پایه ی اصلی جهاد اکبر را بشناسیم!!

انسان با خودشناسی، خود را ارزیابی می کند خصلت های ناروا را از خود دور می کند و در صدد تقویت جنبه های مثبت خود بر می آید آن گاه، می فهمد که در زندگی و در جهان، چه باید انجام بدهد و چگونه باید رفتار کند. امام علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید: «از توجه انسان به خودش، انگیزه ای برای اصلاح خویش ایجاد می شود».(غرر الحکم، ج 6، ص 176)
 
از قدمهای مهم در راه رسیدن به یک اخلاق نیک و از بین بردن رذائل در وجود یک انسان خود شناسی است. شناخت خود در واقع اولین گام در راه اصلاح نفس است چرا که یک انسان ابتدا باید از بیماری خود آگاه شود تا به دنبال پزشک و داروی مناسب بگردد و اساسا تا از وجود دشمن دراطراف زندگیمان باخبر نباشیم هیچگاه به فکر دفاع از خود نمی افتیم پس معنای این مثالها این است که تا ما خود را نشناسیم و از عیبها و اشکالات خود باخبر نشویم به دنبال رفع آنها که نتیجه اش تهذیب نفس است بر نمی آییم.
و البته همان گونه که خودشناسی پایه مهم تهذیب نفس و تکامل در جنبه های اخلاقی و مسائل دیگر است، جاهل بودن به قدر خویش، سبب بیگانگی از همه چیز و دوری از خدا می گردد؛ لذا در حدیث دیگری از امام دهم، امام هادی علیه السلام می خوانیم: «من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ کسی که نزد خود قدر و قیمتی ندارد، از شر او ایمن نباش!» (تحف العقول، کلمات قصار امام هادی علیه السلام)
خودشناسی تنها راه تهذیب نفس
همانطور که در بالا بیان کردیم اولین قدم در راه رسیدن به تهذیب نفس خودشناسی است حال دلائل آن را به طور اختصار برای شما عزیزان شرح می دهیم:
1ـ انسان از طریق خود شناسی به کرامت نفس و عظمت این خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی که پرتوی از انوار الهی و نفحه ای از نفحات ربانی است پی می برد؛ آری! درک می کند که این گوهر گرانبها را نباید به ثمن و بهای ناچیز فروخت و به آسانی از دست داد!
امام علی علیه السلام می فرمایند: من عرف نفسه جاهدها؛ و من جهل نفسه اهملها؛ کسی که خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر می خیزد و کسی که خود را نشناسد آن را رها می سازد!» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج3، ماده معرفت، ص 1881)
تنها کسانی خود را آلوده رذائل اخلاق می کنند و گوهر پاک روح انسانی را به فساد و نابودی می کشانند که از عظمت آن بی خبرند.
2ـ انسان با شناخت خویشتن به خطرات هوای نفس و انگیزه های شهوت و تضاد آنها با سعادت او پی می برد، و برای مقابله با آنها آماده می شود. بدیهی است کسی که خود را نشناسد از وجود این انگیزه ها بی خبر می ماند و شبیه کسی است که گرداگرد او را دشمن گرفته، اما او از وجود آنان غافل و بی خبر است؛ طبیعی است که چنین کسی خود را آماده مقابله با دشمن نمی کند و سرانجام ضربات سنگینی از سوی دشمن دریافت می دارد.
3ـ انسان با شناخت نفس خویش به استعدادهای گوناگونی که برای پیشرفت و ترقی از سوی خداوند در وجود او نهفته شده است پی می برد و تشویق می شود که برای پرورش این استعدادها بکوشد، و آنها را شکوفا سازد؛ گنجهای درون جان خویش را استخراج کند و گوهر خود را هویدا سازد.
کسی که عارف به نفس خویش نیست به انسانی می ماند که در جای جای خانه او گنجهای پر قیمتی نهفته شده ولی او از آنها آگاهی ندارد، ممکن است از گرسنگی و تنگدستی در آن بمیرد، در حالی که در زیر پای او گنجهایی است که هزاران نفر را سیر می کند.
4ـ هر یک از مفاسد اخلاقی ریشه هایی در درون جان انسان دارد، با خودشناسی، آن ریشه ها شناخته می شود، و درمان این دردهای جانکاه را آسان می سازد، و به این ترتیب راه وصول به حق را برای انسان هموار می کند.
5ـ از همه مهمتر این که خودشناسی بهترین راه برای خدا شناسی است، خداشناسی و آگاهی از صفات جلال و جمال حق، قویترین عامل برای پرورش ملکات اخلاقی و کمالات انسانی و نجات از پستی و حضیض رذائل و رسیدن به اوج قله فضائل است.
و اگر به مطالب گفته شده این جمله را بیفزاییم که رذائل اخلاقی زندگی انسانی را به تباهی می کشد و جامعه بشری را در بحرانهای سخت گرفتار می سازد به اهمیت خود شناسی و خودآگاهی برای زندگی انسانها بیشتر پی خواهیم برد.
اهمیت خودشناسی در روایات اسلامی:
در احادیث اسلامی اثرات بسیار پرارزشی برای خودشناسی آمده است، که ما را از هرگونه توضیح بی نیاز می سازد از جمله:
امام هادی علیه السلام می فرمایند: «من هانت علیه نفسه فلا تامن شره؛ کسی که نزد خود قدر و قیمتی ندارد، از شر او ایمن نباش!» (تحف العقول، کلمات قصار امام هادی علیه السلام)
1- در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: «نال الفوز الاکبر من ظفر بمعرفة النفس؛ کسی که خود را بشناسد، به سعادت و رستگاری بزرگ نایل شده است!» (امینی آمدی، غرر الحکم، حدیث 9965) و نیز می فرماید: «من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل النجاة وخبط فی الضلال و الجهالات؛ کسی که خود را نشناسد، از طریق نجات دور می شود و در گمراهی و جهل گرفتار می آید!» (غرر الحکم، حدیث 9034)
3- در تعبیر دیگری از همان امام همام آمده است: عارف حقیقی کسی است که خود را بشناسد، و (از قید و بند اسارت) آزاد سازد، و آن را از هر چیز که او را از سعادت دور می سازد پاک و پاکیزه کند!» (غرر الحکم، طبق المیزان، ج6، ص 173)
از این تعبیر بخوبی استفاده می شود که معرفت نفس (خودشناسی) سبب آزادی از قید و بند اسارتها و پاکسازی از رذائل اخلاقی است.
5- در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: «من عرف نفسه جاهدها؛ و من جهل نفسه اهملها؛ کسی که خود را بشناسد، به جهاد با نفس بر می خیزد و کسی که خود را نشناسد آن را رها می سازد!» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج3، ماده معرفت، ص 1881)
مطابق این حدیث پایه اصلی جهاد با نفس که طبق صریح روایات جهاد اکبر نامیده شده، خود شناسی است.
کلام آخر:
به طور کلی از این بحث اجمالی درباره ی خودشناسی می توان نتیجه گرفت که این مقوله مهمترین راه برای خداشناسی است و اساسا مهمترین هدف زندگی در نزد معصومین علیهم السلام هم معرفت و طاعت پروردگار و تقرب جستن به ساحت مقدس اوست. بنابراین هر اندازه خودشناسی ما قویتر باشد راه برای معرفت خداوند متعال و تقرب به او برای ما نزدیکتر است.
منابع:
میزان الحکمه ج 3 ، آیت الله ری شهری دام ظله
غرر الحکم، ج 6

فرآوری: آمنه اسفندیاری