لحظه حضور محرمان حرم
زندگى در مکتب خداجویان به ارزش هایى برتر از اعتبارات مادى متکى است. از این روى هر گاه اراده کنند زنجیرهاى تعلق را گشوده، چون مرغى سبک بال تا بى کرانه هاى کمال بال و پر مى گشایند.
درک راستین چنین مکتبى و تلاش در مسیر آن، الگویى جاویدان فرا راه جویندگان ارزش هاى اصیل در عرصه اندیشه و عمل قرار مى دهد. تاریخ گواهى مى دهد که زنجیره آثار کمال یافتگان، از خلقت آدم تا به امروز، در هیچ برهه اى قطع نشده و رنگ نباخته است؛ و آنان با حضورى آسمانى حجت بر زمینیان گشتند. صفحات درخشان کتب تاریخى انباشته از نام پرافتخار راه یافتگان و پویندگان جاده هاى آرمانى واصلان کوى دوست است. در این سلسله نور بانوان فضیلت گرا فراوانند؛ بانوانى که با چنگ زدن به رشته ولایت الهى خود را از فرو رفتن در ارزشهاى خاکى رهانیدند و به مراتبى از درجات معنوى دست یافتند. گذر بر زندگى این فرزانگان زمینى و درک لحظه هاى آسمانى شدن آنان، درهاى عروج را بر روى مشتاقان مى گشاید و براى لحظاتى ما را با کمال یافتگان همراه مى سازد. در این مقاله منظومه اى از اختران را، که بر گرد ماهتاب فضیلت ها جمع شده اند، معرفى خواهیم کرد.
لحظه حضور
الا و ان قم الکوفة الصغیرة؛ الا ان للجنة ثمانیة ابواب ثلاثة منهما الى قم تقبض فیها امراة فى ولدى اسمها فاطمة بنت موسى و تدخل بشفاعتها شیعتى الجنة باجمعهم.
آگاه باشید که قم کوفه کوچک است؛ بدانید، بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوى قم است. بانویى از فرزندان من در آنجا رحلت مى کند که اسمش فاطمه دختر موسى است؛ به خاطر شفاعت او همه رهروان من وارد بهشت مى شوند.
آن روز که صادق آل محمد(ص) در میان یاران این سخن را بر زبان راند، فرزندش امام کاظم (ع) کودکى خردسال بود. از آن روزها زمانى طولانى سپرى شد و حضرت کاظم (ع) بعد از سالها تحمل زجر و اسارت به دیدار حق شتافت و بار سنگین امامت را به فرزندش على بن موسى الرضا(ع) سپرد. دشمن خدا یگانه منبع انوار الهى را آرام نگذاشت و با ترفند شیطانى ولیعهدى، او را ناگزیر به مهاجرت به توس ساخت. سیل مهاجرت علویان و دیگر شیعیان از حجاز و ... در پى حضور امام رضا(ع) در ایران، موجب تقویت تشیع در این سرزمین شد. فاطمه معصومه (س) که داغ پدر بر قلبش سنگینى مى کرد، رنج راه به جان خرید و به شوق دیدار برادر پاى در مسیر ایران نهاد. بر اساس برخى اخبار ایشان در این مسافرت، تنها خادمى همراه داشتند. گروهى نیز همسفر بودن هارون یا حمزه برادر حضرت معصومه(س) را با ایشان قطعى مى دانند. یکى از محققین بر خلاف آراء عموم معتقد است: حمزه برادر فاطمه معصومه(س) به قم نیامد و شاهزاده حمزه مدفون در قم با شش واسطه به امام موسى کاظم علیه السلام متصل مى شود.
اما آنچه بیشتر مورد توجه پژوهشگران معاصر است روایت مربوط به حمله حرامیان بنى عباس به کاروان مهاجران است که در این واقعه 22 تن به شهادت رسیدند و حضرت فاطمه معصومه(س) نیز توسط آنان مسموم شد. این مطلب در حقیقت تایید روایتى است که همراهان حضرت در این سفر را تا حدود چهارصد نفر دانسته و به حمله حرامیان در ساوه نیز اشاره مى کند. بیمارى حضرت در ساوه آنچنان شدت یافت که وى را از ادامه سفر بازداشت. آل سعد که از سالها پیش دور از شرارت خلفا، در قم زندگى مى کردند، به محض اطلاع از بیمارى یادگار امام بر آن شدند وى را به قم انتقال دهند. موسى بن خزرج شبانه خود را به کاروان رساند، زمام شتر را گرفت، به سوى قم کشاند و نور دیدگان امام کاظم(ع) را در خانه اش جاى داد. حضرت معصومه تمام هفده روزى را که در قید حیات بود به عبادت گذراند و آنگاه براى همیشه چشم بر هم نهاد و به دیدار خدا شتافت. وفات حضرت معصومه را در سال 201 هجرى ثبت نموده اند.
آل سعد با اندوه تمام، سردابى براى دفن بدن مطهرش حفر کردند، تا وى را بعد از غسل و کفن، در قبر قرار دهند. بحث این بود که، چه شخصى جسم مطهرش را در قبر بگذارد، سرانجام توافق شد پیرمردى فرزانه و پرهیزکار این کار را انجام دهد. در این میان دو سوار که نقاب بر صورت داشتند از دور دیده شدند آنان به جمعیت نزدیک شده از مرکب به زیر آمدند و بر جنازه مطهر فاطمه (س) نماز گزاردند و وى را دفن کردند.
موسى بن خزرج بر تربت شریفش سایبانى از بوریا بر پا کرد و باغ بابلان (منطقه نسبتا وسیعى) را به عنوان قبرستان وقف نموده، محل عبادتش را نیز براى مسجد در نظر گرفت.
محرمان حرم
هر چند قم از زمان هاى قبل مورد توجه شیعیان بود، اما رویکرد عمومى پس از وفات یا شهادت حضرت معصومه (س) روى داد. کثرت امامزادگان و بزرگانى که وجود منور وى را چون نگینى احاطه کرده اند بهترین دلیل بر این مدعى است. تنها تا سال تالیف تاریخ قم حسن قمى (385 ه ق) در مقبره بابلان بیست تن از امامزادگان به خاک سپرده شدند قبر بانوان از این گروه، در داخل روضه معصومه (س) و مردها در خارج آن واقع شده است.
اسامى بانوان مدفون در داخل روضه حضرت معصومه به این صورت است:
1- زینب
این بزرگوار را برخى دختر امام جواد(ع) دانسته اند. او بعد از وفات حضرت معصومه (س) به قم آمد و گنبدى برمزارش ساخت. از احوالات و زندگى دختر بزرگوار امام جواد اطلاعى چندان در دست نیست. علامه حسن بن مطهر حلى در «المستجاد» و علامه طبرسى در «تاج الموالید» موقع شمردن دختران امام جواد(ع) نامى از وى به میان نیاورده اند. اما حسن قمى در تاریخ قم که قدیمى ترین کتاب درباره قم مى باشد به ورود، ساختن گنبد، وفات و دفن وى اشاره نموده است.
2- ام محمد
در تاریخ قم از وى به عنوان دختر امام جواد نام برده شده است مرحوم سید محسن امین در کتاب شریف اعیان الشیعه، در ترجمه اسحاق بن جعفر بن محمد(ع)، حکایتى از وى نقل کرده که کمال فضل و دانش او را نمایان مى سازد بنا بر نقل حسن قمى وى در حرم مطهر فاطمه معصومه (س) دفن شده است.
3- میمونه
این بانوى محترمه دختر امام کاظم (ع) است. در کتاب المجدى، ارشاد مفید، و المستجاد علامه حلى نامش را در میان دختران امام کاظم (ع) ثبت کرده اند. وى از جمله مدفونین در جوار حضرت معصومه(س) مى باشند.
حسن قمى از میمونه و دو خواهر دیگرش (زینب و ام محمد) به عنوان دختران امام جواد (ع) نام برده است. و از آنجایى که چنین نام هایى در میان دختران امام جواد وجود ندارد سخن وى تضعیف مى شود.
4- میمونه
او، دختر موسى المبرقع بن على بن موسى بن جعفر است، بعد از بریهه، وفات یافت. میمونه از زنان عفیف و پرهیزکار بود. از اموال برادرش محمد، نیمى به ارث به او رسید و بنا بر وصیتش بعد از وفات در بیرون بقعه حضرت معصومه (س) دفن شد. و بر مزارش گنبدى مانند گنبد اول ساختند. بقعه متعلق به قبر وى در طرف شرق رودخانه و متصل به گنبد حضرت معصومه(س) است.
5- ام اسحاق
او از بانوان ممتاز شیعه شمرده مى شود، و نزد محمد بن موسى بن محمد بن على بن موسى الرضا(ع) به خدمت اشتغال داشت. محمد بن موسى از نخستین کسانى بود که از کوفه به جوار حضرت معصومه (س) مهاجرت کرد. او که از سادات رضوى بود در سال 256ق در قم ساکن شد و در سال 296 نیز وفات یافت. در فضیلت و عظمت ام اسحاق همین بس که بعد از وفات در کنار حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد. تاریخ قم (حسن قمى) آرامگاه او را متصل به قبر ام حبیب و در کنار قبر حضرت فاطمه معصومه(س) مى داند.
6- ام حبیب
وى را مادر ام کلثوم، دختر محمد، دانسته اند. او خدمتگزار ابوعلى محمد اعرج بن احمد بن موسى بود. و بعد از وفات میمونه چشم از جهان فرو بست. محل دفن ام حبیب را بقعه حضرت معصومه (س) نگاشته اند.
7- ام قاسم
او دختر على کوکبى است و بعد از میمونه و ام حبیب وفات یافت. محل دفن وى بقعه دوم در حرم مطهر حضرت معصومه(س) است.
8 - ام احمد
دختر موسى مبرقع است که بعد از وفات در جوار حرم حضرت معصومه(س) مدفون شد. برخى معتقد هستند وى همان ام محمد است.
مکان هاى دیگرى نیز غیر از محدوده حرم به جایگاه خاکسپارى بانوان قبیله نور اختصاص یافته است. مانند: چهل اختران، خاک فرج، دروازه قلعه، چهار امامزاده، نجم آباد، خدیجه خاتون، قمرود، زآلون آباد، صرم، قهستان و وشنوه. این بانوان عبارتند از:
1- زینب
او را دختر موسى مبرقع مى دانند. آنگونه که عباس فیض معتقد است ساختن گنبد بر مزار فاطمه معصومه(س) توسط این شخص انجام گرفته است. او بعد از تصرف در اموال برادر مرحومش قدرت مالى یافت و دست به مرمت مزار فاطمه معصومه(س) زد، در سال 325 رحلت کرد و در کنار قبر برادرش محمد بن موسى، در چهل اختران به خاک سپرده شد. البته این موضوع که آیا وى جداى از زینب دختر موسى بن جعفر(ع) است؟ یا در ذکر نسب آن دو، اشتباهى رخ داده و هر دو، یک شخص هستند جاى تحقیق وجود دارد.
2- ام حبیب
او دختر احمد بن موسى بن محمد جواد بن على بن موسى بن جعفر(ع) است. بر اساس نقل شجره طیبه، ام حبیب به همراه فرزندان برادرش محمد اعرج از کوفه به قم آمد و در قم ساکن شد. آن بانوى پرهیزکار، بعد از وفات در مشهد محمد بن موسى مبرقع یا بابلان دفن شد.
3- بریهه
او دختر ابوعلى است و همراه دیگر خواهرانش فاطمه، ام سلمه و ام کلثوم و نیز پدر گرانقدرش على و عده اى دیگر از علویین در محل قبر مذکور( قبر پدرش) به خاک سپرده شده اند.
4- بریهه
او را دختر جعفر بن امام على الهادى(ع) ذکر کرده اند. وى از زنان پرهیزکار و مورد احترام مردم قم بود و همسرش موسى مبرقع فرزند امام محمد تقى (امام جواد) شمرده مى شد. بریهه بعد از وفات در محله موسویان، نزدیک آرامگاه حمزة بن موسى بن جعفر و در کنار قبر همسر گرامى اش، به خاک سپرده شد.
5 - فاطمه
او دختر محمد بن احمد بن موسى مبرقع بن محمد بن على الرضا(ع) است و از راویان حدیث به شمار مى رود. علامه نجفى از سید محمد غمارى شافعى روایتى نقل مى کند که نام این بانوى بزرگوار در سند آن به چشم مى خورد. روایت چنین است:
عن فاطمه بنت الحسین الرضوى عن فاطمه بنت محمد الرضوى عن فاطمه بنت ابراهیم الرضوى عن فاطمه بنت حسن الرضوى عن فاطمه بنت محمد الموسوى عن فاطمه بنت عبدالله العلوى عن فاطمه بنت حسن الحسینى عن فاطمه بنت ابى هاشم الحسینى عن فاطمه بنت محمد بن احمد بن موسى المبرقع. عن فاطمه بنت الامام الحسن الرضا(ع) عن فاطمه بنت موسى بن جعفر(ع) عن فاطمه بنت الصادق جعفر بن محمد(ع) عن فاطمه بنت الباقر محمد بن على(ع) عن فاطمه بنت السجاد على بن الحسین زین العابدین(ع) عن زینب بنت امیرالمؤمنین(ع) عن فاطمه بنت رسول الله(ص) قالت قال رسول الله(ص):
الا من مات على حب آل محمد مات شهیدا.
آگاه باشید هر که بر دوستى آل محمد بمیرد، شهید مرده است.
فاطمه در شب پنجشنبه سال 343 سراى خاکى را وداع گفت او در کنار بقعه موسى المبرقع، در چهل اختران قم، به خاک سپرده شد.
6 - صفورا
او از نوادگان على بن ابیطالب(ع) شمرده شده و بقعه اش پشت بارگاه امامزاده خاکفرج قم واقع شده در کنارش عموى او (محمد) نیز دفن شده است. فیض او را دختر طیب از فرزندان عمر الاطراف بن على بن ابیطالب(ع) مى داند. گنبد و حرم این بانوى پاکدامن در سال 378 ه.ق ساخته شد. گروهى نیز بر این باورند که عمر بن على بن ابیطالب دو همسر برگزید که صفورا یکى از آنان است. نکته جالب این است که صفورا، به حروف ابجد برابر با عدد 378 یعنى سال وفاتش است. این احتمال وجود دارد که چون تنها، سال وفات این بانو معلوم بوده، مؤمنان به حروف ابجد روى آورده او را صفورا نامیده اند.
7- خدیجه
بقعه وى در قریه «خدیجه خاتون » واقع شده است. در یکى از کتیبه هاى بقعه این عبارت نوشته شده است «ذکر القدیم اعلى و بالتقدیم اولى، امر بتجدید بناء مشهد المقدس مضجع المعصومه سیدة النساء خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بن الامام الباقر على بن الحسین بن امیرالمؤمنین على بن ابیطالب علیهم الصلاة و السلام » و به این طریق نسب وى را به امام صادق(ع) رسانده است. عباس فیض که در زمینه قم شناسى از محققان ارجمند به شمار مى رود در تالیف پربارش گنجینه آثار قم خدیجه را از نوادگان على بن حسن العلوى العریضى و از دودمان على بن جعفر مى داند و مى گوید:
آنچه که اهل محل درباره وى معتقدند که نامبرده فرزند بلافصل امام صادق(ع) و عمه فاطمه معصومه(س) است با هیچ مستند و منطقى وفق نمى دهد چه بر این که در آن عصر هنوز موقع مناسبتى براى هجرت سادات و سکونتشان در روستاهاى قم به وجود نیامده بود و در میان دختران امام صادق هم که با اختلاف سه تا شش تن نامبرده شده اند اصولا خدیجه نامى وجود ندارد.
8 و9 - زینب، مریم
از این دو به عنوان دختران امام موسى بن جعفر(ع) نام برده شده است و در بقعه خدیجه خاتون دفن شده اند. و نوشته اى که از بقعه اى (روى خشت) به دست آمده با عبارت ذیل این نسب را بیان مى دارد «هذا ضریح اولاد الامام المعصوم موسى بن جعفر(ع) و هما ...» بر روى خشت دوم چنین مى خوانیم « ابن موسى علیهماالسلام و الاختین اسمهما و زینب و مریم بنتا الامام الشهید المطهر موسى بن جعفر علیهماالسلام ».
بر کتیبه سنگى ایوان شرقى بقعه این عبارت دیده مى شود:
«هذا مرقد المطهر المعصوم امام زادگان واجب التعظیم و التکریم شاهزاده عبدالرحمن و عبدالله و ابنا موسى بن جعفر علیه السلام و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجه خاتون، و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسى بن جعفر علیهماالسلام ».
البته امام موسى بن جعفر(ع) دخترى به نام مریم نداشت از این روى احتمال مى رود که به خاطر قداست نسب اشخاص تنها به آخرین نسب که طبیعتا به ائمه ختم مى شود، اشاره شده باشد بنابر این تمام این افراد احتمال دارد از نوادگان آن امام معصوم باشند.
اصل این بقعه در دوره ایلخانیان ساخته شده، ولى در دوره صفویه مرمت شده است.
10 و 11 - حلیمه، زینب
این بانوان نیز از نوادگان امام کاظم (ع) شمرده مى شوند. شیخ مفید از حلیمه و زینب به عنوان دختران امام کاظم نام مى برد همچنین در «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم » نیز از این دو در بین دختران امام کاظم نام برده شده است.
محل دفن این دو در بقعه چهار امامزاده واقع، در قهستان قم در دو بقعه کنار هم است که یکى از آنها به حلیمه اختصاص دارد. بر روى صندوق مزارش کتیبه اى که با صلوات کبیره و تاریخ «غره شهر جمادى الاولى سنة اثنتین و ثلاتین و الف من هجرة النبویة صلى الله علیه و اله العبد نور الله بن حبیب الله » مزین شده دیده مى شود.
بر صندوق مزار دیگر، که به زینب، از نوادگان امام کاظم (ع) منسوب است، صلوات بر معصومین که چنین ختم مى یابد دیده مى شود «... والحجة القائم الخلف الصالح الامام الهمام المنتظر محمد المهدى ».
محمد، حسین، حلیمه و زینب، علویان خفته در این بقعه اند که همگى از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده مى شوند.
12- فاطمه
او دختر قاسم بن احمد بوده، همراه برادرش احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر الصادق(ع) در محله دروازه قلعه ساخته شده است. او مادر محمد عزیزى است؛ محمد عزیزى فرزند عبدالله بن حسین بن على بن محمد بن امام (خیابان معلم، فلکه معلم) دفن شد. فاطمه در مقبره مالون مدفون است. بقعه این مقبره احتمالا در سال 708 ه ساخته شده است. حسن قمى نسب وى را چنین بازگو مى کند: «سید محمد بن عبدالله عزیز بن حسین بن على بن محمد دیباج بن امام جعفر صادق و مادرش فاطمه بنت قاسم » سید در اواخر قرن سوم براى زیارت عتبات عالیات با کاروانى راهى بغداد شد. در نزدیکى نهروان با گروهى از راهزنان رو به رو شد و به قتل رسید مهاجمان با بى رحمى سر از تن او جدا کردند همراهان تن او را به قم آورده در نزدیکى مسجد رضائیه به خاک سپردند و پس از دفن بر مزار قبرش قبه اى ساختند.
درباره فاطمه گاه نظرات متفاوتى دیده مى شود برخى او را خواهر احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین یاد کرده و مى گویند در جوار برادرش مدفون است و برخى او را فاطمه دختر احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر الصادق(ع)، همسر عبیدالله بن عزیز بن حسین بن على بن محمد دیباج بن محمد الصادق(ع) و مادر سید سربخش شمرده، آرامگاهش را در کنار مزار شاهزاده احمد بن قاسم، پدر گرانقدرش، دانسته اند.
13 ،...،16 - خدیجه، سکینه، فاطمه و رقیه
مزار این چهار تن در بقعه اى، در قسمت شرقى شاهزاده طیب و طاهر در اراضى نجم آباد، واقع است. انتساب آنان به امام سجاد بر اساس لوح مزار آنهاست. احتمال مى رود این بانوان از دختران ابوطالب محسن بن حسین بن على بن عمر بن حسن الافطس باشند چه قبر پدرشان نیز در همان نزدیکى است. این احتمال از آن جهت تقویت مى شود که در بین دختران امام سجاد نامى از سکینه و رقیه برده نشده است.
17- رقیه
این بانوى پرهیزکار در بقعه شش امامزاده واقع در روستاى قمرود قم آرمیده است. در آن مکان به غیر از وى، محمد، حسن، قاسم، حمزه و خالد نیز دفن شده اند. نسب این امامزادگان به امام موسى کاظم(ع) مى رسد. برخى از محققان احتمال داده اند که (محمد، حمزه و خالد) فرزندان ابوجعفر محمد صورانى بن حسین بن اسحاق بن امام کاظم(ع) باشند.
18- سکینه
او را از نوادگان امام کاظم دانسته اند. احتمال دارد که او، سکینه دختر حسین بن محمد بن على بن قاسم بن عبدالله بن موسى کاظم(ع) باشد. سکینه، مادر سید مطهر فرزند على بن سلطان محمد شریف است که در قم دفن شده است. محل قبر وى در سى کیلومترى شرق قم، نزدیک جاده کنونى قم - کاشان و در حوالى ویرانه هاى قاسم آباد، که کنار راه قدیم و نزدیک دهکده زالون آباد است، دیده مى شود.
19- زینب
او در بقعه سلطان محمد، در روستاى صرم دفن شده و از فرزندان با واسطه امام کاظم است این دهکده در جنوب شرقى قم قرار دارد.
20- معصومه
آرامگاه این بزرگوار در روستاى کهک قهستان قم واقع شده و این بانو از فرزندان با واسطه موسى بن جعفر(ع) شمرده مى شود. بناى این مزار مربوط به دوره صفوى است و تعمیر آن توسط شاه بیگم، بانوى نیکوکار دوره صفوى انجام یافته است، شاه بیگم در سال 969 وفات یافت و طبق وصیت خود در حرم حضرت معصومه دفن شد.
21 و 22- ام سلمه، ام کلثوم
این دو دختران محمد بن احمد بن موسى مبرقع هستند و در چهل اختران دفن شده اند، در کتیبه اى که در ساختمان بزرگ کنار بقعه موسى مبرقع واقع شده سال 851 نوشته شده است.
23 ،...،26 - شهربانو، حلیمه، رقیه، زینب
این بزرگان در امامزاده هادى که در قریه "وشنوه" در هشت فرسخى قم واقع است دفن شده اند. این بقعه در شمال روستا قرار دارد و پانزده امامزاده را در خود جاى داده است: «هادى و شهربانو» از نوادگان امام سجاد(ع)، «حلیمه و رقیه » از نوادگان امام محمد باقر(ع)، و «زینب » از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده مى شوند.
به گفته گروهى از پژوهشگران، شهربانو خواهر هادى، و بانوان بقعه، یکى پس از دیگرى همسر وى بوده اند. بناى این مزار از یادگارهاى دوره صفوى است.
