یخچال میبد تلفیق معماری و تاریخ

سرویس سبک زندگی فردا:  از آثار به یادگار مانده از دوران گذشته که معماری آن جای بحث و تامل دارد و یکی از جاذبه‌های دیدنی و تاریخی محسوب می‌شود، وجود یخچال‌ها یا یخدان‌ها دربسیاری از نقاط کشورمان است.به نقل از الی گشت این یخچال‌ها که تعداد آن هم در کشورمان کم نیست ساخت و بنای آن به دوره‌ای برمی گردد که هنوز بشر به تکنولوژی امروزی دست نیافته بود. یکی از این دست ساز‌ها که حاصل خلاقیت و فکر مردمان گذشته است یخچال میبد است.

در کشورمان از پیشینه تاریخی این یخچال‌ها یا یخ دان‌ها و قدمت آن تا پیش از صفویان اطلاعات دقیقی در دست نیست و محققان در این زمینه به اطلاعات موثق و درستی هنوز دست نیافتند. اما در متون و منابع تاریخی و نوشته‌های پیش از دوره صفویه واژه‌ی یخ فراوان به کار رفته و در اشعار و قصه‌های آن دوران این واژه دیده می‌شود، ولی اینکه این یخ به شکلی درست می‌شده و راه تولید یخ چگونه بوده هیچ توضیحی در منابع دیده نمی‌شود. در این بخش الی گشت شما را به گذشته می‌برد و با یکی از این یخچال‌ها در استان تاریخی یزد که به یخچال میبد معروف است آشنا می‌کند.

ویژگی‌های یخچال میبد

یخچال میبد که یک بنای خشتی تاریخی در شهرستان میبد استان یزد است یکی از آثاری است که جزء دیدنی‌ها و جاذبه‌های میبد به حساب می‌آید. همان طور که گفیتم قدمت و پیشینه این یخچال‌ها به درستی مشخص نیست و محققان با احتمالات و گمان این یخچال را به دوره قاجار یا پیش از آن و تا دوره صفویه نسبت می‌دهند که یکی از اندک یخچال‌های یادگار مانده در یزد است. ساختمان این بنا از گل و خشت است و شامل بخش‌هایی مثل حوض یخ بند، دیوار‌های سایه انداز، مخزن و گنبد یخچال است.

ساخت دیواره‌های جنوبی، غربی و شرقی آن سبب می‌شد که در فصل زمستان باعث ایجاد سایه‌ای سرد و خنک در بخش شمالی یخچال شود که در شب‌های سرد زمستان با ریختن آب قنات به حوض بصورت تدریجی و مداوم در طول این شب‌های سرد، قطعه‌های بزرگ یخ تولید می‌شد و بعد از شکستن یخ‌ها به مخزن یخ که زیر گنبد یخچال قرار دارد انتقال داده می‌شد.

یخ بند یخچال میبد یک حوض کم عمق است که مصالح بکار رفته در آن گل است و مساحت آن حدودا 8000 متر مربع است، دیواره‌های بلند یخ بند ضخامت زیادی دارد و ارتفاعش 8 متراست. ارتفاع گنبد 15 متر و قاعده دایره‌ای گنبد تقریبا 300 متر مربع است و در ساخت یخچال میبد هم مثل دیگر یخچال‌ها سه مرحله یخ سازی، یخ داری و تحویل یخ در نظر گرفته شده است.

یخچال میبد که یک نمونه از سازه‌های سنتی بی نظیر است طوری بنا شده که سازگار با زیست بوم منطقه باشد و در نوع خود منحصر به فرد است چرا که از بزرگ‌ترین و بهترین این نوع بنا‌ها محسوب می‌شود. یخچال میبد در سال 1375 در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت شده است.

یخچال‌ها در گذشته

وقتی از یخچال‌های طبیعی صحبت می‌شود پیریخ یا یخچال‌های طبیعی که توده‌های یخی نواحی بسیار سرد و نقاط کوهستانی یا دو قطب شمال و جنوب وجود دارند و بر اثر بارش برف و فشرده شدن و تبدیل شدن به یخ در طی زمان شکل گرفته‌اند، منظور نیست بلکه زمانی که هنوز تکنولوژی تا این حد پیشرفت نکرده بود تا برای نگهداری مواد غذایی و فاسد نشدن آن وسیله‌ای اختراع شود بشر دست روی دست نگذاشته بود بنشیند و ببیند آذوقه‌ای که به سختی بدست آورده را از دست بدهد یا در گرمای شدید تابستان نیازش به نوشیدن آب خنک و گوارا را نادیده بگیرد و از نوشیدن آن صرف نظر کند.

بشر در هر دوره‌ای به فراخور زمان با استفاده از دانش و تکنولوژی هر دوره بهترین‌ها را بوجود آورده تا زندگی را برای همنوعانش راحت‌تر کند یکی از این ابداعات و اختراعات بشر همین یخدان یا یخچال‌های طبیعی بوده است. یخدان یا یخچال‌های طبیعی که سبک معماری خاص خودش را دارد بنایی است که در گذشته برای نگه داری و تولید یخ بوجود آمده است.

هر یک از این یخچال‌ها عموما یک مخزن گنبدی شکل، یک استخر و یک دیوار بلند یا حصار داشتند. ساخت و موقعیت این دیواره بلند طوری بود که در طول روز که خورشید و حرارت آن هر چیزی را تحت تاثیر قرار می‌داد، سایه این دیوار روی استخر این یخچال‌ها قرار می‌گرفت و مانع گرم شدن آب داخل استخر می‌شد، در مرحله بعد یخی را که در فصل زمستان در استخر بوجود می‌آمد خرد می‌کردند و در خزانه ذخیره می‌کردند تا در فصل گرما از آن استفاده کنند.

این یخچال‌ها هنوز بقایای ساختمان آن در نقاط و مناطق گوناگون دیده می‌شود. شاردن سیاح معروف در سفرنامه خود به چگونگی تولید یخ در یخچال‌های اصفهان اشاره کرده و از معماری آن‌ها گفته است. در ساخت این یخچال‌ها نکته سنجی معماران قابل تامل است که به نکات مهمی مثل عایق کاری، حفظ سرمای آن، مصالح به کار رفته در ساختمان آن و طرز تولید یخ چه دقت نظر و توجهی داشتند.

سه قسمت اصلی یخچال‌ها

دیوار بلند سایه انداز
حوض تولید یخ
مخزن یخ

انواع مخزن

مخزن گنبدی شکل
مخزن تونلی شکل
انواع یخدان

یخدان گنبدی
یخدان زیر زمینی
یخدان بدون طاق
مشاغل مربوط به یخچال

یخچالی: صاحب یا مستاجر یخچال
یخچال بان: نگهبان یخچال
یخچال دار: کسی که وظیفه وارد کردن آب در زمین‌های یخچال جهت تولید یخ و ریختن یخ‌ها در داخل گودال‌های یخچال و نگهداری از آن را بر عهده داشت.

یخچال‌های دیگری که با این سبک ساخته شده اند شامل این موارد است:

یخدان مؤیدی کرمان
یخچال میرفتاح
یخچال سیرجان
یخچال بم
یخچال ابرکوه
یخچال کاشان
یخچال زواره
یخچال نایین
و…