کلمهٔ «بسم الله الرحمن الرحیم» (سورهٔ فاتحة الکتاب، آیهٔ 1) جزء سوره است و همراه با سوره نازل شده است و در هر سوره ای معنای خاص دارد.
جمله بسم الله الرحمن الرحیم سرآغاز کتاب الهی است و نه تنها در ابتدای قرآن، بلکه در آغاز تمام کتاب های آسمانی بوده است و در سرلوحه ی کار و عمل همه ی انبیا قرار داشت. وقتی کشتی حضرت نوح -علیه السلام- در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح علیه السلام- به یاران خود گفت: « وَقَالَ ارْکَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (هود/41)؛ او گفت : به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حرکت و توقف کشتى ، یاد او کنید، که پروردگارم آمرزنده و مهربان است !»
حضرت سلیمان -علیه السلام- نیز وقتی ملکه ی سباء را به ایمان به خدا فراخواند، دعوت نامه ی خود را با این جمله آغاز کرد و برای او فرستاد: «إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (نمل/30)؛ این نامه از سلیمان است ، و چنین مى باشد: به نام خداوند بخشنده مهربان »
معنای بسم الله در ابتدای قرآن کریم
از این جهت که اول قرآن کریم قرار گرفت، ناظر به آن معنای واحدی است که قرآن کریم آن معنا را در بر دارد که؛ قرآن نور است، شفا برای مؤمنین است، هدایت مردم است و مانند آن.
این نور بودن قرآن کریم هدف این کتاب است و قاری قرآن که با بسم الله این کتاب را شروع می‌کند یعنی من به نام خدا ابتدا می‌کنم برای رسیدن به این نورانیت.
معنای بسم الله هر سوره
از آن جهت که در اول هر سوره هم قرار دارد، بسم الله اول هر سوره یعنی به نام خدا ابتدا کردن برای رسیدن به محتوای آن سوره.
چرا هر سوره بسم الله جداگانه ای دارد؟
در صورتی که «بسم الله الرحمن الرحیم» (سورهٔ فاتحة الکتاب، آیهٔ 1) متعلق به استعین باشد یعنی استعین باسم الله، به اسم خدا کمک می‌گیرم که این بسم الله صله باشد برای استعینی که محذوف است یعنی استعین باسم الله به نام خدا استعانت می‌جویم در نیل به هدف و غرض این سوره و اگر این (باء) باء ابتدائیه بود یعنی ابتدأ باسم الله: به نام خدا آغاز می‌کنم، یعنی به نام خدا در این کار مقدس شروع می‌کنم .
این کار مقدس را شروع می‌کنم که به هدف این سوره برسم پس بسم اللهی که در اول قرآن است انسان به نام خدا شروع می‌کند که به هدف این قرآن که نورانی شدن است، برسد.
آیا بسم الله جزء هر سوره هست؟
در این مسئله دو نظر وجود دارد:
1- از نظر اکثر مراجع (آیات عظام، امام خمینی، مکارم، نوری همدانی، فاضل لنکرانی، صافی گلپایگانی، شبیری زنجانی، جعفر سبحانی، سید صادق حسینی شیرازی، محمد علی گرامی قمی) بسم الله الرحمن یک آیه حساب می شود . بنابر این مثلا در نماز آیات با گفتن آن می تواند به رکوع برود . نماز آیات صحیح است . در سوره توحید، اول بگوید بسم الله الرحمن الرحیم و به رکوع رود. بعد بلند شود بگوید قل هو الله احد و به رکوع رود. به همین ترتیب تا پنج رکوع کامل شود.( امام خمینی، توضیح المسائل،م1507؛ مکارم،م 1299؛ نوری همدانی،م 1505؛ صانعی،م1492؛ فاضل لنکرانی،م 1520؛ صافی گلپایگانی،م 1517؛جعفر سبحانی،م1428؛ محمد تقی بهجت،م1226؛ سید صادق حسینی شیرازی،م1553 ؛ محمد علی گرامی قمی،م1579)
2- عده ای از مراجع مانند آیت الله خامنه ای، سیستانی و تبریزی، بسم الله را به عنوان یک آیه صحیح نمی دانند . در نماز آیات معتقدند بعد از بسم الله یک آیه از سوره نیز خوانده شود، بعد به رکوع برود.( توضیح المسائل مراجع ،ذیل مسئله 1507 و سؤال تلفنی(7743232-0251) از دفتر آیت الله خامنه ای)
منابع:
سایت غدیر
بیانات آیت الله جوادی آملی در درس تفسیر ایشان
سایت پاسخگو
منبع : سایت اندیشه قم