عوامل افزایش صبر و شکیبایی

فضیلت صبر و شکیبایی، از کمالات انسانی است و تنها مبدأ کمال بخش نیز ذات مقدس پروردگار است. بنابراین برای کسب این فضیلت ارزشمند اخلاقی یا افزودن آن، باید از خداوند استمداد جُست و از او درخواست صبر کرد.

صبر، از کلیدی ترین امور در زندگی است و بدون این فضیلت اخلاقی، موفقیت در امور امکان ندارد. ازاین رو آگاهی به راه های تقویت صبر، مهم است. راه های تقویت صبر از منظر قرآن کریم را در موارد ذیل می توان دانست.

1.آگاهی از طبیعت زندگی مادی (دنیا)
از عوامل افزایش شکیبایی انسان، آگاهی او از طبیعت زندگی مادی در دنیاست. زندگی مادی در دنیا، آمیخته با سختی هاست. کسی که ضرورت قرار گرفتن در سختی ها را برای نیل به کمال و پیشرفت درک کرده است، هنگام ابتلا به سختی ها شکیبایی خود را از دست نمی دهد و صبوری بر او گران نمی آید؛ به ویژه اگر بداند که حکمت خدای حکیم بر آن بوده است که انسان برای نیل به کمال، از مسیر سختی ها عبور کند، آن گونه که در قرآن کریم به آفرینش انسان همراه با رنج و سختی تصریح شده است.[1] پس رنج و مشقت از هر سو و در همه شئون زندگی، انسان را احاطه کرده است. بر هر خردمندی آشکار است که انسان در پی به دست آوردن هیچ نعمتی برنمی آید، مگر آن که با ناملایمات و رنج ها روبه رو می شود و اساساً زندگی او همواره با سختی ها همراه است و نعمت ها پیوسته با غم و اندوه قرین است.[2] تلخی این سختی ها، از دو جهت شیرینی کامیابی را احاطه کرده است: نخست؛ تلخی رنج به دست آوردن آن، دوم؛ تلخی از دست دادنش. بنابراین برای کامیابی ها در دنیا دو نوع صبر و شکیبایی لازم است. به همین دلیل مؤمنان سفارش شده اند که تنها با تلاش خود می توانند به مواهب دنیوی و اخروی دست یابند[3] و نیز در صورت از دست دادن مواهب مادی و دنیوی تأسف و حسرت نخورند و شکیبا باشند.[4] در نتیجه وقتی ماهیت زندگی دنیا، با سختی و مشقت آمیخته است، اگر آدمی به این ویژگی دنیا آگاه باشد، صبر و شکیبایی برایش آسان تر و تحمل سختی ها نیز امکان پذیرتر می گردد. امام باقر (ع) در حدیثی زیبا می فرماید:
بهشت را ناگواری ها در میان گرفته است؛ پس هر کس بر ناگواری های دنیا شکیبا باشد، داخل بهشت شود.[5]
اما تفاوت نعمت های بهشتی با مواهب دنیوی در این است که نعمت های بهشتی زوال ناپذیرند، اما نعمت های دنیوی به دلیل گذرگاه بودن دنیا، پایان پذیرند. ازاین رو برای نعمت های کم ارزش دنیوی دو نوع صبر لازم است، اما برای دستیابی به نعمات گران سنگ و فناناپذیر، یک نوع صبر کافی است.

2.آگاهی از فقر نفس خویش
عامل دوم افزایش آستانه تحمل و شکیبایی، آگاهی از فقر نفس خویش است؛ یعنی فرد، نفس خود را به خوبی بشناسد و بداند که خدا مالک او و تمام نعمت هایی است که به او ارزانی داشته، و او مالک هیچ یک از نعمت های خداداد نیست و تنها خداست که مالک همه نعمت هاست.[6]و اوست که به هر که بخواهد و هر وقت که اراده کند عطا می کند و آن گاه که مصلحت بداند می گیرد.[7] پس بندگان، مالک نیستند و نعمت ها را خداوند موقتاً عطا کرده است تا دوباره باز پس گیرد. بر این اساس وقتی انسان آماده پس دادن امانت الهی باشد، هنگام زوال آن یا پس گرفتنش کمتر آزرده می شود و تحملش بر او آسان خواهد شد؛ زیرا از پیش برای چنین روزی آماده شده بود.

3.یقین به پاداش شایسته خداوند
عامل دیگری که قرآن کریم سعی دارد تا بندگان مؤمن را دلگرم کند و تحمل مشقات دنیا را بر آنان آسان سازد، وعده پاداش بی حساب به صابران است. این که انسان به پاداش الهی ایمان داشته باشد و باور کند همه مقدرات الهی از حکمت بی حساب او نشأت گرفته و در پس انواع رنج ها و سختی ها برای شکیبایان، پاداش وصف ناپذیر مقدر است، پذیرش سختی ها را بر او گوارا می کند و آستانه تحملش به شدت افزایش می یابد.[8] تعدد وعده های الهی به صابران و تنوع پاداش های آنان و تأکید به این که خدا پاداش صابران را ضایع نمی کند،[9] هر مؤمنی را سرِ شوق می آورد و تحمل و شکیبایی اش را به اوج می رساند. آمرزش گناهان،[10] حُسن عاقبت و رستگاری،[11] بهره بزرگ اخروی،[12] نعمت های متنوع بهشتی،[13] ملاقات و همنشینی با مؤمنان در بهشت،[14] و پاداشی برتر از عملی که انجام شده،[15] از جمله پاداش هایی است که خدای مهربان در قرآن برای شکیبایان وعده کرده است. علامه طباطبایی در تفسیر آیه 24 سوره سجده می نویسد:[16] یعنی ما بعضی از بنی اسرائیل را پیشوایان قرار دادیم، تا مردم را به امر ما هدایت کنند؛ و وقتی ایشان را به امامت و پیشوایی هدایت نصب کردیم که در دین صبر کردند، و قبلًا هم به آیات ما یقین داشتند.[17]

4.یقین به گشایش در کار
عامل چهارم افزایش شکیبایی، اطمینان به گشایش در کار است. پیش از این گفتیم که سنّت خدای متعال بر آن است که امور بر اسباب عادی اش محقق شود.[18] در آغاز بحث صبر نیز اشاره شد که صبر به معنای تسلیم در برابر سختی نیست، بلکه در مفهوم صبر، مقاومت و پایداری تا رسیدن به نتیجه نهفته است. بر این اساس کسی که در امور دنیایی از سنّت الهی آگاه است و در امور اخروی به صداقت وعده های الهی مؤمن است شکیبایی برایش آسان است؛ زیرا اطمینان دارد به مقصود خود یا بهتر از آن نایل می شود. بنابراین انسان مؤمن، صبر را جزئی از عمل خود در مسیر رسیدن به هدف می داند و هرگز دست از آن برنمی دارد و شکیبایی قرین تمام تلاش های او خواهد بود. وعده هایی که برای پاداش صبر داده شد از یک سو، و توصیه هایی که خدا در قرآن به تلاش گران داد از سویی دیگر، روح شکیبایی را در جسم و جان آدمی می دمد؛ آن گاه که می فرماید: «خداوند به زودی بعد از سختی ها، آسانی قرار می دهد.»[19] یا: «پس بدان با هر دشواری آسانی است و با هر سختی البته راحتی و آسانی است».[20] با توجه به آنچه گذشت، پیداست کسی که به نتیجه بخش بودن صبر اطمینان دارد، خود را نیز در محضر پروردگار خویش می بیند[21] و از یاری و همراهی خدا با صابران آگاه است،[22]و هرگز شکیبایی خویش را از دست نمی دهد. در مقابل، کسی که در انجام تکالیف شرعی و اخلاقی شکیبا نیست و در سختی های امور دنیوی نیز صبور نیست، نادانی اش نسبت به نتایج و عواقب صبر، او را به بلای بی صبری مبتلا می سازد.

5.آگاهی از سرگذشت صابران
یکی دیگر از راهکارهای افزایش صبر، آگاهی از نتایج صبر صابران است. این شیوه را قرآن کریم به تکرار به کار برده و اراده حضرت ختمی مرتبت (ص) را از این طریق، مستحکم کرده و صبر و مقاومتش را افزوده است. در این میان، پیامبر (ص) گاهی فقط به صبر کردن، آن گونه که انبیای الهی صبر کردند، توصیه شده است[23] و گاهی سخن از انواع سختی هایی است که انبیا در برابر آنها شکیبایی ورزیدند تا به پیروزی رسیدند.[24] قرآن از اهداف یادکرد قصه های پیامبران را اطمینان بخشی پیامبر (ص) و افزایش آستانه شکیبایی آن حضرت دانسته، می فرماید: «و هر آنچه که از سرگذشت پیامبران برایت می خوانیم برای آن است که دل تو را بدان محکم و استوار سازیم، و در شرح حال رسولان، آنچه حق و صواب است بر تو آمده و برای اهل ایمان نیز پند و عبرت و تذکر باشد».[25] از این روش قرآنی، در امور دنیوی نیز می توان بهره جُست؛ چرا که همواره در پیرامون خود افرادی که با کوشش و تلاش به موفقیت های کوچک و بزرگ دست یافته اند فراوانند. بی گمان صبر و شکیبایی در راه رسیدن به هدفشان، کلید موفقیت آنان است. پس با الگوگیری از این افراد موفق و تلاش و صبر آنان می توان علاوه بر استفاده خود، دیگران را نیز دلگرم کرد و بر شکیبایی و مقاومت آنان برای رسیدن به اهدافشان افزود.

6.استمداد از خداوند
فضیلت صبر و شکیبایی، از کمالات انسانی است و تنها مبدأ کمال بخش نیز ذات مقدس پروردگار است. بنابراین برای کسب این فضیلت ارزشمند اخلاقی یا افزودن آن، باید از خداوند استمداد جُست و از او درخواست صبر کرد. این بدان دلیل است که خداوند می فرماید: وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُک إِلَّا بِاللَّهِ.[26] صبر کن؛ که صبر تو جز به توفیق خدا نیست. همچنین عوامل شکیبایی همچون شرح صدر نیز تحت قدرت خداست و اوست که به هر که بخواهد عطا می کند و از هر که بخواهد می ستاند.[27] بنابراین همان گونه که انسانِ موحد، روزی خود را علی رغم تلاش و کوشش خویش، از سوی خدا می داند و از او طلب می کند، صبر و شکیبایی برابر ناملایمات و سختی ها را نیز از الطاف پروردگار نسبت به خودش می بیند و از او استمداد می کند. در پایان، ذکر این نکته بی فایده نیست که برخی امور همچون نماز نیز کارکرد صبر را برای نیل به موفقیت تکمیل می کند. قرآن کریم در بیان نقش این دو می فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.[28] ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبایی و نماز مدد جویید؛ که خدا با شکیبایان است. بنابراین کمک و یاری به وسیله خدا صورت می گیرد، اما یاری فرستادن او مشروط است نه مطلق؛ یعنی تبعیت از دستورهای الهی و به ویژه صبر و نماز، از شرایط یاری اوست و هر کس خواهان نصرت الهی است باید شکیبا، مقاوم و نمازگزار باشد.[29]

ـــــــــــــــــــ
پی نوشت ها
[1] بلد: 4: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کبَدٍ؛ خداوند انسان را در رنج و سختی آفرید.
[2] ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 291.
[3] نجم: 39: وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی؛ و این که برای انسان جز آنچه تلاش کرده [هیچ نصیب و بهره ای] نیست.
[4] حدید: 23: لِکیلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکمْ؛ تا بر آنچه از دستتان می رود اندوهگین نباشید و بدانچه به دستتان می آید شادمانی نکنید.
[5] الکافی، ج 2، ص 89، ح 7: «الجنة محفوفة بالمکاره و الصبر، فمن صبر علی المکاره فی الدنیا دخل الجنة».
[6] نحل: 53: وَ ما بِکمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکمُ الضُّرُّ فَإِلَیهِ تَجْئَرُونَ.
[7] روم: 37: أَ وَ لَمْ یرَوْا أَنَّ اللَّهَ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشاءُ وَ یقْدِرُ إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ؛ آیا نمی بینند که خدا روزی هر کس را که بخواهد فراوان می کند یا او را تنگ روزی می سازد؟ در این عبرت هایی است برای مردمی که ایمان می آورند؛ شورا: 12: لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشاءُ وَ یقْدِرُ إِنَّهُ بِکلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ؛ کلیدهای آسمان ها و زمین از آن اوست. در روزی هر که بخواهد گشایش می دهد یا تنگ می گیرد، و او به هر چیزی داناست.
[8] بقره: 155: وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛ و البته شما را به چیزی مانند ترس و گرسنگی و نقصی در مال ها و جان ها و محصولات می آزماییم و تو ای رسول ما صابران را مژده بده.
[9] هود: 115: وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ؛ ای پیغمبر! صبر و بردباری پیشه گیر و بدان که خداوند پاداش نیکوکاران را تضییع نمی نماید؛ یوسف: 90: إِنَّهُ مَنْ یتَّقِ وَ یصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ؛ البته هر کس پرهیزکاری و صبر پیشه کند خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمی کند.
[10] نحل: 110: ثُمَّ إِنَّ رَبَّک لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّک مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ؛ پس از اینها، خدایت به آنان که بعد از عذاب دیدن هجرت کرده و سپس جهاد کرده و استقامت ورزیده اند، آمرزنده و مهربان است.
[11] مؤمنون: 111: إِنِّی جَزَیتُهُمُ الْیوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ؛ امروز پاداش شکیبایی آنان را می دهم چرا که آنها رستگارانند.
[12] فصلت: 35: وَ ما یلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ؛ بدین بزرگواری کسی نمی رسد مگر اهل شکیبایی باشد. بدین مقام نمی رسد مگر آن که حظّ بزرگی داشته باشد.
[13] انسان: 12: وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً؛ و پاداش آن صبر کامل بر ایثارشان باغ بهشت و لباس حریر بهشتی لطف فرمود.
[14] فرقان: 75: أُوْلئِک یجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یلَقَّوْنَ فِیها تَحِیةً وَ سَلاماً؛ اینها کسانی هستند که به خاطر صبرشان قصرهای بهشتی پاداش گیرند و با تحیت و سلام همدیگر را ملاقات می کنند.
[15] وَ لَنَجْزِینَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ؛ و البته به اهل صبر، پاداشی خیلی بهتر از آنچه را که انجام داده اند خواهیم داد.
[16] وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُونَ.
[17] ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 156، ص 266.
[18] رجوع کنید به بحث توکل.
[19] طلاق: 7: سَیجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یسْراً.
[20] شرح: 5 و 6: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً.
[21] طور: 48: وَ اصْبِرْ لِحُکمِ رَبِّک فَإِنَّک بِأَعْینِنا؛ و در برابر حکم پروردگارت شکیبایی کن که تو زیر نظر و مراقبت ما هستی.
[22] انفال: 46: وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ؛ صبوری کنید که خدا یار صابران است.
[23] احقاف: 35: فَاصْبِرْ کما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ؛ صبر کن چنانکه پیمبران اولو العزم صبر کردند.
[24] انعام: 34: وَ لَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک فَصَبَرُوا عَلی ما کذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَک مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ؛ پیش از تو نیز پیمبرانی تکذیب شدند و بر تکذیب شدن و آزار دیدن شکیبایی کردند تا نصرت ما بایشان رسید، کلمات خدا تغییر پذیر نیست، و اخبار پیمبران بسوی تو آمده است.
[25] هود: 120: وَ کلًّا نَقُصُّ عَلَیک مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَک وَ جاءَک فِی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکری لِلْمُؤْمِنِینَ.
[26] نحل: 127.
[27] شرح: 1- 8: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* أَ لَمْ نَشْرَحْ لَک صَدْرَک* وَ وَضَعْنا عَنْک وِزْرَک* الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَک* وَ رَفَعْنا لَک ذِکرَک* فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً* فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً* فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ* وَ إِلی رَبِّک فَارْغَبْ.
[28] بقره: 153.
[29] ر. ک: تفسیر تسنیم، ج 7، ص 571.