راه‌های پیشگیری از سردرد در رمضان

دکتر غلامرضا کردافشاری،‌ دکتر محمود خدادوست، دکتر حوریه محمدی کناری، دکتر مریم مقیمی

 

سردرد یکی از بیماری‌های شایع در دنیاست که هزینه‌های بسیاری برای درمان آن صرف می‌شود.

این امر در ماه رمضان به خصوص در فصل تابستان که روزهای طولانی است و روزه‌داران ساعت بیش‌تری را گرسنه می‌مانند، حائز اهمیت است.

مهم‌ترین علل افزایش سردرد در طول روزه‌داری از دیدگاه طب جدید

1- کمبود خواب و استراحت

2- کاهش قند خون در طول روزه‌داری

3- کم شدن مصرف کافئین توسط افراد

4- کاهش مصرف سیگار و تنباکو

5- کم آبی

6- کم‌خونی

اما از دیدگاه طب سنتی علاوه بر موارد فوق مشکلات دستگاه گوارش و معده نیز علت شایعی برای سردرد ناشی از گرسنگی محسوب می‌شود.

افرادی ‌که شرایط روزه گرفتن را دارا هستند، رعایت موارد زیر برای پیشگیری از سردردشان توصیه می‌شود:

سردرد ناشی از کمبود خواب

نیاز به خواب مثل نیاز به غذا یک نیاز اساسی است، لذا در شبانه‌روز باید طوری برنامه‌ریزی کرد که خواب دست‌کم در حداقل لازم تأمین شود.

به هنگام ماه رمضان غالباً به اجبار تغییراتی در خواب و بیداری اکثر افراد پیدا می‌شود، لذا توصیه می‌شود که ساعات خواب طوری تنظیم شود که فرد دچار کم‌خوابی آزار دهنده یا پرخوابی زیان‌بخش نشود، تغییراتی که در هورمون‌ها در ساعات مختلف شبانه‌روز ایجاد می‌شود، اقتضا می‌کند انسان شب‌ها زودتر بخوابند و صبح‌ها زودتر برخیزند و در فاصله طلوع سپیده صبح تا هنگام طلوع ‌آفتاب نخوابند.

همچنین از نزدیک غروب آفتاب تا هنگام مغرب شرعی زمان نامناسبی برای خواب است. اگر برای کسی مقدور باشد، خواب قیلوله (یعنی از حدود یک ساعت به ظهر مانده به مدت حدود نیم ساعت خوابیدن) اثر نشاط‌بخشی دارد.

خواب با شکم پر بلافاصله پس از سحر توصیه نمی‌شود چرا که باعث پیدایش طعم نامطبوع در دهان، احساس کسالت و سردرد و بی‌نشاطی می‌گردد.

البته خواب بلافاصله پس از افطار نیز صحیح نیست، اما خواب در ساعات اولیه شب توصیه می‌شود. اشخاصی هم که توفیق عبادت‌های شبانه را در این ماه ندارند، لازم است حداقل 6-5 ساعت خواب آرام را برای خود پیش‌بینی نمایند.

سردرد ناشی از کاهش قند‌خون

افرادی که در طول روزه‌داری به علت کاهش قند‌خون دچار سردرد می‌شوند باید وعده سحری را حتماً میل نمایند. اما در این وعده از مصرف غذاها و نوشیدنی‌های حاوی مواد قندی فرآوری شده و شکر به مقدار زیاد بپرهیزند.

مصرف قندهای سریع‌الجذب مثل شکر سفید، نبات، شکلات و شیرینی تهیه شده در قنادی‌ها،‌ باعث جذب سریع قند و بالا رفتن قند خون و ترشح زیاد انسولین و به دنبال آن پایین افتادن سریع قند خون می‌شود و در نتیجه اعتیاد به خوردن قند و شکر و شیرینی ایجاد می‌‌گردد.

همچنین پایین آمدن قند خون، موجب ترشح اپی‌نفرین از غدد فوق کلیوی شده به دنبال آن قند ذخیره شده در کبد به صورت گلیکوژن، به گلوکز تبدیل می‌شود تا کاهش قند‌خون جبران گردد.

در عین حال ترشح اپی‌نفرین با انقباضی که در دیواره عروق ایجاد می‌کند موجب سردرد و میگرن می‌شود.

سردرد به علت کم آبی

عدم مصرف مایعات به مقدار کافی و بروز کم‌آبی به خصوص در روزهای گرم تابستان در ماه رمضان، برای افراد چاق سردرد و میگرن، باعث تشدید بیماری می‌گردد.

لذا مصرف میوه‌هایی مثل خیار، هندوانه، خربزه، انگور، گلابی، انار، سیب، به، آلبالو و زردآلو در فاصله بین افطار تا سحر توصیه می‌شود.

البته مصرف میوه باید با غذا 1/5 – 1 ساعت فاصله داشته باشد. همچنین مصرف جلاب، ماءالشعیر، شربت لیمو و سکنجبین، در این ماه می‌تواند مفید باشد.

سردرد به علت کاهش مصرف کافئین

یکی از مهم‌ترین علل سردرد در طول ماه رمضان کاهش مصرف کافئین گزارش شده است.

برای جلوگیری از این امر باید 2-3 هفته قبل از شروع ماه رمضان مصرف چای، قهوه و مواد دارای کافئین در رژیم غذایی خود را کاهش دهند تا به تدریج به دریافت مقدار کم آن در طول ماه رمضان عادت نمایند.

مصرف چای سبز بدون کافئین به جای چای سیاه در این زمینه می‌تواند کمک کننده باشد.

سردرد به علت کاهش مصرف تنباکو و سیگار

ماه رمضان الزاماً با تغییر در بعضی عادات همراه است. این ماه فرصت خوبی است تا عادت ناپسند مصرف سیگار و تنباکو توسط افراد ترک شود.

با کم کردن مصرف این مواد از مدتی قبل از شروع ماه رمضان می‌توان از عوارض ترک ناگهانی آن در این ماه پیش‌گیری نمود.

سردرد به علت کم خونی

یکی دیگر از علل  سردرد در ماه رمضان و در ماه‌های دیگر سال کم‌خونی است. بیماران دچار کم‌خونی با رعایت دستورات زیر می‌توانند در ماه رمضان روزه بگیرند:

1- شربت عسل با آب جوش (بدون لیموترش) بعد از سحری و قبل خواب میل شود.

2- همراه افطار و سحر و نیمه شب هر بار یک لیوان شربت شیره انگور رقیق شده با آب میل شود.

3- هفته‌ای 2 بار هر بار 1/5 کیلو استخوان راسته گوسفندی بدون گوشت و بدون مغز حرام با نمک و پیاز و زردچوبه در دیگ زودپز با آ‌ب فراوان حدود 10-8 ساعت پخته تا استخوان‌ها کاملاً نرم شوند.

عصاره آن را گرفته و تفاله را دور بریزند. بعد از افطار و نیمه شب و بعد از سحری هر بار با یک استکان تا یک لیوان از آن بنوشند ویا در هنگام طبخ غذا، در آن بریزند.

4- شربت میوه‌های خونساز: عرق بیدمشک، عرق کاکوتی، عرق بادر نجبویه، عرق گل‌ گاوزبان، عرق گزنه، عرق سیاه اسپرم، عرق ریحان هرکدام یک شیشه را به همراه آب انگور، آب آناناس، ‌آب داخل نارگیل، انبه، لیموترش، آب سیب هر کدام 250 گرم با هم مخلوط کرده و 10 دقیقه روی شعله ملایم بجوشانند، سپس مقداری عسل خوب و اگر نبود شکر یا قند یا شکر سرخ اضافه و 10 دقیقه دیگر جوشیده شود.

نصف قاشق چایخوری پدر زعفران سائیده با قند خرد کرده اضافه شده و 10 دقیقه دیگر بجوشانند. وقتی سرد شد در یخچال نگهداری و سحر و افطار و آخر شب هر بار 1 استکان یا یک لیوان مصرف شود.

5- یک لیوان شیر با 1 قاشق شیره انگور و 1 قاشق مرباخوری بادام پوست کنده آسیاب شده مخلوط و شب هنگام خواب یا قبل از سحری میل شود.

6- پودر سبوس برنج یا گندم یا غلات به ازای هر فرد 1 قاشق چایخوری در غذاها ریخته و بپزند. هر تعداد از دستورات خونساز فوق که انجام شود به افزایش توان و قوت بیمار کمک کرده و سردرد را کاهش می‌دهد.

7- سردرد ناشی از مشکلات معده:

الف) سردرد ناشی از تجمع صفرا در معده

کسانی که دچار مشکلات معده ناشی از تجمع صفرا در معده هستند، در هنگام گرسنگی دچار علائمی از قبیل حالت تهوع، تلخی دهان، پیچش معده، تشنگی و سردرد می‌شوند زیرا در هنگام گرسنگی طولانی مدت ریزش صفرا به معده افزایش می‌یابد.

رعایت توصیه‌های زیر در این افراد ضروری است

1- قبل از شروع ماه رمضان با مراجعه به پزشک به پاکسازی معده و دستگاه گوارش اقدام کنند.

2- از حمام داغ، در معرض نور خورشید قرار گرفتن، یبوست، مصرف بعضی خوراکی‌ها  از جمله سیر و پیاز خام، تره، شنبلیله، کرفس، خرما، باقلا، گردو، بادنجان، خردل و شیرینی‌جات مصنوعی و غذاهای مانده و کارخانه‌ای پرهیز نمایند.

3- بهترین غذاهایی که این بیماران می‌توانند از آنها استفاده کنند، عبارتند از: آش آلو، آش عدس، آش ماش و آش انار

4- استفاده از میوه‌هایی مثل آلو، مویز، عناب، تمر هندی، زردآلو، خیار، انار ترش، نارنج، به، بالنگ، گلابی، زالزالک، سیب و سبزیجاتی مثل کاهو و ریحان  برای افراد با معده صفراوی توصیه می‌گردد.

5- استفاده از شربت‌های زیر برای بیماران دچار سردرد ناشی از تجمع صفرا در معده مفید است:

ماءالشعیر، شربت ‌آلو، شربت لیمو و شرکت نارنج یا بالنگ

6- استفاده از ترکیبات زیر برای بیماران مذکور توصیه می‌گردد:

الف: هلیله زرد کوبیده 38 گرم، ‌آلوی سیاه 350 گرم، با هم بسایید و صاف  کنید و با 75 گرم جلاب مخلوط کرده و صبح و شب به اندازه نصف فنجان از ترکیب فوق بخورید. می‌توانید به جای آلو از تمرهندی استفاده کنید.

ب: هلیله زرد کوبیده 35 گرم، آلوی سیاه سپستان، عناب از هرکدام 30 عدد، تمر هندی 70 گرم، بنفشه و تخم کاسنی از هر یک 100 گرم، مغز فلوس 7 گرم، ترنجبین 50 گرم، مواد را شب در 175 گرم خیس کنید و صبح صاف کرده و آب آن را بنوشید.

ج: 40 گرم هلیله زرد را بجوشانید تا نصف آب ظرف تبخیر شود. سپس با 150 گرم ترنجبین آمیخته و میل کنید.

د: هلیله زرد 35 گرم، گل سرخ 10 گرم، بنفشه 15 گرم، تمر هندی25 گرم، آلو بخارا 35 دانه، مواد را جوشانده و صاف کرده و با 100 گرم ترنجبین بنوشید.

هـ: عناب 10 دانه، سپستان و مویز هسته درآورده هر کدام 15 دانه، گل بنفشه 15 گرم، همه را در 200 گرم آب شب بخیسانید و صبح صاف کنید.

سپس فلوس و ترنجبین هرکدام 35 گرم در آن حل کرده و صاف کنید، در انتها 5/3 گرم روغن بادام شیرین و کمی گلاب اضافه کنید و از مخلوط فوق بیاشامید.

و: گشنیز خشک، بنفشه، گل سرخ به مقدار مساوی بسایید و با 3 برابر آن شکر مخلوط کنید، صبح و شب 7 گرم از مخلوط فوق را با آب سرد بخورید.

این ترکیب حرارت را فرو می‌نشاند و مانع صعود بخارات به طرف مغز می‌شود.

ز: 70 گرم ترنجبین را در ظرفی ریخته و آنقدر آبغوره روی آن بریزید تا رویش را بگیرد، پس از مدتی صاف کنید و بیاشامید. این دارو صفرا را از معده می‌زداید و مجاری صفرا را پاک می‌کند.

ح: 35 گرم هلیله زرد را در مخلوط آب انار ترش و شیرین که با پیه آن آب‌گیری کرده باشید، خیس کرده و پس از مدتی صاف کرده و آب آن را بنوشید.

ی: بوئیدن مخلوط آب خیار و کاهو و گشنیز تازه و روغن گل سرخ و سرکه در تسکین این نوع سردرد مفید است.

ک: بنفشه را کوبیده با سرکه آمیخته و به سر و پیشانی ضماد کنید.

ل: برگ خرفه یا کاهو را کوبیده و بر پیشانی ضماد کنید.

م: آرد جو را با گلاب مخوط کرده و بر پیشانی و فرق سر ضماد کنید.

آلو، کاهش دهنده حدت صفرا و مسکن تشنگی و  حرارت و التهاب معده است و صفرا را دفع می‌نماید.

بالنگ، صفرا را از خون جدا کرده و از بدن دفع می‌نماید و حدت آن را تسکین داده و مانع ریختن صفرا به معده است و تشنگی حاصل از آن را نیز برطرف می‌کند.

تمر هندی، ملین طبع است و حالت تهوع را در افرادی که معده صفراوی دارند بر طرف می‌کند و جوشش خون را فرو می‌نشاند و صفرا و اخلاط سوخته را از بدن دفع می‌کند.

انار ترش، مسکن حرارت معده و کبد و فرو نشاننده جوشش خون و مانع ریختن صفرا به معده و مانع صعود بخارات آن به مغز و در نتیجه جلوگیری کننده از سردرد است.

مویز، خاصیت غذایی زیادی دارد و جوشش صفرا را فرو می‌نشاند و معده را پاکسازی و تقویت می‌نماید.

گلابی و سیب، مقوی معده و مانع صعود بخارات به مغز بوده و در نتیجه از ایجاد سردرد جلوگیری می‌کنند.

زالزالک، مسکن حدت صفرا و خون و مقوی معده است. به، دهانه معده را تقویت می‌نماید و مانع ریختن صفرا به آن می‌شود.

عناب، صاف کننده خون و مولد خون صالح است و التهاب و تشنگی و جوشش خون را فرو می‌نشاند و حرارت و التهاب جگر و معده را تسکین می‌بخشد و اخلاط رقیق مثل صفرا را دفع می‌کند.

خیار، خوردن و بوئیدن و ضماد کردن آن برای سردردهای گرم مؤثر است و حرارت صفرا و خون را تسکین می‌دهد.

زردآلو، ملین، طبع، دفع کننده صفرا، مسکن تشنگی و جوشش خون و صفرا و التهاب معده است.

نارنج، دفع کننده صفرا و مسکن حدت آن و در امراض ناشی از غلبه صفرا مفید است.

هلیله زرد، مقوی مغز و دافع صفراست. بنفشه، مسهل صفرا بدون اذیت است به خصوص صفرایی که در معده تجمع کرده باشد و تشنگی و جوشش خون را فرو می‌نشاند.

ترنجبین، ملین طبع و مسهل صفرا بدون آ‌زار است و عطش را تسکین می‌دهد. ضماد کردن و بوئیدن سرکه، برای سردرد گرم و سردرد ناشی از صفرا و بخارات آن مفید است.

فلوس، مسکن جوشش خون و ملین طبع و مسهلی بی‌آزار است و با تمر هندی مسهل صفرای سوخته است.

سپستان، حرارت صفرا را فرو می‌نشاند و عطش ناشی از آن را برطرف می‌کند. گشنیز، مقوی مغز و مانع صعود بخارات به آن است.

گل سرخ، مسهل، مسکن صفر است مخصوصاً خشک آن و قوا را تقویت می‌نماید. کاسنی، مسکن حدت صفرا و خون و مسکن و کاهش دهنده تشنگی است.

ب) سردرد ناشی از سوءمزاج گرم ساده معده

بعضی از افراد که حرارت معده در ایشان بالاست، بدون اینکه تجمع صفرا در معده داشته باشند، به دنبال گرسنگی دچار سردرد می‌شوند که این امر به علت افزایش غلبه حرارت بر معده در هنگام گرسنگی است.

از علامت‌های دیگر این بیماری تشنگی و خشکی دهان و آروغی است که بوی دود می‌دهد. این نوع سردرد در گرمای هوا و خوردن غذاهای گرم تشدید می‌شود.

این بیماران بهتر است در غذاهای خود از غوره، سماق، زرشک، گشنیز تازه، کاهو و کدو استفاده کنند. سماق، مقوی و پاک کننده معده است و از ریختن مواد به معده جلوگیری می‌کند.

زرشک، مقوی معده و مسکن حرارت معده است. مصرف شربت انار، شرکت لیمو، آب سیب و آب به و دوغ برای این افراد مفید است. این بیماران اگر معده ضعیف دارند، می‌توانند از مصرف سکنجبین سفر جلی بهره ببرند.

ج) سردرد به علت ضعف دهانه معده

این نوع سردرد نیز با گرسنگی و پس از برخاستن از خواب تشدید می‌یابد. در این بیماران اگر معده گرم است در غذا از آب غوره، سماق و یا آب انار استفاده کنند.

اگر سرفه وجود داشت و خوردن ترشی‌جات ممنوع بود، می‌توانند از جلاب استفاده کنند و اگر معده سرد دارند از انیسون، زیره زنیان و زعفران بهره ببرند.

ترکیبی از 5 گرم مصطکی و 10 گرم شکر برای پاکسازی مزاج و تقویت دهانه معده مفید است زیرا مصطکی مقوی قوا و معده است و معده را از اخلاط نامناسب پاکسازی می‌نماید.