اضطراب و روش های درمان آن

اضطراب در لغت به معنای زیاد این طرف و آن طرف در زمین راه رفتن است و از "الضّرب فی الأرض" گرفته شده است[1]که در حقیقت نشان از عدم ثبات و آرامش است[2]و در مقابل آن کلمه ی "سکینة" و "اطمینان" قرار دارد. این دو کلمه در مورد سکون و آرامش قلب استعمال می شود و معنایش قرار گرفتن دل و نداشتن اضطراب باطنی در تصمیم و اراده است.[3] در اصطلاح روان شناسی اضطراب عبارت است از حالتی نامطبوع همراه با انتظاری نامطمئن از بروز حادثه ای زیان آور.[4]

اضطراب بهنجار و نابهنجار

اضطراب در برخی مواقع، سازندگی و خلّاقیت را در فرد ایجاد می کند، امکان تجسّم موقعیت ها و سلطه بر آن ها را فراهم می آورد و یا آن که وی را برمی انگیزد تا به طور جدّی با مسؤولیت مهمی مانند آماده شدن برای یک امتحان یا پذیرفتن یک وظیفه ی اجتماعی مواجه شود. اما اگر اضطراب از این حد فراتر رود و از حالت سازندگی خارج شده، جنبه مزمن و مداوم پیدا کند، نه تنها نمی توان این صورت را پاسخی سازش یافته دانست، بلکه باید آن را به منزله منبع شکست، سازش نایافتگی و استیصال گسترده ای تلقّی کرد که فرد را از بخش عمده ای از امکاناتش محروم می کند، آزادی و انعطاف او کاهش می یابد و طیف گسترده اختلال های اضطرابی را به وجود می آورد. از این رو ضروری است که علائم، عوامل و راه کارهای درمان اضطراب نابهنجار شناخته شود.

علائم و نشانه های اضطراب

وجود مجموعه ای از علائم بدنی، فکری و احساسی نشانه وجود اضطراب است: علائم بدنی: تپش قلب، تنگی نفس، از دست دادن اشتها، تهوع، بی خوابی، تکرار ادرار، چهره برافروخته، تعرق، اختلال گفتار و بی قراری.[5] علائم فکری-احساسی: سردرگمی، عصبی بودن، بی طاقتی، حواس پرتی، نگرانی، وحشت زدگی، افسردگی، دل واپسی، کم رویی، گوش به زنگی و حالت ترسناک یا هیجان زده به خود گرفتن.[6]

زمینه و عوامل

عواملی که سبب ایجاد حالت اضطراب در شخص می شوند را به طور کلی می توان به دو گروه تقسیم نمود:

گروه اول، آن دسته عواملی هستند که با اثرگذاری بر ساختمان بدن و جسم موجب اضطراب می شوند؛ که به طور مثال می توان از برخی بیماری ها و ضعف های جسمی همچون بیماری های قلبی و عصبی و تنفسی نام برد. گروه دوم، آن دسته عواملی هستند که از روان و افکار شخص مضطرب نشأت گرفته و موجب بروز مشکل می گردند.

این گونه افکار و حالات روحی عبارتند از:

1.شکسته هایی که در گذشته فرد با آنها روبرو شده است.

2.گناهان گذشته.

3.انجام ندادن بسیاری از وظایفی که بردوشش بوده و به عنوان زیربنای اعمال آینده اش محسوب می شده اند.

4.بر وفق مراد نبودن امور.

5.توقع بیش از حدّ انسان از خود.

6.توجه به انتظارات بیش از حدّ دیگران نسبت به خود.

7.توقع نابجای فرد از دیگران.

روش های درمان اضطراب:

پزشکان و روان پزشکان راه های گوناگونی را برای درمان این بیماری به بیماران پیشنهاد می کنند که از جمله ی این روش ها می توان به دارو درمانی، روان درمانی و رفتار درمانی و تلفیقی از روش های مختلفِ روان درمانی و دارودرمانی و یا دارونمایی و... اشاره نمود.[7] مشکلاتی روانی ناشی از بیمارهای جسمی، مربوط به حوزه ی پزشکی می شود و آنچه که مدّ نظر حوزه ی اخلاق است، شیوه های درمان اضطراب ناشی از عوامل روحی و روانی است. روش عالمان اخلاق در درمان اضطراب برگرفته از آیات و روایات، و در جهت پرورش بُعد روحی و معنوی افراد است. در این روش دیگر نیازی به درمان های داروئی نخواهد بود. اما راهکارهایی که دین اسلام ارائه می کند، چیست:

1- مشورت با دیگران

همواره ترس از نتیجه ی بسیاری از کارها که انسان آگاهی کامل به تمام جوانب آن ندارد، موجب دلهره و اضطراب در برخورد با آن کار و عمل می شود. در این گونه موارد مشورت کردن با اهل فنّ، بسیاری از موانع را برای انسان آشکار نموده و روش های آسان دست یابی به آن را می نمایاند. خداوند متعال نظرخواهی از دیگران را، ویژگی مومنان برشمرده[8] و به پیامبر خویش نیز سفارش به مشورت با دیگران نموده است.[9]

2- راز و نیاز با خدا

یکی از شیوه های درمان اضطراب دعا کردن است. هنگامی که شخصی دعا می کند، خویشتن را به قوه ی محرکه ی پایان ناپذیری که آفرینش و تمامی کائنات در تحت اختیار اوست، متصل می کند. ایجاد ارتباط با چنین موجودی آرامش وصف ناپذیری به انسان می دهد.

از سوی دیگر یادآوری مشکلات و بازگونمودن آنها در هنگام دعا نه تنها در حالات عاطفی مؤثر بوده؛ بلکه در کیفیات بدنی نیز تأثیر داشته و سبب بهبودی می شود. احساس اینکه انسان می تواند با نیایش، خواست ها، کاستی ها و نا آرامی های خویش را به درگاه معبودی که قادر متعال است اظهار کند، سبب آرامش می گردد.[10] «نیایش در همین حال که آرامش را پدید آورده است، در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاهی روح قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند. نیایش خصایص خویش را با علامات بسیار مشخص و منحصر به فرد نشان می دهد؛ صفای نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادی درونی، چهره پر از یقین، استعداد هدایت، و نیز استقبال از حوادث. اینهاست که از وجود یک گنجینه ی پنهان در عمق روح ما حکایت می کند و تحت این قدرت حتی مردم عقب مانده و کم استعداد نیز می توانند نیروی عقلی و اخلاقی خویش را بهتر به کار بندند و از آن بیشتر بهره گیرند.»[11]

3- ایمان به خدا

ترس از چیزهای واهی و نامعلوم جزو دست آویزهای شیطان برای ناامید کردن انسان ها از زندگی هدف دار در این دنیاست.[12]در تعالیم اسلامی بهترین روش برای درمان اضطراب "ایمان به خدا" معرفی گشته است. به تعبیر قرآن انسان آرامش واقعی را که دیگر هرگونه اضطراب و تزلزل از او گرفته شود، تنها وقتی پیدا می کند که به ذکر اللَّه -یاد خدا- برسد. یاد خدا از روی ایمان و معرفت کامل است که آرامش کامل به انسان می دهد.[13] با مراجعه به آیات و روایات، چگونگی تأثیر ایمان بر آرامش روانی انسان، به شیوه های گوناگون بیان شده است. انسان برای رسیدن به آرامش و رها ساختن خویش از دست عوامل اضطراب، تکیه گاهی لازم دارد که جاویدان و فناناپذیر، عالم و دانا، قادر و توانا باشد و یک چنین تکیه گاهی تنها در سایه ی ایمان به خدا فراهم می گردد. «قلبی که در آن نور توحید و معرفت کمال مطلق تابیده باشد، دارای طمأنینه و ثبات و تأنی و قرار است. دلی که نورانی به معرفت حق –جلّ و اعلی- شده باشد، مجاری امور را به قدرت او می داند و خود و جدّیت و حرکت و سکون خود و همه ی موجودات را از او می داند و زمام امر موجودات را به دست خود آنها نمی داند. چنین قلبی اضطراب و شتاب زدگی و بی قراری ندارد. و به عکس، دلی که از معرفت محتجب و در حجاب های خود بینی و شهوات و لذات حیوانی اندر است، از فوت لذّات حیوانی خوفناک است. چنین شخصی طمأنینه قلب را از دست داده و در کارها با عجله و شتاب زدگی اقدام می کند.»[14] «(آری،) آنها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آنهاست و آنها هدایت یافتگانند!»[15] در مقابلِ انسان هایی که از گذشته تاریک خود نگرانند، انسانی که خدای خویش را شناخته و به او ایمان دارد، اعتقادش این است که خداوند ستارالعیوب است؛ زشتی های او را می پوشاند و زیبایی ها را آشکار می کند[16]و فرصت جبران به او را خواهد داد. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: «گناهی که پس از آن مهلت دو رکعت نمازگزاردن داشته باشم مرا اندوهگین نمی دارد»[17]

4- عمل به وظیفه نه نتیجه

طبق معارف اسلامی، در صورتی که انسان به واسطه قدرت نداشتن یا تقدیر الهی در کاری موفق نشد، می گوید من به وظیفه خود عمل نمودم، پیروزی و شکست و عزّت و ذلّت، همه دست خداست. درست است که انسان در مقابل اعمالش مسئول است و بر اساس عملکردش مجازات می شود و به اندازه سعی و کوشش خود بهره می گیرد و آنچه بکارد می درود، ولی مسئولیّت او به اندازه ی توان عملی و قدرت اوست، پس انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه. مطابق این دیدگاه و با تقویت آن در درون، اکثر فشارهای روانی و اضطراب ها کاهش می یابد.[18]

5- آینده روشن پرهیزکاران

بسیاری از انسان ها به دلیل ترس از آینده، احتمال از بین رفتن داشته ها و نعمت ها و به وجود آمدن گرفتاری ها، مضطرب و نگرانند؛ ولی ایمان به خداوند قادر متعال خدایی که همواره کفالت بندگان خویش را برعهده دارد، می تواند این گونه نگرانی ها را از میان ببرد و به انسان آرامش دهد.[19] خداوند متعال در کتاب آسمانی قرآن بارها و بارها این وعده را به کسانی که به خداوند ایمان آورده و کارهای نیک انجام می دهند داده است که، آنها دچار هیچ گونه ترس و اندوهی نخواهند شد[20] و آینده از آن پرهیزکاران است.[21]

6- شناخت مرگ

گروهی از انسان ها نیز به دلیل ترس و وحشت از مرگ نگران و مضطربند؛ ولی آنکه ایمان به خدا دارد، مرگ را ملاقات با خدا می داند و چون معتقد است «در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است!»[22] راهش را بسیار روشن و آینده اش را بهتر از گذشته می داند. توجّه به این مقوله انسان را هر چه بهتر و بیشتر به لازمه ی جهان بینی الهی آگاه و آشنا می نماید و آن عبارت از هدفدار بودن جهان آفرینش است که با حکمت الهی نیز سازگاری اصیل دارد؛ یعنی «ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست به بازیچه نیافریدیم».[23] پس هر موجودی بر اساس برنامه ای سنجیده و حسابشده به این جهان گام می نهد و خود را به سوی هدف حکیمانه ای که رسیدن به لقاءاللّه و سفر به سرای ابدی یا جنّت رضوان الهی است، رهنمون می شود.

پی نوشت ها