«ققنوس ایرانی» پس از ۳ دهه به آسمان رفت/ منتظر موشک‌های ضد کشتی و ضد رادار اف-۱۴ باشید +عکس

به گزارش سرویس دفاع و امنیت مشرق، با رقم خوردن نتایج نبردهای هوایی ویتنام، هر چند توپ ها دوباره جایی برای خود باز کردند اما دو نوع موشک حرارتی و راداری تسلیحات اصلی در نبرد هوا به هوا شدند. موشک های راداری در ابتدا وابسته به امواج رادار ارسالی از هواپیمای شلیک کننده بودند. این امواج با برخورد به هدف، بازمی گشت و یک جستجوگر (سیکر) با دریافت این امواج و ردیابی محل بازتاب به محل هدف چه ثابت و چه متحرک، پی برده و با تکرار شدن این فرایند و اصلاح مسیر، خود را به هدف می رساند. این روش هدایت "آشیانه یابی نیمه فعال راداری" است که امروزه هم در موشک های بسیاری مشاهده می شود.

با پیشرفت صنعت الکترونیک و ساخت تجهیزات مورد نیاز رادارها در ابعاد و وزن مطلوب انواعی از موشک‌های هوا به هوا که متکی به رادار داخل موشک بودند، ساخته شد. در واقع رادار خود موشک کار ردگیری هدف و فراهم کردن اطلاعات لازم برای تصحیح مسیر برای رسیدن به هدف را انجام می دهد. به این نوع موشک ها "فعال راداری" گفته می شود که به دلیل سامانه های بکار رفته در آن، قیمت بالاتری دارند اما مزیت های راهکنشی بالایی نیز به دنبال دارند . در موشک نیمه فعال، هواپیمای شلیک کننده باید تا زمان اصابت موشک به هدف به سمت هدف جهت گیری داشته و توان ردگیری رادار خود را روی آن متمرکز کند. این باعث محدودیت عملکردی برای جنگنده در این مدت شده و خود آن را در معرض آتش دشمن قرار می دهد. در عوض موشک فعال راداری پس از مدتی از اطلاعات ارسالی از هواپیما بی نیاز شده و این امکان را بوجود می آورد که جنگنده محل را ترک کند. از این رو به موشک های فعال راداری، "شلیک کن-فراموش کن" هم می گویند.

نوع دیگر هدایت راداری، روش "غیر فعال" یا پسیو (passive) است که موشک با دریافت امواج رادار هواپیمای دشمن و اجرای فرایند آشیانه یابی، محل ارسال امواج و در واقع هواپیمای دشمن را یافته و خود را به آن می رساند. این روش هرچند تا حدودی کمتر نیاز به سخت افزارهای راداری و الکترونیکی دارد و در دسته شلیک کن-فراموش کن هم قرار می گیرد اما در صورت خاموش شدن رادار هدف، موشک سرگردان شده و از دست می رود. موشک های هوا به هوای زیادی مبتنی بر این روش هدفیابی ساخته نشده است .پیش از انقلاب اسلامی، ایران از موشک های آشیانه یاب حرارتی AIM-9 سایدویندر در گونه های مختلف برای هواپیماهای جنگنده خود استفاده می نمود. برخی اسناد واردات سلاح به ایران در دوره 1950 تا 1980 نشان می دهد که 700 فروند AIM-9B برای جنگنده های F-86 و F-5A، 400 فروند گونه E برای جنگنده F-4D، و در مجموع 1988 فروند از گونه های J/P در سه مقطع زمانی برای جنگنده های F-5E تایگر، F-4E فانتوم و F-14A تامکت از آمریکا خریداری شده بود.

سایدویندر گونه J دارای طول حدود 3.05 متر، قطر 12.7 سانتیمتر، جرم کل 77 و جرم سرجنگی 4.5 کیلوگرم و برد اسمی 14.5 یا 18 کیلومتر و سرعت بیشینه 2.5 ماخ بود. همه گونه های سایدویندر در اختیار ایران باید از سمت عقب هدف و روی حرارت خروجی موتور آن قفل می کردند. درصد انهدام هدف انواع گونه های موشک سایدویندر در جنگ ویتنام در حدود 18 درصد برای 452 موشک شلیک شده بود. موشک دیگر هوا به هوای ایران AIM-7 اسپارو نام داشت. این موشک از نوع نیمه فعال راداری بود. اسناد فوق نشان می دهد 125 فروند از گونه C موشک فوق برای تجهیز جنگنده F-4D فانتوم خریداری شد هر چند که اسنادی از به کارگیری عملیاتی موشک فوق روی این گونه از فانتوم در دست نیست. همچنین 1216 فروند اسپارو گونه E-2 در دو قرارداد برای استفاده در جنگنده F-4E و F-14A خریداری شد. البته قرار بود برای جنگنده اف-14 گونه E-4 موشک اسپارو که به طور خاص برای این هواپیما توسعه یافته بود خریداری شود که تا پیش از انقلاب به کشور وارد نشد. موشک اسپارو گونه E-2 دارای جرم کل 205 و جرم سرجنگی 30 کیلوگرم، طول 3.66 متر، قطر 20.3 سانتیمتر، سرعت بالای 3 ماخ و برد نهایی اسمی 44 کیلومتر بود.

اما کارامدترین موشک هوا به هوای ایران و شاید حتی جهان در آن دوره، موشک AIM-54 فینیکس بود که نخستین موشک هوا به هوای فعال راداری دنیا نیز محسوب می شود. این موشک قدرتمند که در 1974 وارد خدمت شد. نام موشک از داستان پرنده اساطیری یعنی ققنوس گرفته شده است. این موشک بر مبنای طرح های رد شده موشک های دوربرد هوا به هوای ایگل و فالکون برای دفاع از ناوگان دریایی در برابر موشک های کروز ضدکشتی و بمب افکن های دوربرد شوروی سابق طراحی شد. فینیکس که ده‌ها سال عنوان‌دار دوربردترین موشک هوا به هوای آمریکا نیز بود به همراه رادار و سامانه کنترل آتش "AWG-9" قابلیت منحصر درگیر شدن همزمان با 6 هدف مختلف را پیدا کرد که حتی امروز هم اغلب جنگنده ها از چنین قابلیتی بی بهره هستند. این توانمندی نخستین بار در هواپیمای اف-14 تامکت به صورت عملیاتی درآمده و مقدمات تبدیل این رهگیر دوربرد را به یکی از بی نظیرترین هواپیماهای شکاری دنیا فراهم کرد.

این موشک پس از شلیک به هدفی در مسافت های دور با استفاده از سامانه های هدایت درونی بخش زیادی از مسیر را طی کرده و در فاز بعدی با روش هدایت نیمه فعال به سمت هدف رفته و در فاز نهایی با استفاده از رادار خود وارد فاز هدایت فعال راداری می شود. در مسیرهای متوسط موشک خیلی زود تحت هدایت نیمه فعال و سپس فعال راداری قرار می گیرد. پروفیل پرواز موشک نیز بسته به فاصله تا هدف در دو نوع مستقیم یا حمله از بالا بود. در پروفیل حمله از بالا موشک ابتدا شروع به اوجگیری کرده و سپس با رسیدن به محدوده خاصی از هدف وارد فاز شیرجه روی آن می شود. این شیوه حمله به هدف از بالا، احتمال فرار موفق هدف از دست موشک را به شدت کاهش می دهد.

موشک فینیکس حدود 4 متر طول، 38.1 سانتیمتر قطر و 92.5 سانتیمتر دهانه بال دارد. این موشک 453 کیلوگرمی به سرعت 4.3 ماخ (حدود 1413 متر بر ثانیه در ارتفاع 3000 متری) دست یافته و برد نهایی آن در منابع 150 تا 185 کیلومتر عنوان شده است. این موشک از سرجنگی 60 کیلوگرمی ترکشی-انفجاری شدید برخوردار است که شعاع انهدامی بیش از 5 تا 15 متر به آن می دهد.

هواپیمای اف-14 و سلاح اصلی آن یعنی موشک فینیکس در سال 1354 وارد کشور شد. در مستندات تاریخی همواره یکی از دلایل مطرح شده برای خرید این رهگیر گرانقیمت که گرانتر از قیمت نیز به ایران فروخته شد مقابله با نفوذ هواپیماهای بلندپرواز و بسیار سریع میگ-25 شوروی بود که برای عملیات شناسایی تا عمق زیادی در ایران نفوذ می کردند. با انهدام حداقل یک پهپاد هدف BQM -43E در ارتفاع 50 هزار پا(حدود 15 کیلومتری) تا حد زیادی از این عملیات ها کاسته شد. به جز دو فروند از 79 تامکت که در اثر سانحه از بین رفته بودند و تعدادی موشک فینیکس از حدود 284 فروند تحویل شده به ایران که شلیک شده بودند مابقی این دارایی های ارزشمند در اختیار نیروی هوایی بود.

تصویری که از آن به عنوان اولین شلیک فینیکس در کشور یاد می شود

پس از به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و خنثی شدن توطئه های پس دادن تامکت های نیروی هوایی به آمریکا و فروش آنها به کانادا، روند عملیاتی نگهداشتن این جنگنده با افت و خیزهایی همراه بود اما موشک های فینیکس هنوز به انتهای عمر انبارداری خود نرسیده و با وجود اینکه آمریکایی فینیکس های فروخته شده به ایران را با کیفیت کمتری نسبت به نمونه های تحویل شده به نیروی دریایی شان مونتاژ کرده بودند همچنان آماده بودند.

دوران جنگ تحمیلی و کارنامه ققنوس ها

نیروی هوایی ارتش با استعداد فوق وارد جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه ایران شد و با تمام قوا در عملیات های هوا به هوا و هوا به سطح توسط خلبانان و پرسنل فنی خود شرکت کرد. به جز موشک حرارتی که در اختیار انواع جنگنده های نیروی هوایی ارتش بود و شکارهای متعددی را ثبت نمود، موشک های اسپارو و فینیکس هم نقش خود را در جنگ داشتند که از این میان فینیکس به دلیل ویژگی های برتر خود که با توانمندی های اف-14 تامکت در هم آمیخته شده بود به موفق ترین و مشهورترین موشک هوا به هوا در ایران تبدیل شد. بیش تر شکارهای هوایی تامکت ها در ایران توسط این موشک رقم خورد. البته این مسئله، دلایل فنی نیز در کارایی نچندان مطلوب سایدویندر و اسپارو در دست تامکت داشت زیرا این دو موشک در گونه های موجود در ایران، هماهنگی کامل با اف-14 نداشتند.

به صورت استاندارد کارخانه ای، گونه E-4 موشک اسپارو برای جنگنده تامکت در نظر گرفته شده بود که تا پیش از انقلاب به ایران تحویل نشد در نتیجه عدم هماهنگی کامل اسپاروهای موجود در کشور با تامکت سبب کاهش کارایی عملیاتی این موشک در دست تامکت در دوران جنگ شد زیرا پارامترهای ثبت شده از عملکرد موشک در رایانه هواپیما و سامانه کنترل آتش با پارامترهای موشک E-2 که عملاً در دست اف-14 بود تفاوت داشت. با این وجود پیروزی های هوایی متعددی نیز توسط اسپارو و تامکت در جنگ ثبت شد. بنا بر اسناد موجود اولین شکار موشک فینیکس در جنگ روز 26 شهریور 1359 یعنی 5 روز قبل از آغاز حمله سراسری عراق به ایران و چند ماه پس از تجاوزهای گاه و بی گاه نیروی هوایی عراق به ایران انجام شد.

موشک فینیکس در دست خلبانان ماهر و از جان گذشته هواپیمای شکاری رهگیر اف-14 شاهکارهای متعددی را ثبت نمود از جمله انهدام 3 هواپیمای عراقی از یک دسته پروازی 4 فروندی تنها توسط یک موشک، انهدام جنگنده پرسرعت و ستودنی میگ-25 و نیز انهدام موشک های کروز ضد کشتی اگزوسه فرانسوی و C-601 چینی. در منابع خارجی دستکم 78 پیروزی هوایی کسب شده توسط هواپیمای اف-14 تامکت های نهاجا را به موشک فینیکس نسبت می دهند. آمریکا به عنوان سازنده هواپیمای اف-14 و موشک فینیکس در جنگ های مختلف خود موفق به ثبت حتی یک پیروزی هوایی با موشک فینیکس تا زمان بازنشستگی آن در سال 2004 نشد.

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با تلاش متخصصان داخلی و تهیه قطعات یدکی موفق شد همواره تعدادی از موشک های فینیکس را تا انتهای جنگ عملیاتی نگه دارد؛ حرکتی که با پایان جنگ و فعالیت بیش از پیش جهاد خودکفایی ادامه پیدا کرد. اما ریشه شایعات مربوط به تمام شدن موشک های فینیکس ایران و کُند شدن یکی از سلاح های بُرّنده نهاجا به همان سالهای جنگ بازمی گردد.

پروژه سجیل و جایگزینی موشک کمیاب

در مجموع مسائل فوق از یک سو و کاهش ذخیره موشک های فینیکس عملیاتی هم به دلیل تعداد کم آنها و فشار بی امان نیروی هوایی عراق بر پهنه وسیع ایران و مشکلات فنی در مورد عملیاتی نگهداشتن فینیکس ها سبب شد تا فرماندهان نیروی هوایی ارتش به فکر چاره باشند. مشکل عمده در عملیاتی نگهداشتن فینیکس عدم دسترسی به روغن های خنک کاری بود که باید برای این موشک استفاده می شد. این امر سبب کاهش تعداد موشک های عملیاتی فینیکس شده بود. در نتیجه نهاجا این ایده را دنبال کرد که از موشک های سطح به هوای موجود برای رفع نیاز موشک هوا به هوا در اف-14 استفاده کند که از بین موشک RIM-66 استاندارد و MIM-23 هاوک، دومی انتخاب شد. به کارگیری موشک هاوک یک از شواهد اتمام، کاهش شدید یا مشکلات عمده موشک فینیکس در ایران بود در حالی که تفسیر منصفانه تر می تواند این باشد که این پروژه برای پیشگیری از وقوع چنین مسئله ای به انجام رسید.

این پروژه توسط تیم داخل نهاجا در سال 1364 و با نام سجیل آغاز شد و با تلاش شبانه روزی و البته تسلط قبلی این افراد به تمام دانش موجود از موشک هاوک و جنگنده اف-14، در مدت بسیار کوتاهی موفق به انجام پروژه شدند.

غیر از پروژه سجیل، اقدام دیگری نیز در سال های قبل از شروع این پروژه برای تجهیز جنگنده اف-4 ئی فانتوم به موشک استاندارد شده بود. هدف از به کار گیری موشک استاندارد روی سامانه هاوک، مقابله با میگ-25 های بلندپرواز عراقی بود و با توجه به اینکه زمینه ای برای هماهنگ سازی استاندارد با فانتوم وجود داشت، سعی شد تا با کمک این موشک که مشخصات پروازی بسیار بهتری نسبت به اسپارو داشت، سلاحی برای مقابله با فاکسبت های عراقی برای اف-4 ایجاد شد. در یکی از حملات میگ-25 عراقی به تهران، فانتوم مسلح به موشک استاندارد برای مقابله با آن اقدام کرد که موشک به سمت هدف جهت گرفته و به نزدیکی آن رسید اما موفق به اصابت به هدف نشده و با فاصله اندکی از کنار میگ عراقی عبور کرد. گفته می شود این موشک در یک پرواز عملیاتی دیگر موفق به ساقط کردن یک جنگنده عراقی شده است. در هر صورت به دلایل نامشخصی موشک استاندارد به عملکرد قابل اطمینانی در نقش هوا به هوا روی اف-4 دست پیدا نکرده و این جنگنده قابل را از ایفای نقش مؤثرتر در دفاع هوایی کشور با موشک های راداری ناکام گذاشت.

و اما پس از دفاع مقدس

با پایان یافتن دوران 8 ساله جنگ و شروع آتش‌بس با عراق، نیروی هوایی ارتش که تجربه تقریباً منحصر به فردی از نبردهای سنگین هوایی کسب کرده بود به دنبال بازسازی خود برآمد. خرید هواپیمای جنگنده اف-7 از چین در دوران جنگ تحمیلی شروع شده بود هر چند که پس از پایان جنگ عملیاتی شد. این جنگنده با خود موشک هوا به هوای حرارتی PL-7 را به همراه آورده بود. این موشک نسخه چینی موشک "آر-550 مجیک" محسوب می شد. این موشک دارای طول 2.74 متر، قطر 15.7 سانتیمتر، جرم کل 89 و جرم سرجنگی 12.5 کیلوگرم  بوده و به سرعت 2.5 ماخ می رسد. برد آن نیز بین 500 متر تا 12.5 کیلومتر عنوان شده است.

خرید دیگر از شوروی واپسین روزهای عمر آن انجام شد که مربوط به هواپیمای رهگیر میگ-29 بود. این هواپیمای جنگنده نیز با خود موشک های برد کوتاه حرارتی R-60 آفید، R-73 آرچر و موشک میان برد راداری R-27 آلامو را به همراه آورده بود. R-60 موشکی با طول 2.09 متر، قطر 120 میلیمتر، جرم کل 43.5 و جرم سرجنگی 3 کیلوگرم بوده و به برد 8 کیلومتر و سرعت 2.7 ماخ رسیده و قابلیت درگیری با هدف از تمام زوایا را دارد. موشک R-73 دارای طول 2.93 متر، قطر 165 میلیمتر، جرم کل 105 و جرم سرجنگی 7.4 کیلوگرم بوده و به سرعت 2.5 ماخ و برد 30 کیلومتر می رسد. موشک میانبرد هدایت راداری R-27R نیز دارای طول 4.08 متر، قطر 230 میلیمتر، جرم کلی 253 و جرم سرجنگی 39 کیلوگرم بوده، به سرعت بیش از 4 ماخ و برد نهایی 42.5 تا 73 کیلومتر بسته به شرایط دست پیدا می کند.

هواپیمای بمب افکن ضربتی سوخو-24 و پشتیبانی نزدیک سوخو-25 نیز در فهرست خریدهای ایران پس از جنگ بود که موشک آفید را به کار می گرفتند. بی شک موشک R-73 و R-27 جزء سلاح های هوا به هوای ارزشمند برای کشورمان محسوب می شدند خصوصاً آرچر در رده موشک های برد کوتاه به اذعان کارشناسان خارجی جزء برترین موشک ها محسوب می شود و در اوائل دهه 1990 شاید بهترین موشک نیز بود.

با توجه به برتری های این موشک ها نسبت به سایدویندر و اسپاروهای موجود، نیروی هوایی ارتش تصمیم به هماهنگ سازی موشک های هوا به هوای جدید شرقی با هواپیماهای جنگنده غربی موجود گرفت. این برنامه ها با توجه به اعتماد به نفس حاصل از فعالیت های فنی انجام شده در دل جنگ برای هماهنگ سازی موشک های سطح به هوای هاوک و استاندارد تعریف شده و برخی از آنها تا میانه دهه 1370 انجام شده و برخی در اوائل دهه 1380. این برنامه ها شامل نصب موشک های آفید و PL-7 روی اف-5، نصب موشک آرچر روی اف-4 و نصب هر سه موشک روسی آفید، آرچر و آلامو روی اف-14 بود.

با توجه به اهمیت جنگنده رهگیر اف-14 برای مأموریت های دفاع هوایی از کشور، بدیهی است که نیروی هوایی برای تأمین تسلیحات جدید و به روز برای این جنگنده نیز از طریق به کارگیری موشک های جدید روسی اقدام کرده باشد. بنا گفته امیر عطاءالله بازرگان از مسئولین اسبق جهادخودکفائی نیروی هوایی ارتش، هماهنگ سازی هر سه موشک روسی R-60، R-73 و R-27 با جنگنده تامکت در دستور کار بوده است. هماهنگ سازی موشک راداری R-27 با اف-14 تحت پروژه ای به نام طوفان در اوائل دهه 1380 آغاز شده اما برخی منابع حکایت از متوقف شدن این پروژه پس از چند وقت دارند.

تکمیل پروژه سجیل چه شد؟

با عملیاتی شدن موشک هاوک روی جنگنده اف-14 تحت پروژه سجیل، کارهای تکمیلی روی آن ادامه داشته و با تدوین مستندات علمی و آزمایش های متعدد انجام شده روی این موشک در قالب یک طرح مدون، معاونت تحقیقات و خودکفائی نهاجا موفق به کسب رتبه دوم تحقیقات کاربردی در طرح های ویژه در دوره هشتم جشنواره بین المللی خوارزمی در سال 73 شد.

با اجرای برخی کارهای تکمیلی در این زمینه خبر آزمایش مجدد پروژه سجیل در رزمایش بزرگ ضربت ذوالفقار 13 شهریور 1385 در منطقه شمالغرب کشور منتشر شد. همچنین برخی گمانه زنی ها حاکی از آن بود که پس از رونمایی از موشک های پیشرفته شاهین در اوائل بهار سال 1388، این موشک نیز توسط اف-14 در همین قالب پروژه سجیل قابل به کار گیری بوده است. عملیاتی بودن پروژه سجیل در دهه 80 نشان می داد نیازی که زمینه اجرای آن را شکل داده بود همچنان وجود داشت یعنی کمبود موشک هوا به هوای راداری فراتر از میدان دید (فامد) در جنگنده اف-14.

فکور هم آمد

پس از پایان جنگ نیز با تلاش در جهت رفع مشکلات، کارایی این موشک روی تامکت از برخی جهات بهبود داده شد تا میزان نیاز به فینیکس در بردهای عنوان شده کاهش یابد. بحث وخیم بودن وضعیت عملیاتی موشک فینیکس با کمتر شدن نمایش این موشک در رژه ها و رزمایش ها بیشتر قوت گرفتن هر چند که نمونه تمرینی آبی رنگ این موشک پای ثابت بسیاری از نمایشگاه هایی بود که اف-14 تامکت در آن حضور می یافت. از این رو برخی تصور کردند یکی از سلاح های بُرّنده نهاجا برای همیشه کند شده است.

از سوی دیگر از برخی منابع داخلی تلاش برای تهیه و ساخت قطعات و حتی ساخت خود موشک AIM-54 شنیده می شد، مطلبی که در دهه 70 و تا اواخر دهه 80 شمسی هرگز مورد تأیید رسمی قرار نگرفت. اما بالاخره شواهدی نشان از عملیاتی شدن تمام فینیکس ها و حتی ساخت نمونه داخلی آن با فناروی های روز توسعه یافته در کشور دارد .در منابع خارجی نیز مطالبی مبنی بر فعال شدن مجدد فینیکس ها و ساخت داخلی آن به چشم می خورد. گزارش مشاهدات خلبانان آمریکایی در حال گشت زنی از تامکت های مسلح به فینیکس در پرواز روی خلیج فارس یکی از این موارد است.

آنچه می توانست در اوائل دهه 1390 ساخت موشکی به پیچیدگی فینیکس را با اتکا به توانمندی های بومی به اثبات برساند نگاهی به چند پروژه موشک های پدافند هوایی از سال های دور تا آن روز و همچنین بحث عملیاتی نگه داشتن، ارتقاء و بهسازی رادار AWG-9 خود اف-14 باشد که باید گفت حتی از در دوران جنگ آغاز شده و به عنوان مثال گفته می شود جایگزینی یکی از قطعات مورد نیاز این رادار با نمونه تهیه شده توسط متخصصان داخلی سبب کاهش وزن 10 کیلوگرمی در این رادار شده بود. همانطور که ذکر شد به کارگیری موشک سطح به هوای هاوک روی اف-14 آن هم در سال های پرمشغله جنگ تحمیلی کار بسیار مهمی بود. در واقع دو سامانه هاوک و AWG-9 که اشتراک خاصی نداشتند به هم مرتبط شده و قابل استفاده در عملیات آن هم در جنگ شدند. این مسئله نشان دهنده میزان اشراف متخصصان نهاجا به هر دوی این سامانه ها داشت. چیزی که تا مدتها بعد هم برخی آن را باور نکرده بودند.

مشابه فعالیت پروژه سجیل برای موشک استاندارد نیز با سه رویکرد سطح به هوا در ترکیب با سامانه هاوک، هوا به هوا و نیز هوا به سطح در ترکیب با جنگنده اف-4 ئی فانتوم در دل دوران جنگ به انجام رسید. بعدها نیز بهسازی های این موشک تحت عنوان فجر و چند سال بعد تحت عنوان محراب به انجام رسید. شاید مهمترین برنامه موشک های ضداهداف هوایی کشور که اعلام شده است ساخت سامانه مرصاد و موشک های شاهین/شلمچه باشد. این سامانه که بر پایه سامانه پدافند هوایی موشکی هاوک ساخته شده تماماً دیجیتال، دارای سامانه های پیشرفته هدفگیری و الگویتم های هوشمند، بومی و شاید منحصر به فرد ردگیری هدف است.

در تصاویر منتشر شده از موشک های این سامانه نیز خبری از اجزای قدیمی موشک های هاوک نیست بلکه سامانه ای دیجیتالی و آنتن های مسطح آرایه ای که حتی با آنتن رادار موجود در موشک فینیکس هم متفاوت است نشان از یک جهش در این زمینه دارد. هر چند این دو موشک دارای هدایت نیمه‌فعال راداری هستند اما ساخت تجهیزات راداری که قابل به کار گیری در موشک باشند موفقیتی بزرگ است که قطعاً زمینه مناسبی برای رسیدن به سامانه های فعال راداری محسوب می شود. به علاوه سایر اجزای موشک نیز همچون سازه، بدنه، فیوز و سرجنگی، سامانه های ناوبری، هدایت و کنترل نیز در این موشک ها بومی است که فناوری های بکار رفته در آنها بسیار بیشتر از سامانه هدفگیری راداری قابل توسعه در موشک های ضدهوایی دیگر است.

باید توجه داشت که توانایی کشور تا آن مقطع هم در زمینه طراحی و هم تولید انبوه چند نسل سوخت جامد، مواد مقاوم در برابر حرارت حتی تا سرعت های بالای 10 ماخ و زیرسامانه های مخابراتی و جنگ الکترونیک در سایر برنامه های موشکی کشور اثبات شده بود. ضمن اینکه در همان زمان پروژه های سامانه های پدافند هوایی موشکی پیشرفته مانند باور-373 و موشک های صیاد-2 و نیز انواع موشک های طائر-2 نیز در جریان بود که خود نشان از کار جدی بر روی سامانه های مورد نیاز در موشک های ضد اهداف پرنده داشت. شاید مهمترین نکته ای که موجب تردید ناظران در توانایی ایران پیرامون تولید موشک مشابه فینیکس می شد بحث سامانه هدایت فعال راداری بود که البته به نظر می رسد گلوگاه پروژه نیز همین مورد بوده زیرا روی سایر اجزاء قبلاً در موشک هایی مانند شاهین/شلمچه و نیز صیاد-2 کار شده بود. نکته مهم دقیقاً همین‌جا است که اتفاقاً به دلیل وجود تجربه های قبلی ذکر شده، وجود تنها یک گلوگاه که آن هم بحث سامانه هدایت فعال راداری است موجب تمرکز نخبگان و مدیریت بر روی همین مورد برای رسیدن به نتیجه مطلوب شده و در این راستا از تجربیات بهینه سازی انواع رادارهای هواپایه و نیز توسعه رادارهای پیشرفته زمین پایه به صورت مؤثری استفاده شده است.

این موارد مجموعاً می توانست برای تحلیلگران منصف، اثباتگر خوبی برای وجود فناوری های مختلف لازم برای طراحی و ساخت یک موشک هوا به هوا نه تنها در سطح فینیکس بلکه پیشرفته تر و مطمئن تر از آن باشد. موشکی که سطح توانمندی تامکت ها برای دفاع هوایی دوربرد را نسبت به زمان فعلی در وضعیت مطلوبی قرار می داد. خصوصاً فناوری طراحی و ساخت رادار فعال برای فاز نهایی این موشک شاید یکی از گلوگاه های اصلی این پروژه بوده باشد.

بالاخر در 23 شهریور 1389 مصاحبه امیر "عزیز نصیرزاده"، معاون هماهنگ کننده وقت نیروی هوایی ارتش، آب پاکی را روی دست همه ناظران و تحلیلگران داخلی و خارجی ریخته و گمانه زنی های باورمندان نسبت به توانایی های فنی و صنعتی بومی را به واقعیت تبدیل کرد. وی در این مصاحبه خبر از در جریان بودن پروژه هایی برای ساخت و تولید بومی موشکی مشابه اما با قابلیت های بیشتر از فینیکس خبر داد. وی تصریح کرد «به هرحال هرچیزی را که بخواهیم بسازیم باید الگویی داشته باشیم، در اینجا هم ممکن است که از روی موشک "فینیکس" الگو برداری کرده باشیم البته الگوبرداری ازعلم فیزیک والکترونیک بکار گرفته شده در آن،  اما با این وجود پروژه ما کاملا بومی است.»

اولین شواهد در این زمینه به رژه 29 فروردین سال 1390 باز می گردد. یک تیر موشک فینیکس در کنار موشک ضد رادار دوربرد KH-58 که آن نیز بدست متخصصان داخلی بهسازی شده بود روی کفی یک تریلر و تحت عنوان تسلیحات هواپایه بهینه شده در معرض دید عموم قرار گرفت در حالی که ظاهری کاملاً نو داشته و نوشته ها و علائم روی مطابق سبک جدید نیروی هوایی بود اما نام موشک با شماره سریال مجهول و با سبک نگارش متفاوت از فینیکس های معمول، ثبت شده بود در حالی که موشک های خریداری شده از آمریکا حتی نمونه های تمرینی به رنگ آبی، شماره سریال خاص خود را دارند. پس از آن در نمایشگاه دستاوردهای نیروهای مسلح در اول تیر ماه همان سال که مورد بازدید مقام معظم رهبری قرار گرفت، فینیکس در کنار اف-14 و برخی تسلیحات هواپایه که یا جدید بوده و یا کاربری آنها به تازگی اعلام شده بود حضور یافت. با توجه به ماهیت نوآورانه و بومی بودن دستاوردهای ارائه شده در نمایشگاه مذکور احتمالات مطرح شده در مورد بومی بودن فینیکس مذکور را بسیار تقویت کرد.

پس از آن موشک مشابهی اما این بار بدون وجود مشخصه AIM-54A روی بدنه در رژه 31 شهریور سال 90 به نمایش در آمد که گمانه زنی ها پیرامون ماهیت این موشک و اینکه آیا همان نمونه بومی فینیکس است یا خیر را بیش از پیش تقویت کرد.

همچنین تصاویر منتشر شده توسط خلبان نیروی هوایی روسیه که در یک تیم پروازی عازم نمایشگاه هوایی بحرین بودند نشان دهنده مجهز بودن تامکت ها به موشک های AIM-54 بود. رهگیرهای ایرانی که در حال مشایعت این تیم روسی برای عبور از آسمان ایران بودند تماماً مسلح بوده و فینیکس های همراه آنها تعجب کارشناسان خارجی را برانگیخت زیرا هواپیماهای اسکورت کننده قاعدتاً از جمله هواپیمای آماده عملیات و برخوردار از تسلیحات عملیاتی هستند. در سال 1391، موشکی که نمونه بازسازی شده فینیکس یا نمونه بومی آن تلقی می شد در رژه 29 فروردین حاضر و در رژه 31 شهریور غایب بود.

در نهایت اولین خبر رسمی از وضعیت پروژه نمونه بومی فینیکس پس از مدتها توسط سردار سید مهدی فرحی رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع در یک برنامه زنده تلویزیونی در شب 22 بهمن 1391 اعلام شد مبنی بر اینکه آزمایش موفقیت آمیز موشک فکور-90 به عنوان جدیدترین موشک هوا به هوای ساخت داخل در هفته اخیر از روی هواپیمای اف-14 انجام شده است. تقریباً تمام کارشناسان و تحلیلگران نتیجه گیری کردند که منظور همان نمونه بومی فینیکس است زیرا تنها پروژه در حال اجرای اعلام شده در زمینه هوا به هوا در آن سال ها همین مورد بوده است. قرار گرفتن عدد 90 در کنار نام موشک احتمالاً به دلیل این است که موشک در سال 1390 مرحله مهمی از فرایند خود را به انجام رسانده است.

اما اولین نمایش موشک فکور-90 که به ناظران اجازه مقایسه ظاهری آن با فینیکس آمریکایی را می داد در رژه 29 فروردین 1392 انجام شد. در این سال موشکی شبیه فینیکس اما بدون علائمی روی بدنه در رژه حاضر شد که در تابلوی معرفی آن نام فکور-90 درج شده بود و در کنار یک تیر موشک نصر هواپایه به نمایش در آمده بود.

فکور-90 ایرانی در نگاه اول ابعاد هندسی مشابه فینیکس آمریکایی دارد اما با کمی دقت دو تفاوت در مورد بال ها و بالک های کنترلی آن قابل تشخیص است. بر خلاف فینیکس که بال های اصلی آن در ناحیه ریشه و محل نصب روی بدنه دارای ضخامت زیاد بوده و در قسمت جلو و عقب دارای زاویه های متفاوت نسبت به قسمت مرکزی هستند، بال فکور-90 دارای زاویه یکسان از لبه حمله تا لبه فرار در ناحیه ریشه است، ضمن اینکه تمام سطح بال دارای ضخامت ظاهراً یکسان است.

مورد بعد، محل نصب عملگرهای حرکت دهنده بالک های کنترلی است که در فکور-90 نسبت به فینیکس جلوتر بوده که نشان از تفاوت هایی در محل قرار گیری گلوگاه پیشران سوخت جامد در این دو موشک دارد. تفاوت آشکار دیگر، وجود یک داکت در کنار بدنه فکور-90 است که از ناحیه نزدیک به نوک تا انتهای بدنه کشیده شده است. این داکت در برخی موشک ها برای قرارگیری سیم ها و کابل های ارتباطی بین سامانه هدایت و کنترل با عملگرهای نصب شده برای حرکت دادن بالک ها است اما در شرایطی استفاده می شود که طراح تصمیم گرفته این کابل و سیم ها را از داخل بدنه عبور ندهد. عبور دادن آنها از داخل بدنه سبب کاهش فضای مؤثر برای جایدهی پیشران سوخت جامد موشک می شود. البته نصب داکت در بیرون بدنه نیز باعث افزایش نیروی مقاوم هوا روی موشک شده و در نهایت باید بین این تأثیر منفی و تأثیر مثبت افزایش پیشران سوخت جامد، براساس مقایسه های کمی، انتخاب صورت گیرد. مشابه این داکت در برخی موشک های دیگر مانند موشک سطح به هوای هاوک و نمونه های ایرانی آن یعنی شاهین و شلمچه نیز دیده می شود.

از سال 92 به بعد موشک فکور-90 به عنوان موشک میانبرد راداری هوا به هوا در رژه های ارتش و نیروهای مسلح همواره حاضر بوده است. در 30 مرداد این سال معاون هماهنگ کننده وقت نهاجا از در دست پیگیری بودن پروژه موشک بومی هوا به هوا بین نیروی هوایی و وزارت دفاع خبر داد. رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع در اولین همایش تسلیحات هواپایه تصریح کرد که کار تولید موشک هوا به هوای فکور-90 و قادر و نصر هواپایه در 6 ماه منتهی به مهر 1392 انجام شده. وی همچنین افزود: «این موشک ها در آستانه تولید انبوه قرار گرفته اند و برای توسعه موشک مقصود دفاتر طراحی مشترک بین سازمانی ایجاد شده و از همکاری نیروی هوایی ارتش بهره می بریم.»

معاون آماد و پشتیبانی ستاد کل نیروهای مسلح نیز در همایش فوق ضمن تصریح به پایان رسیدن تمام مراحل موشک فکور-90 آن را موشکی میانبرد توصیف کرد و افزود که دستیابی به سلاح هوا به هوا در ادامه با موشک دوربرد مقصود دنبال خواهد شد. وی پروژه مقصود را "در دست انجام" خواند و خاطرنشان کرد «در سال 92، 60 درصد تحقیقات ما به حوزه هواپایه و سلاح‌های هواپایه اختصاص یافته است.»

در 28 آذر 1392 سخنگوی رزمایش هوایی فداییان ولایت از به کار گیری موشک هوا به هوای ساخت داخل در رزمایش خبر داد. این امر با توجه به آماده تولید بودن موشک فکور-90، نشان از ورود محدود آن به عملیات با شرکت دادن آن در مهمترین رزمایش سالیانه نیروی هوایی ارتش داشت.

جانشین وقت فرمانده نیروی هوایی ارتش در 3 مهر 1393 از تجهیز تامکت‌های ایرانی به موشک فکور-90 خبر داد. امیر سرتیپ خلبان علیرضا برخور جانشین فرمانده نیروی هوایی ارتش در گفت‌وگو با خبرگزاری دفاع مقدس با اعلام این خبر اظهار داشت: «موشک فکور محصول مشترک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و نیروی هوایی ارتش است که هم‌اکنون به مرحله تولید رسیده است». وی با اشاره به توانمندی این موشک هوا به هوا گفت: «قابلیت این موشک در رهگیری و انهدام اهداف، در کلاس موشک‌های همتراز خود بوده و مختص جنگنده های اف-14 است.»

فرمانده وقت پایگاه هشتم شکاری اصفهان نیز در 18 بهمن 1393 در مصاحبه ای تصریح کرد که نصب، آزمایش های جدایش و شلیک صحیح و پرواز موشک فکور-90 با موفقیت کامل توسط هواپیمای اف-14 انجام شده و در ادامه تلاش برای افزایش دقت و برد و قدرت تخریب موشک در حال انجام است. وی تصریح کرد که این موشک قابل رقابت با موشک های خارجی بوده و حاصل کار مشترک نیروی هوایی و دانشگاه های کشور و صنعت است.

آخرین خبر مربوط به این موشک در 26 فروردین 1396 اعلام شد که با حضور رئیس جمهور از چند دستاورد هوایی و موشکی از جمله موشک فکور-90 رونمایی شد. این امر با وجود خبرهای فوق مبنی بر در حال استفاده بودن فکور-90 انجام شد. نکته مهم در مورد موشک فکور-90 به نمایش در آمده در این مراسم، تخصیص مشخصه AIMF-90 به این موشک بود که برای اولین بار مشاهده می شد.

پس از گذشت حدود 15 ماه در یکم مرداد 1397 خبر افتتاح خط تولید موشک هوا به هوای فکور با حضور وزیر دفاع و جانشین فرماندهی نیروی هوایی ارتش در سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع افتتاح شد. در این مراسم 6 فروند موشک کامل فکور و نیز تعداد 5 عدد از بلوک هدایت، کنترل و ناوبری این موشک به نمایش گذاشته شد. یک نکته قابل ذکر در این رونمایی، تخصیص مشخصه AIM-23M به این موشک است که روی بدنه آن قابل تشخیص بوده و بیشتر شبیه به مشخصه موشک سجیل است.

وزیر دفاع در این مراسم اعلام کرد: «پس از طراحی، ساخت و آزمون موفق موشک فکور در سال 96، خط تولید آن با استفاده از توانایی ها و ظرفیت های بومی راه اندازی شده است. موشک هوا به هوای فکور براساس نیاز عملیاتی و با همکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران تولید شده است.» وی در ادامه به نکته بسیار کلیدی اشاره کرد که: «این موشک قابل تعمیم به هواپیماهای شکاری جمهوری اسلامی است، تصریح کرد: فکور، یک موشک هوا به هوای راداری میانبرد است که براساس آخرین فناوری های روز دنیا طراحی و ساخته شده است.»

بر اساس گفته فوق، موشک فکور با هر جنگنده در خدمت دیگر که از نظر راداری قابلیت هماهنگی با فکور را داشته باشد قابل به کار گیری است. این امر علاوه بر تجهیز گسترده هواپیمای رهگیر اف-14 تامکت به عنوان مهمترین شکاری رهگیر کشور، سبب افزایش توان دفاع هوایی با کمک سایر جنگنده های نیروی هوایی ارتش (نهاجا) خواهد شد.

یک گزینه محتمل برای این موضوع، جنگنده بمب افکن اف-4 ئی فانتوم-2 موجود در نهاجا است. تا کنون پروژه های متعددی برای بهبود سامانه رادار و کنترل آتش این جنگنده در داخل انجام شده که آخرین مورد آن مربوط به تجهیز رادار آن به آنتن آرایه ای است. در دهه های گذشته نیز برنامه هایی برای افزایش برد کشف و برد ردگیری آن به اجرا در آمده بود. به علاوه این جنگنده با توجه به توان حمل محموله رزمی بالا، به راحتی امکان حمل چندین موشک فکور را دارد که احتمالاً هر تیر از آن جرمی بیش از 300 کیلوگرم دارد.

یک نکته دیگر که از تصاویر افتتاح خط تولید فکور قابل برداشت است، حک شدن مشخصه M112 به عنوان پیشران سوخت جامد این موشک است. این مشخصه مربوط به پیشران موشک های MIM-23B یا نمونه بهسازی شده موشک سطح به هوای هاوک است که در فاز قدرت، 5 ثانیه و در فاز اصلی به مدت 21 ثانیه کار می کرد. این موتور 395 کیلوگرم جرم داشته که 295 کیلوگرم آن مربوط به سوخت جامد می شد. به کارگیری پیشران فوق روی موشک هاوک در زمان خود سبب بهبود محدوده قابل درگیری با اهداف برای آن موشک شد. با توجه به اینکه کشورمان در طراحی و تولید انواع پیشران سوخت جامد مرکب پیشرفته خودکفا است علت به کار گیری نام مشابه پیشران موشک هاوک و البته بازگشت به مشخصه AIM-23 برای فکور مورد سوال است.

بنا بر آنچه در رسانه ملی پیرامون مشخصات این موشک اعلام شده، فکور به برد 160 کیلومتر و سرعت 5 ماخ (5 برابر سرعت صوت معادل حدود 1643 متر بر ثانیه در ارتفاع 3000 متر) دست می یابد. بنا بر این موشک ایرانی فکور یا از پیشران قوی تری نسبت به فینیکس بهره می برد و یا با فناوری های پیشرفته موجود، سبک تر از نمونه آمریکایی ساخته شده است. دمای انبارداری این موشک از منفی 40 تا مثبت 60 و محدوده دمایی که موشک در آن قابل شلیک است از حدود منفی 31.7 تا مثبت 51.7 درجه سانتیگراد بالغ می شود. دمای پائین این محدوده معادل ارتفاع پروازی کمی بیش از 7000 متر است. بخشی از این محدودیت دمای شلیک به پیشران سوخت جامد موشک مربوط است و با توجه به سرعت و برد نهایی فکور، قطعاً این موشک نیز همانند فینیکس و احتمالاً پیشتر از آن (به دلیل سرعت بیشینه بالاتر) توانایی حمله به اهداف هوایی را تا چند هزار متر بالاتر از ارتفاع شلیک خود دارد.

"مقصود" هم منتظر رونمایی است

همانطور که اشاره شد برای اولین بار در همایش "ضرورت توسعه تسلیحات هواپایه" در 9 مهر 1392 از نمونه دوربرد از فینیکس ایرانی با نام مقصود در کنار نمونه میان برد یعنی فکور-90 صحبت شد. معاون وقت تحقیقات صنعتی ستاد کل نیروهای مسلح در این همایش گفت «مقصود، موشک هوا به هوای برد بلند است که پروژه آن در دست اقدام بوده و در آینده نزدیک به بهره برداری می رسد».

رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع نیز در همین همایش گفت «برای طراحی و ساخت موشک مقصود، دفاتر طراحی مشترک بین سازمانی و نیروی هوایی تأسیس کرده ایم». وی افزود این موشک دارای پلتفرم مشترک است که احتمالا منظور وی، اشتراک پلت فرم مقصود با نمونه میانبرد یعنی فکور-90 بوده است. طبعاً یکی از راهکارهای اصلی افزایش برد موشک، طراحی پیشران متفاوت با فکور-90 است، پیشرانی که قابلیت بالاتری داشته ولی در عین حال حجم و وزن چندان بالاتری نسبت به پیشران فکور-90 نداشته باشد. قاعدتاً زیرسامانه های هدایت و کنترل، سرجنگی، ایمنی و تسلیح و ارتباطی مقصود و فکور-90 می تواند یکسان یا دارای مشابهت بسیار بالا باشد. از این جهت باید امیدوار بود که مقصود در زمان کوتاه تری نسبت به فکور-90 توسعه پیدا کند یا کرده باشد.

تصاویر به نمایش در آمده در قالب بنرهای معرفی دستاوردهای دانشگاه هوایی شهید ستاری در حاشیه نمایشگاه نیروی هوایی ارتش در هفته دفاع مقدس سال 94 نشان می داد، مقصود از پیکربندی مشابه فکور بهره می برد. وزیر دفاع نیز در مراسم افتتاح خط تولید فکور اعلام کرد: «کشوری سازنده مانند جمهوری اسلامی ایران می تواند بنا به نیاز خود با توجه به پیشرفت علم و فناری، نسخه های جدیدی را از این نوع موشک تولید کند.»

به نظر می رسد راهکار اصلی در افزایش برد، طراحی پیشران سوخت جامد بزرگتر باشد که ضربه ویژه بالاتر و زمان سوزش بیشتری ارائه دهد. نکته ای باید در اینجا به آن اشاره کرد، امکان توسعه نمونه های ضد کشتی و ضد رادار از موشک های فکور-90 و مقصود است. در واقع با توجه به برد کافی و سرعت پروازی مافوق صوت، این موشک ها می توانند پلتفرم مناسبی برای رسیدن به دو نوع موشک ضد کشتی و ضد رادار با سرعت های بالا باشند که جای آن در بین تسلیحات هواپایه کشور خالی است.

در این صورت می توان انتظار داشت که بر اساس این موشک ها، بتوان موشکی با عملکردی نزدیک به KH-31 روسی به دست آورد. لازم به ذکر است که کار روی جستجوگرهای راداری و آشیانه یاب راداری برای مقاصد ضد کشتی و ضد رادار قبلاً در موشک های هرمز-1 و 2 که سرعت پروازی آنها در حدود 5 ماخ و برد 300 کیلومتر است به انجام رسیده و می تواند نقطه شروع بسیار مناسبی برای توسعه نمونه های هواپایه روی بستر فکور و مقصود باشد.

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از تلاش برای ساخت موشک حرارتی برد کوتاه فاطر در دهه 1370 و نیز موشک حرارتی برد متوسط با برد 40 کیلومتر در دهه 1380 و نیز اجرای پروژه های متعدد بهسازی سامانه های موشکی هوا به هوای خود مانند موشک اسپارو که روی جنگنده های اف-4 فانتوم در رزمایش ها با موفقیت آزمایش نیز شده، با افتتاح خط تولید موشک فکور در سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع، ثمره شیرین یکی از زحمات طولانی مدت خود را برداشت کرد. یقیناً به کار گیری و گسترش این موشک و نمونه های دیگر آن، روی جنگنده های این نیرو به افزایش بیش از پیش اقتدار هوایی کشور چه در برابر هواپیماهای سرنشین دار، چه انواع پهپادها و چه موشک های کروز منجر خواهد شد.