تحلیلی بر زندگی زاهدانه ی امیرالمؤمنین علیه السلام!

پیش از این با استناد به آیات و روایات ثابت شد که اسلام فقر را برنمی‌تابد و مبارزه جدی با این پدیدۀ شوم اجتماعی را در دستور کار دارد. راه‌کارهایی را هم برای آن تعریف کرده است که زکات و خمس و فراتر از این دو، قراردادن حقی برای نیازمندان در دارایی توانگران بخشی از آن است. و اگر روایاتی، فقر را ستایش کرده‌اند با چشم‌پوشی از اعتبار سندی آنها، مراد از فقر در این گونه روایات، فقر مطلق نیست؛ بلکه فقر با قید خاص یا معنای ویژه‌ای است که سبب می‌شود بین این روایات با روایات پیش‌گفته تعارضی وجود نداشته باشد.

اکنون این پرسش مطرح است که اگر فقر(زندگی فقیرانه و جامعه‌ای عقب‌ماندۀ اقتصادی)، مورد نفرت اسلام است؛ پس چرا امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) زندگی فقیرانه‌ای داشت؟ با اینکه می‎توانست زندگی مرفهی داشته باشد و یا دست‌کم در سطح متوسط جامعه زندگی کند. چه بسا عده‌ای همین سبکِ از زندگی را به پیروی از آن حضرت برگزیده‌اند و به هیچ‌وجه هم حاضر به دست برداشتن از آن نیستند. به این ترتیب، مقدسانهْ خود و خانواده‌شان را به زحمت انداخته‌اند.
سبک زندگی امام علی(علیه السلام) پس از به دست گرفتن زمام حکومت
وقتی امام(علیه السلام) به حکومت رسید در شرایطی که همۀ امکانات عمومی در اختیار او قرار گرفت و از حقوقی متناسب با یک حاکم و مدیر ارشد جامعه برخوردار شد سبک زندگی شخصی اش از جهت مخارج و مصرف به گونه ای دیگر شد؛ گونه ای که مغایر با انتظار عمومی بود. امام(علیه السلام) در این دوران از هرگونه ساخت و ساز برای خود اجتناب کرد. امام باقر(علیه السلام) میفرماید:
«او پنج سال بر مردم حکومت کرد در حالی که هیچ آجری روی آجر نگذاشت و هیچ خشتی بر خشتی ننهاد(کافی،130/8).
زندگی فقیرانۀ امام علی(علیه السلام)، سبکی هدفمند است که در آن اهدافی دنبال می‌شود؛ درک وضعیت دشواری که فقرای جامعه در آن قرار گرفته‌اند از سوی حاکم و مسئولانِ امر و نیز کمک به تحمل وضعیت سختی که قشر ضعیف جامعه با آن دست به گریبان است از آرمان‌های معقول و مقبول این فقیرانه زیستن آگاهانه و منتخب است
در مخارج و مصرف شخصی هم تلاشش بر این بود که حتی الامکان از بیت المال بهره ای نبرد و سبک زندگیش به مانند مردم کم درآمد و قشر ضعیف جامعه باشد.
هارون بن عنتره از پدر خود نقل مى کند:
«در خورنق با على(علیه السلام) ملاقات کردم. فصل زمستان بود و على(علیه السلام) در پلاسى که بر تن گرفته بود از شدت سرما به خود مى لرزید. به او گفتم: خداوند براى تو و خانواده ات بهره‌ای از این اموال قرار داده است و تو با خود چنین مى کنى؟! گفت: به خدا سوگند من نمى خواهم اندک چیزى به شما تحمیل کنم و این همان بالاپوش من است که از مدینه با خود آورده ام»(الکامل،399/3).
امام(علیه السلام) در جایگاه یک حاکم اسلامی تلاش میکرد مردم به بهترین وجه از امکانات و مواهب الهی بهره مند شوند؛ اما پیوسته خود را هم ردیف اقشار کم درآمد و ضعیف جامعه قرار میداد و به سبک آنان زندگی میکرد. در نقل مرحوم صدوق از امام باقر(علیه السلام) آمده است:
«امام علی(علیه السلام) در پنج سال حکومت خود به مردم نان گندم و گوشت می خورانید و خود به منزل برمی‌گشت و نان جو با روغن و سرکه می‌خورد.»(امالی صدوق،281)
گزارشهایی از این دست نشان میدهد سبک زندگی حضرت پس از به دست گرفتن حکومت و برخورداری از حقوق یک حاکم به یکباره تا سطح اقشار ضعیف و کم درآمد جامعه تنزل یافت و به سبک آنها درآمد، سبکی که کمتر کسی توقع آن را داشت و برای برخی سوال برانگیز بود(ر.ک نهج البلاغه خ209) این در حالی است که امام(علیه السلام) تا پیش از رسیدن به حکومت از وضع زندگی خوبی برخوردار بوده است(ر.ک به سیره اقتصادی امام علی(علیه السلام) از دانشنامه امام علی(علیه السلام) و اگر هم قصد داشت نگاهی به بیت المال نداشته باشد میتوانست تنها با تکیه بر داشته‌های قبلی، سبک زندگی‌ایی فراتر از قشر ضعیف جامعه داشته باشد؛ اما میبینیم که از آن هم امتنا کرده با چشم پوشی از داشته‌های قبل و بعد از حکومت، سبک زندگی خود را هم سطح قشر ضعیف جامعه قرار ‌میدهد.
بیان علت فقیرانه زیستن امام علی(علیه السلام) از زبان خود حضرت
شخص تارک‌الدنیایی به نام عاصم بن زیاد حارثی در پاسخ به امام(علیه السلام) که او را از این روش برحذر داشته و به استفاده شایسته از دنیای حلال توصیه میکند سبک زندگی حضرت را وسط کشیده همین اشکال را متوجه زندگی فقیرانه حضرت کرده میگوید:
«یا امیرالمؤمنین! تو خود لباس خشن بر تن میکنی و غذایی ناگوار میخوری [آنگاه ما را به بهره بری از دنیای حلال تشویق کرده نسبت به ترک آن نکوهش میکنی؟)!»
امام(علیه السلام) در پاسخ میفرماید:
«ویحک إنی لست کأنت إن الله تعالى فرض على أئمة [الحق ] العدل أن یقدروا أنفسهم بضعفة الناس کیلا یتبیغ بالفقیر فقره ؛ وای بر تو! من که مانند تو نیستم؛ زیرا خداوند بر پیشوایان عادل واجب کرده که زندگی خود را در سطح مردم ضعیف قرار دهند تا فقر مستمندان آنان را از جا به در نبرد. »(نهج البلاغه، خ209؛ کافی،410/1)
امام علی(علیه السلام) در پنج سال حکومت خود به مردم نان گندم و گوشت می خورانید و خود به منزل برمی‌گشت و نان جو با روغن و سرکه می‌خورد.»(امالی صدوق،281)
مراد از «ائمة العدل» تنها شخص امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیست که این از جمع آوردن «ائمة» پیداست؛ تنها امامان معصوم(علیه السلام) هم نیستند؛ هر چند که ایشان برترین مصادیق آن‌اند؛ چرا که حضرت در مقام بیان وظیفه کسانی است که در مقام پیشوایی مردم قرارگرفته و امورشان به ویژه معیشت آنها را مدیریت می کنند.
آیت الله مکارم«ائمة العدل» را پیشوایان و امراى اسلام تفسیر می کند.(پیام امام امیرالمؤمنین ع،128/8)
حکمت این سبک از زندگی هم در تعلیلی که حضرت در پایان بیان کرده‌اند (کیلا یتبیغ بالفقیر فقره) روشن می شود:
ملاصالح مازندرانی پس از هم معنا دانستن مصدر فعل «یتبیّغ» با تهیّج، بخش پایانی را اینگونه شرح می دهد:
«یعنی خداوند آن سبک از زندگی را برای حاکمان واجب کرد تا فقر فقیر طاقت از کفش نرباید و موجب هلاکت او نگردد. در این صورت خود را با پیشوای خود مقایسه کرده، به او اقتدا میکند به نداری خود رضا میدهد و در برابر سختیها صبر میکند.»(شرح کافی،45/7)
اینکه چگونه بی‌طاقتی در برابر فقرِ خود و غنای حاکمان سبب هلاکت فقرای جامعه میشود را مرحوم شوشتری با جملۀ «فینکر على اللّه تعالى و یهلک » پاسخ میدهد(بهجة الصباغة،381/6)؛ یعنی: دیدن غنای حاکمانی که مدعی اسلام و اجرای احکام الهی هستند برای کسی که با فقر دست وپنجه نرم میکند سبب بی اعتقادی او به خدا و معارف الهی میشود.
همین معنا در تفسیر نهج البلاغۀ آیت الله مکارم نیز دیده می شود:
«خداوند بر پیشوایان حق و عدالت واجب کرده که بر خود سخت بگیرند و همچون افراد ضعیف مردم زندگى کنند تا فقر، آنها را به طغیان و سرکشى (در برابر فرمان خدا) وادار نکند.»(پیام امام، همان)
امام علی علیه السلام پنج سال بر مردم حکومت کرد در حالی که هیچ آجری روی آجر نگذاشت و هیچ خشتی بر خشتی ننهاد(کافی،130/8)
در نقل تذکرة الخواص که متن آن کمی با کافی و نهج البلاغه اختلاف دارد حکمت این سبک از زندگی برای حاکمان اینگونه آمده است:
« ... ان اللّه فرض على أئمة الحق ان یتصفوا باوصاف رعیتهم أو بافقر رعیتهم لئلا یزدری الفقیر بفقره و لیحمد اللّه الغنی على غناه؛ خداوند بر پیشوایان حق واجب کرد که بسان زیر دستان و یا فقیرترین زیردستان خود زندگی کنند تا فقیر به سبب فقرش خوار نشود و دارا برای آنچه دارد خدا را حمد کند.»(تذکرة الخواص،106)
حکمت این دستور هر کدام که باشد دو امر ثابت است یکی لزوم قرارگرفتن سبک زندگی حاکمان هم سطح قشر ضعیفان جامعه و دیگری عدم خصوصیت امام معصوم و یا حتی نفر اول حکومت اسلامی در این حکم؛ چرا که هدف یاد شده با یک نفر محقق نشده و برای تحقق آن لازم است سبک زندگی حاکم و دست کم مدیران ارشد او همتراز با زندگی محرومان جامعه باشد.
بنابراین، زندگی فقیرانۀ امام علی(علیه السلام)، سبکی هدفمند است که در آن اهدافی دنبال می‌شود؛ درک وضعیت دشواری که فقرای جامعه در آن قرار گرفته‌اند از سوی حاکم و مسئولانِ امر و نیز کمک به تحمل وضعیت سختی که قشر ضعیف جامعه با آن دست به گریبان است از آرمان‌های معقول و مقبول این فقیرانه زیستن آگاهانه و منتخب است.

امید پیشگر