اخوّت مصدر «أخ» و به معنای برادری، دوستی و مصاحبت آمده است. معنای اصلی و حقیقی «أخ» شریک در ولادت یا شیرخوارگی است که برادر نَسَبی و رضاعی را شامل می شود و در دیگر مفاهیم مانند هم قبیلگی، مشارکت در کار و صنعت، دین و دوستی، به صورت استعاره و مجاز به کار رفته است. این واژه در قرآن به معنای برادر نَسَبی و رضاعی، و دینی به کار رفته است.[1]
اخوت و برادری در قرآن:
از جمله آیاتی که در قرآن کریم در مورد اخوت و برادری بحث کرده آیه دهم سوره حجرات است که می فرماید: «مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید باشد که مشمول رحمت او شوید!»[2] در این آیه نکاتی نهفته است:
1- دو برادر در برابر بیگانه، یگانه و بازوی یکدیگرند.
2- دوستی دو برادر عمیق است.
3- امروزه برای اظهار علاقه کلمات رفیق، دوست، هم شهری، هم وطن و... بکار می رود ولی اسلام کلمه برادر را بکار برده است که عمیق ترین واژه ها است.
4- دوستی دو برادر متقابل است.
5- رمز برادری تنها در ایمان است. مسائل اقتصادی، سیاسی، نژادی، جغرافیایی، تاریخی و... نمی تواند در مردم روح برادری به وجود بیاورد.
6- برادری بر اساس ایمان، مشروط به زمان، سنّ، شغل و مکان نیست.
7- کسی خود را برتر از دیگران نداند. (آری، میان والدین و فرزند برتری است ولی میان برادران مساوات است[3] طرح برادری و استفاده از این واژه، از ابتکارات اسلام است. در صدر اسلام پیامبر(ص) به همراه هفتصد و چهل نفر در منطقه «نخیله» حضور داشتند که جبرئیل نازل شد و فرمود: «خداوند میان فرشتگان عقد برادری بسته است. حضرت نیز میان اصحابش عقد اُخوّت بست و هر کس با دیگری که همفکرش بود برادر می شد. مثلاً: ابوبکر با عمر، عثمان با عبدالرحمن، سلمان با ابوذر، طلحه با زبیر، مصعب با ابو ایّوب انصاری، حمزه با زیدبن حارثه، ابودرداء با بلال، جعفر طیّار با معاذبن جبل، مقداد با عمّار، عایشه با حفصه، ام السلمه با صفیّه و شخص پیامبر(ص) با حضرت علی(ص) برادر شدند».[4] در جنگ اُحد پیامبر اکرم(ص) دستور داد دو نفر از شهدا (عبداللّه بن عمر و عمربن جموح) را که میانشان برادری برقرار شده بود در یک قبر دفن کنند.[5] برادری نسبی در روزی گسسته خواهد شد (فلا اَنساب بینهم [6](ولی برادری دینی حتّی روز قیامت پایدار است. (اِخواناً علی سُرُرٍ متقابِلین)[7] اُخوّت در میان زنان مؤ منه نیز هست، چنانکه در جای دیگر تعبیر اخوّت در مورد زنان نیز بکار رفته است. (وان کانوا اِخوَة رجالاً و نساءً)[8] برادری باید تنها برای خدا باشد، امام علی(ع) در این مورد می فرماید: مردم [مسلمان] برادرند. اگر برادری آنان برای غیر خدا باشد، آن برادری دشمنی است و این است سخن خداوند متعال که: «در آن روز، دوستان با هم دشمنند مگر پرهیزگاران.»[9] آنچه مهم تر از گرفتن برادر است حفظ برادری است و در روایات از کسانی که برادران دینی خود را رها می کنند به شدّت انتقاد شده است تا آنجا که سفارش شده است که اگر برادران از تو فاصله گرفتند تو با آنان رفت و آمد داشته باش.[10]
حقوق برادری
یکی از یاران امام صادق(ع) حق مومن را بر مومن پرسید. امام فرمود:
1- آسانترین حق این است که آنچه برای خود می خواهی برای او نیز بخواهی و آنچه برای خود بد میدانی برای دیگران نیز بد بدانی.
2- برای برطرف کردن نیازهای او تلاش کنی و رضایت او را جلب کنی امر و خواسته او را اطاعت کنی.
3- به او با جان، مال، دست، پا و زبانت کمک کنی.
4- چشم و راهنما و آئینه و پیراهنش باشی.
5- طوری نباشد که تو سیر باشی و او گرسنه، تو پوشیده باشی و او برهنه و...[11]
رسول خدا(ص) در حدیثی می فرماید: مؤمن بر مؤمن از جانب خدا هفت حق واجب دارد:
1- احترام: او را در چشم خود بالا مرتبه ببیند.
2- محبت: از عمق دل او رادوست داشته باشد.
3- مواسات: در مال و اموال خود با او شریک باشد.
4- حمایت: در مقابل غیبت و بدگوئی دیگران از او حمایت کند.
5- عیادت: در زمان بیماریش از او عیادت کند.
6- تشییع: در تشییع جنازه مؤمن شرکت بکند.
7- یاد خیر: پس از مردن مؤمن جز به خوبی از او یاد نکند.[12]
امام سجاد(ع) در ضمن حدیثی می فرماید: حقّ برادرت این است که:
1- او را سلاح نافرمانی خدا قرار نده.
2- وسیله ای برای ستم کردن به خلق خدا قرار نده.
3-کمک نمودن به او را در برابر دشمنش.
4- حائل شدن میان او و شیطان هایش.
5- نصیحت و خیرخواهی اش.
6- توجّه به او در راه خدا را.
این همه در صورتی است که او مطیع فرمان پروردگارش باشد و اوامر او را بخوبی انجام دهد و اگر این طور نباشد باید خدا در نزد تو مقدّم و گرامی تر از او باشد.[13] پیامبراکرم(ص) بعد از تلاوت آیه «انّما المؤ منون اِخوَة» فرمودند: تمام افراد مسلمین برادر و برابر و خون و جان همه آنها در یک سطح و مساوی با هم است و هر گونه تعهد و پیمانی که یک فرد از مسلمانان با کفار داشته باشد از نظر همگی محترم است اگر چه آن یک فرد از نظر موقعیت اجتماعی و یا مالی در سطح پائین تری باشد...؛ «و هم یَدٌ علی مَن سَواهم».[14]
ویژگی برادران واقعی
در روایات، نشانه بهترین برادر را اینگونه می خوانیم: پیامبر(ص) فرمودند: «بهترین برادران کسی است که با شما در کارهای اخروی مساعدت کند»[15] یعنی تو را در کارهای آخرت یاری رساند. رسولُ اللّه (ص) فرمودند: «بهترین برادران شما کسی است که عیب هایتان را به شما اهدا کند»[16] امام علی(ع) فرمودند: «بهترین برادر آن است که در نصیحت و ارشاد کمتر ملاحظه کند.»[17] یعنی آنست که مدارای او در نصیحت تو در بدیها کمتر از سایر برادران باشد. همچنین فرمودند: «بهترین برادر تو کسی است که در راه حق، بر تو زیاد خشم گیرد.»[18] یعنی در آنچه حقّ باشد اگر خلاف حقّ از تو ببیند منع و زجر تو کند. امام علی(ع) می فرمایند: «بهترین برادر آن است که برادران خویش را نیازمند دیگری نسازد.»[19] یعنی خود کفایت امور ایشان بکند و نگذارد که محتاج به دیگری شوند. امام علی(ع) چنین فرمود: «بهترین برادران تو کسی است که به تو یاری دهد و بهتر از او کسی است که تو را بسنده باشد و اگر به تو نیازمند شد از تو بگذرد.»[20] امام علی(ع) فرمودند: «بهترین برادران تو آن کسی است که با مال خویش تو را یاری رساند و بهتر از او کسی است که تو را از دیگری بی نیاز سازد.»[21] امام علی(ع) می فرماید: «بهترین برادران کسی است که دوستی اش برای خدا باشد.»[22] امام علی(ع) چنین می فرماید: «بهترین برادران کسی است که برادریش برای دنیا نباشد.»[23] امام علی(ع) فرمودند: «بهترین برادران آن کسی است که چون او را از دست دهی، دوست نداشته باشی پس از او زنده بمانی.»[24] امام علی(ع) می فرماید: «بهترین برادران تو کسی است که برای انجام کارهای نیک بشتابد و تو را نیز به نیکوکاری بکشاند و به نیکی فرمانت دهد و در آن یاری ات دهد.»[25] امام علی(ع) فرمودند: «بهترین برادران تو آن کسی است که با راستگویی خود، تو را به راستگویی فراخواند و با نیکو کاری اش تو را به بهترین کارها دعوت کند.»[26]
ویژگی های بدترین برادران
در روایات نشانه بدترین برادر را اینگونه می خوانیم: امام علی(ع) فرمودند: «بدترین برادر آن است که مایه رنج و زحمت آدمی باشد.»[27] امام صادق(ع) می فرماید: «بدترین برادر آنست که نافرمانی خدا را در پیش تو آراسته جلوه دهد.»[28] یعنی معصیت خدا را در نظرت زیبا جلوه دهد.
پی نوشت ها
[2] فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب،چاپ اول، 1383،ج2، ص486.
[3] قرائتی، م«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ...»حسن؛ تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، 1383، سوره حجرات، ذیل آیه 10.
[4] مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج 38، ص 335.
[5] ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه،تهران، اسماعیلیان، ج 14، ص 263
[9] محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة، حمید رضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، چاپ اول، ج1، صفحه 74. النّاسُ إخـْوانٌ ؛ فمَنْ کانَتْ اُخُوّتُهُ فی غیرِ ذاتِ اللّه ِ فهِیَ عَداوةٌ ، و ذلکَ قولُهُ عزّ و جلّ:«الأخِلاّءُ یومئذٍ بعضُهم لبعضٍ عدوٌّ إلاّ المتّقین»زخرف ، 67.
[10] مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج 68، ص423. «صِلْ مَن قَطعک»
[12] مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، جلد 71، صفحه 222.
[13] همان، صفحه 15. «وَ أَمَّا حَقُّ أَخِیکَ- فَتَعْلَمُ أَنَّهُ یَدُکَ الَّتِی تَبْسُطُهَا وَ …»
[15] مجموعة ورام(تنبیه الخواطر)، ج2، ص: 123
[17] عبد الواحد، آمدی،تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم، ص416. «خَیْرُ الْإِخْوَانِ أَقَلُّهُمْ مُصَانَعَةً فِی النَّصِیحَة».
[19] همان. «خَیْرُ الْإِخْوَانِ مَنْ لَا یُحْوِجُ إِخْوَانَهُ إِلَى سِوَاه»
[21] همان. «خیرُ إخْوانِکَ مَن واساکَ بخیرِهِ ، و خیرٌ مِنه مَن أغناکَ عن غیرِهِ. »
[22] همان، ص423. «خیرُ الإخْوانِ مَن کانتْ فی اللّه ِ مَودّتُهُ»
[23] همان، ص417. «خیرُ الإخْوانِ مَن لَم تَکُنْ علَى الدُّنیا اُخوّتُهُ»
[24] همان. «خیرُ الإخْوانِ مَن إذا فَقَدتَهُ لَم تُحبَّ البقاءَ بَعْدَهُ»
[25] همان. «خیرُ إخْوانِکَ مَن سارَعَ إلى الخیرِ و جَذَبَکَ إلَیهِ ، و أمَرَکَ بالبِرِّ و أعانَکَ علَیهِ»
[26] همان. «خیرُ إخْوانِک مَن دَعاکَ إلى صِدْقِ المَقالِ بصدقِ مقالِهِ ، و نَدَبکَ إلى أفضلِ الأعمالِ بحُسْنِ أعمالِهِ»
[27] مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالکتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج71، ص: 165. «شَرُّ الإخْوانِ مَن تُکُلِّفَ لَهُ»
