درگذشت سلمان فارسی

زلال وحی

«وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الّذینَ یَدْعُونَ رَبّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیّ ِ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدّنْیا ... ؛ با کسانی که صبح و شام پروردگارشان را می خوانند و خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن و دو دیده ات را از آنان بر مگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی...». [1]

ابن مسعود روایت کرده است که این آیه درباره سلمان، ابوذر، صهب، عمار و برخی دیگر از اصحاب پیامبر نازل شد. ماجرای نزول آن این است که روزی شخصی به نام عیینه بن حصین نزد رسول خدا(ص) آمد و سلمان فارسی نیز آنجا حضور داشت. عیینه گفت: ای رسول خدا! هر زمان ما به حضور شما می رسیم، این مرد را بیرون کن و از خود دور گردان. هرگاه ما بیرون رفتیم، او وارد شود. پس از سخنان این مرد، آیه یاد شده نازل شد و پروردگار به پیامبر فرمان داد که مردان پاکی همچون سلمان را از خود دور نکن.[2]

افزون بر این، پاره ای از آیات قرآن کریم، به تعبیر مفسرین با اشاره به شرایط و سابقه سلمان بر پیامبر نازل شده است که عبارت است از: قصص: 52؛ مائده: ؛ بقره: 62؛ جمعه: 3؛ زمر: 17 و 18؛ محمد: 38.

 یک جرعه آفتاب

سلمان فارسی

«از شش چیز در شگفتم: سه چیز آن مرا می خنداند و سه چیز دیگر به گریه ام می اندازد. آن سه چیز که مرا به گریه می اندازد: جدایی از دوستان محمد(ص)، هراس و وحشت قیامت و ایستادن در پیشگاه خدای عزّوجلّ است.

و اما آن سه چیزی که مرا به خنده وا می دارد: یکی کسی است که در پی دنیاست، حال آنکه مرگ در پی اوست. دیگری کسی که در غفلت به سر می برد، حال آنکه از او غافل نیستند؛ یعنی خداوند ناظر اعمال اوست و سومی کسی که دهانش به خنده باز می شود، در صورتی که نمی داند آیا خداوند از او خشنود است یا ناخشنود».[3]

ابوذر

«سلمان و بلال را دیدم که به سوی پیامبر می آیند. ناگاه سلمان بر پای رسول خدا(ص) افتاد و شروع به بوسیدن آن کرد. پیامبر او را از این کار بازداشت و سپس به او فرمود: ای سلمان! رفتاری را که عجم ها با شهریاران خود می کنند با من نکن! من بنده ای از بندگان خدا هستم و مانند بنده غذا می خورم و مانند بنده نشست و برخاست می کنم».[4]

پیامبر(ص)

«سَلمانُ مِنّا اَهْلَ البَیتِ؛ سلمان از ما اهل بیت است».[5]

ابوسعید از سلمان

«مَثَل مؤمن در دنیا، مَثَل حال بیماری است که پزشک او همواره همراه اوست و به چگونگی درد و درمان او آگاه است. هرگاه بیمار بخواهد غذای نامناسبی بخورد که به سلامتی بدنش زیان برساند، طبیب، او را از خوردن آن غذا بازمی دارد. طبیب دل سوز و مهربان، همواره مراقب اوست تا زمانی که بیماری او بهبود یابد. حالات یک مؤمن نیز چنین است. در دنیا چیزهای بیشتری را می خواهد و خواسته های فراوانی دارد، ولی خداوند بخشنده از روی مهربانی، او را از انجام دادن کارها و رسیدن به خواسته های خلاف مصلحتش بازمی دارد تا این گونه از گزند حوادث در امان بماند و رفتارش مایه رضایت پروردگار باشد و خداوند او را وارد بهشت کند».[6]

 اشاره

سلمان پاک

سهیلا بهشتی

سلمان فارسی که نام او پیش از مسلمان شدن، روزبه بود، در روستای جی اصفهان در یک خانواده زرتشتی به دنیا آمد. او از همان دوران نوجوانی، به جست وجوی حقیقت برآمد و تا رسیدن به آن تلاش بسیار کرد و رنج های فراوانی متحمل شد و در این راه از هیچ خطری نهراسید. او پس از آشنایی با آیین مسیحیت و مهاجرتش به شام و از آنجا به جزیرة العرب، گمشده خود را در آنجا یافت و به دین اسلام گروید و پیامبر او را سلمان نامید.

سلمان ضمن آموختن معارف و فراگیری ارزش های والای انسانی از محضر رسول خدا(ص)، در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی، به عنوان یکی از صحابه خاص پیامبر به فعالیت پرداخت. او در میدان مبارزه با کفار و مشرکان، حضوری مؤثر داشت و با طرح و برنامه های جالب و مبتکرانه، سپاهیان اسلام را یاری می داد. او در جنگ احزاب، پیشنهاد حفر خندق را به پیامبر داد که مورد تأیید و موافقت آن حضرت و اصحاب قرار گرفت که در نهایت موجب پیروزی حق بر باطل شد. همچنین سلمان در جنگ طائف، روش به کارگیری منجنیق را به مسلمانان ارائه داد.

پس از رحلت پیامبر، سلمان علاوه بر گام برداشتن در مسیر آن حضرت و تمسک به سیره او، در دفاع از ولایت و اثرگذاری بر شیعه شدن ایرانیان مدائن کوشید.[7]

پارسای پارسی

در وجود سلمان ارزش های متعالی و فضیلت های گوناگونی وجود داشت که برخی از آنها نمود و جلوه بیشتری دارد. یکی از فضایل سلمان و ویژگی های او، تلاش برای کسب علم و آگاهی بود، تا جایی که برخی از روایات، او را نظیر لقمان حکیم دانسته اند. علی(ع) از سلمان به عنوان دانا به علوم گذشتگان و آیندگان یاد کرده است. ویژگی دیگر سلمان، زهد او بود. آن بزرگوار هیچ گاه اسیر جاذبه های فریبنده زندگی نشد و در پارسایی، الگو و نمونه مسلمانان بود و به زهدش مثل می زدند و هنوز هم در ستایش از کسی که به اوج تقوا و پارسایی رسیده باشد، به عنوان سلمان عصر یاد می کنند. زهد و وارستگی سلمان، از ایمان عمیق و سرشار او سرچشمه می گرفت. در زمان آغاز حکومت مدائن، مردم به سبب ذهنیت گذشته خود از حاکمان که کاخ های مجلل و لباس های فاخر داشتند، گمان می کردند که حاکم جدید با چنین جلال و شکوهی وارد شهر می شود. برای آنان باورکردنی نبود که پیرمردی با لباس ساده و سوار بر مرکب و بدون خدمتگزار، بتواند شهری باشکوه چون مدائن را اداره کند. او مدت ها در مدائن خانه نداشت و محل سکونتش، سایه درختان و یا دیوارها بود.[8]

 مدائن از شهرهای سرسبز و افسانه ای ساسانیان در ایران بود که مسلمانان آن را فتح کردند. خلیفه دوم با مشورت امام علی(ع) سلمان را حاکم آنجا کرد. سلمان در ایام حکومت خود، بیت المال را صرف مردم می کرد و حتی حقوق شخصی خود را به نفع جامعه و نیازمندان خرج می کرد. او در زندگی و حکومت خود به قدری ساده زیست بود که مورد اعتراض خلیفه قرار گرفت. او در ایام حاکمیت خود، قدرت و حاکمیت را از مسیر حق گرایی دور نکرد و از موقعیت امیری خود برای دنیای خویش ذخیره نیندوخت.

سلمان با الهام از شیوه عملی پیامبر مسجد را مرکز تعلیم و تربیت و هدایت و پایگاه فعالیت های اجتماعی ساخته بود و خود در مسجد برای مردم، سوره یوسف را تفسیر می کرد تا در سایه آن، آنان با درس های عفت و صداقت و شیوه درست حکومت آشنا شوند. برخوردها و خلقیّات سلماناو را محبوب دل ها کرده بود و او بر قلوب مردم حکومت می کرد. از همین رو، در هنگام بیماریسلمان که به وفاتش انجامید، مردم به شدت ناراحت و افسرده بودند و دسته دسته به عیادتش می رفتند و از صمیم قلب برای بهبودش دعا می کردند، اما او که چشم به دنیا نداشت، سبک بال به سوی معبودش پر کشید.[9]

 گفتار مجری

یار راستین پیامبر

دین مبین اسلام از آغاز تولد، شاهد تربیت و پرورش افراد برجسته و وارسته ای بود که گام به گام با پیامبر پیش رفتند و هیچ زمان دچار گمراهی و انحراف نشدند. یکی از این شخصیت ها که نژاد ایرانی داشت و موجب افتخار این مرز و بوم است، سلمان است که از یاران خاص و حواریون آن حضرت به شمار می آید. اسلام آوردن سلمان، برآمده از انگیزه احساسی و عاطفی یا مصلحت جویی نبود، بلکه او پس از اینکه در جست وجوی دین حق، از وطنش مهاجرت کرد و رنج های زیادی در این راه کشید، با اسلام آشنا شد و به علت اقناع فکری و پذیرش قلبی، اسلام آورد.

 سلمان، یار راستین پیامبر(ص)، پس از رحلت آن حضرت، سعی در زنده نگه داشن سنت و سیره رسول خدا(ص) داشت. دوران استانداری او در مدائن، آمیخته با زهد و تقوا و اخلاص بود و با عدالتی مثال زدنی که نشئت گرفته از راه و روش امام علی(ع) بود، سراسر حکمت و عبرت و تعهد و مسئولیت را به نمایش گذاشت که می تواند به عنوان یک الگوی ناب، مورد استفاده و بهره برداری جوامع امروز بشری قرار گیرد.

نکته ها

نام سلمان، پیش از اسلام آوردنش روزبه بود. پس از پذیرش اسلام، پیامبر او را سلمان نامید. کنیه او را نیز «ابوعبدالله» و «سلمان الخیر» نامیدند.

یکی از جریان هایی که سلمان در آن حضور داشت، جریان پیمان اخوت بود که به دستور پیامبر میان مهاجران و انصار برقرار شد. در این رویداد تاریخی، سلمان با ابوذر غفاری پیمان برادری بست.

سلمان، حدود بیست سال استاندار مدائن بود و پیش از او، مدتی حذیفه بن یمان، حاکم مدائن بود و در زمانی که استاندار مدائن نبود، چندی با سکونت در آن شهر، به تبلیغ و ترویج اسلام می پرداخت. سلمان و حذیفه هر دو شیعه امام علی(ع) بودند و روش علی گونه آنان، در گرایش مردم ایران به تشیع، نقش مهمی داشت.

سلمان در یک دهه از عمر خود که هم زمان و همراه بود با معاشرت و انس با پیامبر، می کوشید درباره قرآن بیاموزد و بیندیشد و تا آنجا که ممکن بود، از رسول خدا(ص) بپرسد. او به علت دانش گسترده اش در شناخت ادیان بزرگ الهی، به ویژه آیین یهود و مسیح، این امکان را داشت که بهتر و دقیق تر در مفاهیم آیات بیندیشد.

 زلال قلم

سلمان پاک

روزبه، در کشاکش درونش همواره به دنبال تکیه گاهی امن و ایمن از تهاجم تردیدهای یأس آور می گشت. با آیین های گوناگون آشنا شد و آنها را پویید، اما جز بر حیرت و گمگشتگی اش نیفزود. نوری در درونش سوسو می زد که هر چقدر به آن نزدیک تر می شد، به حقیقت و اطمینان راهی که می رفت، بیشتر ایمان می آورد. او در پی حقیقت و دین حق بود که با «بشارت ظهور احمد» آشنا شد و این بار دینی را از روی تحقیق برگزید که در مقابل شبهه ها و تردیدهای جانکاه و خردسوز، استوار ماند و رنگ نباخت. او به سوی آخرین فرستاده خدا هدایت شد و وقتی رسول خدا(ص) را دید، مرگش فرا رسید. آری، روزبه مُرد و از خاکسترش سلمان، زاده شد؛ «یُحیِی الْحَیّ مِنَ الْمَیِّتِ.» اسلام که از مطهِّرات است، او را بسان آب، زلال و پاک کرد. سلمان پاک، از آن هنگام که بنده خدا شد، دیگر در بند کسی نبود. او آزاد و رها به دریای یقین رسید و در ساحل آرامش آن، پیامبرگونه و علی وار زندگی کرد.

 شعر

 چون علی در عالم مردانگی

 خرد شو تا شاه مردانت کنند

 همچو سلمان در مسلمانی بکوش

 ای مسلمان تا که سلمانت کنند

 حسینی جوهری

 نه هر کس شد مسلمان، گشت سلمان

 که هر کس شد علی، مولای ما نیست

 فیض کاشانی

 ز سلمان که بودی سرِ راستان

 که دانش به او بود هم داستان

به دانشوری همچو او کس نبود

 پیمبر مر او را به دانش ستود

 چنین گفت: کز اهل بیت من است

 چو ایشان به من یک دل و یک تن است

 نفس الرحمان، ص 151

هر که را رای و روی سلمانی است

 آخرین منزلش مسلمانی است

 کوتاه و گویا

در میان پیروان رسول خدا(ص)، بعد از علی(ع)، سلمان فارسی برترین و دانشمندترین و پرهیزگارترین مسلمان جهان است.

سلمان فارسی، از مفاخر بزرگ ملی و دینی کشور ایران شمرده می شود.

سلمان فارسی، الگوی یک مسلمان کمال جو، وارسته و خودساخته است.

اخلاص و پارسایی سلمان فارسی تا جایی است که مورد ستایش پیامبر و ائمه(ع) قرار گرفته است.

سلمان، به برکت گوهر وجودی محمد(ص)، محمدی شد و نشان افتخار «اهل بیت» گرفت.

سلمان فارسی، نمونه اعجاب انگیز تکامل معنوی انسان آزاد و حقیقت جو است.

سلمان چه در زمان حیات پیامبر و چه پس از رحلت او، همواره مدافع آن حضرت و خاندان رسالت بود.

در ایمان محکم و استوار سلمان همین بس که در مدت عمر طولانی خود، اندکی از مسیر مسلمانی و سیره رسول خدا(ص) منحرف نشد.

 آورده اند که ...

درس فروتنی

رفتار سلمان، چنان متواضعانه و زندگی اش چنان ساده بود که غریبه ها، هرگز درنمی یافتند که او حاکم شهر است. روزی سلمان، در راه می رفت. مردی را دید که از شام می اید و بار خرما و انجیر به دوش دارد. مرد شامی که از به دوش کشیدن بار سنگین، خسته شده بود، با دیدن سلمان که ظاهری ساده و فقیرانه داشت، به خیال اینکه او باربر است، صدایش کرد تا در رساندن بار به مقصد، به او کمک کند و اجرتی بگیرد.

سلمان بار را به دوش گرفت و همراه مرد شامی به راه افتاد. مردم در برخورد با سلمان سلام می کردند و از او به عنوان امیر یاد می کردند و عده ای به سرعت به طرف سلمان آمدند تا بار را از او بگیرند. مرد غریب شامی که تازه فهمیده بود این عابر و رهگذر، امیر مدائن، سلمان فارسی است، با وحشت و خجالت و عذرخواهی فراوان برای گرفتن بار از امیر، پیش آمد، ولی سلمان قبول نکرد و گفت: «باید بار را تا مقصد برسانم!...».

آن گاه فرمود: «در این حمل بار سه ویژگی وجود دارد و به همین سبب من این بار را برایت حمل کردم. نخست اینکه کبر را از من دور می کند دوم اینکه یکی از مسلمانان را در مورد حاجتی که داشته یاری کرده ام و سوم اینکه اگر من این بار را برایت نمی آوردم، ممکن بود فرد دیگری که از من ضعیف تر است، ناگزیر شود این بار را حمل کند».[10]

 انفاق در راه خدا

روزی پیامبر اکرم(ص) یک درهم به سلمان و یک درهم به ابوذر داد. سلمان درهم خود را انفاق کرد و به بینوایی بخشید، ولی ابوذر با آن لوازمی خرید. روز بعد پیامبر دستور داد آتشی افروختند. سنگی نیز روی آن گذاشتند. همین که سنگ گرم شد و حرارت و شعله های آتش در سنگ اثر کرد،سلمان و ابوذر را فراخواند و فرمود: «هر کدام باید بالای این سنگ بروید و حساب درهم دیروز را پس بدهید.»

سلمان بدون درنگ و ترس، پای بر سنگ گذاشت و گفت: «در راه خدا انفاق کردم» و پایین آمد. وقتی که نوبت به ابوذر رسید، ترس او را فراگرفت. از اینکه پای برهنه روی سنگ داغ بگذارد و خرید خود را شرح دهد، وحشت داشت. پیامبر فرمود: «از تو گذشتم؛ زیرا حسابت به طول می انجامد، ولی بدان که صحرای محشر از این سنگ داغ تر است».[11]

نامه پندآموز

سلمان زمانی که در مدائن بود، نامه ای از ابودرداء دریافت کرد که در آن زمان، او از سوی عمر مسئولیت قضاوت در شام را برعهده داشت. ابودرداء در نامه نوشته بود: سلام بر تو، بعد از آنکه از همدیگر جدا شدیم، خداوند ثروت و فرزندانی به من بخشیده است و در سرزمین مقدس (شام و بیت المقدس) سکونت کرده ام. سلمان در پاسخ او چنین نوشت: «سلام بر تو، برای من نوشته ای که خداوند ثروت و فرزند به تو بخشیده است، ولی بدان که سعادت در افزایش ثروت و فرزند نیست، بلکه سعادت در افزایش بردباری است. همچنین آن گاه که علم تو برایت سودمند باشد.

نوشته ای که در آن سرزمین مقدس (بیت المقدس و اطراف آن) زندگی می کنی، ولی این را بدان که سرزمین برای کسی جانشینِ عمل نمی شود. کارهای نیک انجام بده، آن گونه که گویی عمل خود را می بینی. خودت را آماده مرگ کن، گویا که در حال مرگ هستی و باید از این دنیا بروی.»سلمان حکیم در نامه دیگری برای ابودرداء چنین نگاشت: «زمین کسی را مقدس نمی کند، بلکه رفتار انسان است که به او قداست می بخشد».[12]

 نظر شما چیه؟

1. مستشرقان چه شبهات و تحریفاتی نسبت به شخصیت سلمان و نقش او وارد کرده اند و دلیل آن چیست؟

2. سلمان فارسی در زمان خلفای راشدین چه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی داشت؟

3. چرا سلمان فارسی در جنگ های بدر و احد شرکت نکرد؟

4. دلیل برتری سلمان در بین صحابه پیامبر، پس از امام علی(ع) چیست؟

5. سیره و رفتار سلمان با مردم در زمانی که والی مدائن بود چگونه بود؟

6. ویژگی های حکومت سلمان در مدائن چه بود؟

 نظر ما اینه...

سزاوار است برنامه سازان ارجمند به محورهای زیر توجه فرمایند:

الف) زندگی سلمان فارسی پیش از اسلام آوردن:

ـ زادگاه، تبار و خانواده سلمان

ـ دوران کودکی و نوجوانی سلمان

ـ محیط خانوادگی، اجتماعی و دینی او

ـ آشنایی او با ایین مسیحیت

ـ ترک وطن و مهاجرت او

ب) زندگی سلمان فارسی پس از اسلام آوردن:

ـ آشنایی سلمان با پیامبر و اسلام

ـ چگونگی اسلام آوردن او

ـ ویژگی ها و فضیلت های برجسته سلمان

ـ نقش سلمان در جنگ ها

ـ سلمان و حکومت مدائن و سیره مدیریتی او

ـ حکایاتی از زندگی سلمان

ـ سخنان حکمت آمیز سلمان

ـ جایگاه سلمان نزد پیامبر و اهل بیت(ع)

ـ خدمات سلمان به اسلام و نقش او در توسعه اسلام

ـ وفات سلمان فارسی

 کتابستان

1. عاملی، سید جعفر مرتضی، سلمان فارسی، ترجمه: سید محمد حسینی، قم، جامعه مدرسین، 1370.

2. صادقی اردستانی، احمد، سلمان فارسی، استاندار مدائن، قم، دفتر تبلیغات، 1376.

3. ماهرویی، محمدرضا، سیمای سلمان فارسی، قم، معارف، 1382.

4. محدثی، جواد، آشنایی با اسوه ها: سلمان فارسی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، .

5. سبیتی، عبدالله، سلمان فارسی، ترجمه: اسماعیل عبادی، اصفهان، محبان، 1385.

6. جعفری، حسین، مهاجر حقیقت: پژوهشی در زندگانی سلمان فارسی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1385.

7. مهاجرانی، سید عطاءالله، بررسی سیر زندگی و حکمت و حکومت سلمان فارسی، تهران، اطلاعات، .

8. مجیب مصری، حسین، سلمان فارسی در ترازوی ادب و تحقیق، ترجمه: حسین یوسفی آملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

9. قدیانی، عباس، اسوه های ایثار: نگاهی به زندگانی سلمان فارسی، تهران، فردابه، 1381 .

10. زرگری نژاد، غلامحسین، سلمان فارسی، تهران، همراه، 1375.

پینوشتها:

[1]. کهف: 28.

[2]. طبرسی، مجمع البیان، قم، ناصرخسرو، 1418 هـ .ق، ج 5 و 6، صص 717 و 718.

[3]. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1379، ج 9، ح 15169.

[4]. همان، ج 8، ح 13096.

[5]. حسین بن محمدتقی نوری، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، تحقیق: جواد قیومی، تهران، آفاق، 1411 هـ .ق.

[6]. احمد بن عبدالله ابونعیم، حلیه الاولیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407 هـ .ق، ج 1، صص 206 و 207.

[7]. حسین جعفری، مهاجر حقیقت، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1385، صص 29 ـ 40.

[8]. جواد محدثی، سلمان فارسی، قم، دفتر تبلیغات، 1371، صص 15 ـ 24.

[9]. همان، صص 46 ـ 54.

[10]. جواد محدثی، آشنایی با اسوه ها: سلمان فارسی، همان، ص53.

[11]. همان، ص 125؛ به نقل از: موسی خسروی، پند تاریخ، ج 1، ص 190.

[12]. مهاجر حقیقت، ص 124.