. این شترخوان ها حدود 6 متر عرض و سقف ضربی دارند.
حمام دیرگچین در قسمت جنوب غربی قرار دارد. ورودی حمام در سمت راست راهروی شترخانه جنوب غربی می باشد. حوض هشت ضلعی در سریینه حمام وجود دارد. این حمام شامل گرمخانه هشت ضلعی و خزینه های آب گرم و سرد می باشد. ورودی این خزینه ها از پشت بام می باشد.
سرویس بهداشتی در قسمت غربی حمام قرار دارد. در این محل یک حوض چهارگوش، یک چاه آب و یک مخزن آب وجود دارد. کنار این موارد فضای بسته ای وجود دارد که در آن 6 چشمه دستشویی قرار دارد که به عنوان توالت عمومی مورد استفاده قرار می گیرد. این فضای بسته طاق گنبدی دارد و ورودی آن قوس نیم دایره ای می باشد.
مسجد این کاروانسرا در جنوب شرقی قرار دارد. محراب این مسجد در وسط ضلع جنوبی و به صورت مستقیم است. این مسجد مربع شکل است. ستون های با قطر بسیار در وسط این مسجد قرار گرفته اند. مساحت این بنا حدودا 300 متر مربع می باشد.
برای بازدید از این کاروانسرا باید به 70 کیلومتری شهر قم در جاده قم به گرمسار یا قم به ورامین بروید. در حال حاضر این کاروانسرا که به ثبت آثار ملی نیز رسیده است، بدون مالکیت و به محلی برای نگهداری احشام روستائیان تبدیل شده است.
