معماری هنری پیچیده است که از دیرباز مورد توجه انسان بوده حتی در دوره غارنشینی. انسان اولیه به دلیل نوع زندگی آن دوره ناچار بوده تا پناهگاهی را برای خود انتخاب کند تا از خطرها دور بماند. او هوشمندانه دست به انتخاب زد و با انتخاب غارها توانست خود را در پناهگاهی امن محفوظ نماید. سال ها گذشت و کم کم دانش خانه سازی را آموخت و توانست سکونتگاهش را آن طور که مایل است، بنا کند. به مرور زمان قادر به تغییرات بیشتر و بیشتر شد و شاهکارهایی تماشایی برای خود خلق کرد. ایران سرزمینی کهن با هزاران سال قدمت که امروزه به سبب داشتن شاهکارهایی تماشایی از معماری زبانزد جهانیان شده است. هر کس در هر گوشه دنیا با دیدن تصویری از بناهای ایرانی حیرت می کند و از توصیف زیبایی آن باز می ماند. این ها همه حکایت از هوش و هنر معماران ایرانی دارد که دریایی از تجربیات را سینه به سینه و نسل به نسل به یکدیگر منتقل کرده و در هر دوره ای شگفت انگیزترین سازه های مهندسی ایران را بنا نهاده اند. در این پست و مطلب به نقاط مختلف ایران سر می زنیم تا غرق در تماشای بناهایی شویم که تاریخ شکوهمند معماری ایرانی را برایمان بازگو می کنند و از سرد و گرم روزگار حرف های زیادی برایمان دارند. با ما همراه شوید تا با دیدنی ترین سازه های مهندسی ایران بیشتر آشنا شوید.
بادگیرها در همه جای دنیا اختصاصا یکی از شاهکارهای معماری ایرانی شناخته می شوند که توانسته در گرمترین آب و هوا، نسیم خنک را روانه خانه ها کنند. شاید شما هم می دانید که معروف ترین شهر ایران در زمینه بادگیر یزد است و در سرار دنیا همگان آن را با عنوان شهر بادگیرها می شناسند. اما شاید کمتر کسی بداند که خاص ترین بادگیر ایران در شهر سیرجان و استان کرمان قرار دارد. این بادگیر که با عنوان بادگیر چپقی معروف است، بر فراز خانه دکتر رضوی قرار دارد و در زمان پهلوی و توسط معمار سیرجانی به نام مهدی شجاعی ساخته شده است. در زیر این بادگیر اتاقی برای نگهداری داروها قرار داشته که باید از گرما و گرد و غبار به دور می ماندند. معمار پس از یک سفر دریایی و توجه به خنک بودن استراحتگاه کشتی از شکل دودکش آن برای طراحی یک بادگیر خاص الگوبرداری کرد و توانست این بادگیر را طراحی و بنا کند. این بنا از شگفت انگیزترین سازه های مهندسی ایران می باشد.
در اذهان همگان، کویر همیشه سرزمینی بی آب و علف در ذهن ها به تصویر کشیده شده اما سازه ای در ایران وجود دارد که این معادله را بر هم زده و برای ذخیره و مهار آب در دل کویر ساخته شده است. سد کریت، سدی 650 ساله و از جنس سنگ و آجر و ساروج می باشد و 100 متر ارتفاع دارد. این سد به عنوان دیدنی ترین سازه های مهندسی ایران شناخته می شود و با عرض کم به عنوان یکی از باریک ترین نمونه های موجود در جهان هم محسوب می شود. قوس این سد دلیل استحکام آن می باشد و به سبب ارتفاعش تا 100 سال پیش به عنوان بلندترین سد قوسی دنیا از آن نام برده می شد. جهت دستیابی به این سد لازم است که به شهر طبس بروید و وارد جاده دیهوک و بیرجند شوید. پس از حدود 45 کیلومتر و پشت سر گذاشتن روستاهای کریت، یک جاده فرعی در سمت چپ شما را به روستای چیروک راهنمایی می کند که در نزدیکی سد قرار گرفته و این بنا از شگفت انگیزترین سازه های مهندسی ایران می باشد.
یکی دیگر از تماشایی ترین سازه های کهن ایران در استان خوزستان قرار دارد که متخصصان معماری را در جهان به ستایش واداشته و توانسته نام خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت برساند. سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پل ها، بندها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب هستند که با هم در پیوند بوده و مرتبط با یکدیگر کار می کنند. این سازه دیدنی و زیبا در دوران هخامنشیان تا ساسانیان ساخته شده تا ساکنان منطقه بتوانند از آب استفاده بیشتری ببرند. در این مجموعه سدی به نام گرگر هست که مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را بالا می آورد تا سه تونل حفر شده آبگیری شوند. آب پس از گذر از تونل ها به کانال های متعددی وارد می شود و پس از گرداندن چرخ آسیاب ها به شکل آبشارهایی به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد. این بنا از دیدنی ترین سازه های مهندسی ایران به حساب می شود.
در استان ایلام و لرستان یک پل باستانی وجود دارد که از ملات و آجر و سنگ ساخته شد. این پل در مرز استان لرستان و ایلام قرار دارد و یکی از آثار ملی ایران به شمار می رود. گاومیشان پلی دو طبقه می باشد که امکان عبور احشام و انسان ها را به صورت جداگانه فراهم می کرده است. طول این پل حدود 175 متر و عرض آن نزدیک به 8 متر و 20 سانتیمتر است و 6 طاق دارد. دهانه پل گاومیشان با بیش از 50 متر عرض به عنوان بزرگترین دهانه پل کشور یاد شده است. متاسفانه یکی از دهانه های این پل بعد از عقب نشینی سپاه ایران در جریان حمله اعراب به ایران تخریب شد تا جلوی نفوذ دشمن گرفته شود. با گذشت زمان سیلاب های فصلی هم آسیب هایی را به این پل زدند و در آن نشانه هایی از مرمت از دوره های صفوی و قاجار به چشم می خورد. در استان لرستان وارد جاده قدیم خرم آباد به اندیمشک شوید و پس از شهر پل دختر وارد یک فرعی دره شهر در سمت راست شوید. پس از 25 کیلومتر پل گاومیشان را در سمت راست خود خواهید دید.
یکی دیگر از دیدنی ترین سازه های ایرانی کانال ترنه می باشد. این کانال کاربردی خارق العاده دارد. پیش از آنکه با این سازه دیدنی آشنا شوید، کمی در مورد موقعیت جغرافیایی این اثر بدانید. ترنه در کوخرد قرار دارد منطقه ای که از جنوب آن رود شوری به نام مهران گذر می کند و در انتها به خلیج فارس می ریزد اما در شمال این منطقه اوضاع آب کمی متفاوت تر می باشد و آب شیرین چشمه های موجود در کوه ها آب گوارایی دارند. نکته مهم این است که زمین های کشاورزی اغلب در جنوب منطقه قرار دارند و نیازمند آب شیرین هستند در حالیکه رود شور مهران مانع مهمی برای انتقال آب شیرین از شمال به جنوب به شمار می رود. اینجاست که توان معماران ایرانی و هوش آنان جلوه می کند. در زمان ساسانیان برای حل این مشکل کانالی از سنگ و ساروج و گل و لای احداث می گردد که آب شیرین را بدون آنکه ذره ای آب شور در آن نفوذ کند از میان رودخانه مهران عبور می دهد. نام ترنه را برای این کانال بر می گزینند و در سال های بعد هم نمونه هایی از آن را می سازند. ترنه ها تا 50 سال پیش همچنان پابرجا بودند اما با گذر زمان آسیب هایی جدی دیدند و امروزه ترنه کوخرد سالم ترین آن ها در بین شگفت انگیزترین سازه های مهندسی ایران به شمار می رود و تنها یادگار از توان معماران دوره ای که بدون هیچ امکاناتی قادر به آفرینش چنین شاهکارهایی بودند، شد.
یکی از قنات های مشهور ایران قنات مون می باشد که تحت عنوان تنها قنات دو طبقه ایران و جهان شهرت دارد. شالوده این قنات مربوط به دوران اشکانیان است ولی پیشینه سازه کنونی آن به 800 سال پیش بر می گردد. این قنات آب را در دو طبقه انتقال می دهد بدون آنکه آب یکی از طبقات به دیگری نفوذ کند. قنات دو طبقه مون در شهر کویری اردستان واقع شده و با میزان آبدهی 60 لیتر در ثانیه آب مورد نیاز اهالی محله مون را تامین می کند. این قنات حدود 4 کیلومتر طول دارد و عمق چاه اصلی آن 31 متر می باشد و از دیدنی ترین سازه های مهندسی ایران می باشد.
یکی از دیدنی ترین غارهای دستکند، غار سنگ تراشان می باشد که حدود 5 هکتار وسعت دارد و با نام های دیگری همچون سنگ اشکن، سنگ شکن و سنگ شکنان هم شهرت دارد. غار دارای 12 دهانه و 100 ستون می باشد و قدمت حفاری های انجام شده در آن به 350 سال قبل بر می گردد. این غار شگفت انگیز با وسایلی همچون پتک، اهرم، تیشه، سوهان و اره دوسر ساخته شده و خبری از ابزار جدید امروزی نبوده است. چند سنگ شکن در این مکان به برداشت سنگ مشغول بودند و پس از برداشت هر قسمت، در هر چند متر قسمتی از سنگ ها را نمی تراشیدند تا یک ستون نگهدارنده ایجاد و مانع ریزش گردد. سنگ های برداشت شده از این غار در نمای بناهایی مانند شاهچراغ، مسجد جامع عتیق، بانک ملی مرکزی شیراز، بیمارستان نمازی شیراز استفاده شده است.
پل قلعه حاتم در شمال غربی شهر بروجرد قرار دارد که شاید در قیاس با سایر پل های تاریخی نداشته باشد. این پل تنها عاملی برای برقراری ارتباط بین دو کناره رودخانه و عبور و مرور مردم نبوده و کار انتقال آب، از یک کناره به کناره دیگر رودخانه را به وسیله یک کانال نیمه عمیق نیز انجام می داده است. این پل در حدود 200 سال پیش و در زمان قاجار ساخته شد تا آب شیرین چشمه ای به نام ماشا، را از روی رودخانه گرمابه عبور دهد و آب مورد نیاز مردم این منطقه را فراهم کند. آجر، سنگ و ملات آهکی از مصالح مورد استفاده در ساخت پل می باشند. پل قلعه حاتم 261 متر طول و 2.5 متر عرض و 14 طاق دارد و عرض دهنه طاق ها در محل عبور جریان آب بیشتر و در طرفین کمتر می شود. از شهر بروجرد وارد جاده ملایر شوید تا پس از یک کیلومتر به روستای قلعه حاتم برسید.
یکی از آثاری که با محبوبیت خود هر ساله علاقمندان را از سراسر جهان به این شهر دیدنی می کشاند و آن ها را شگفت زده می کند، اثر تاریخی منارجنبان است. منار جنبان بنایی خارق العاده می باشد و بر روی مزار عمو عبدالله که از صالحان معروف قرن هشتم هجری است، ساخته شده است. بر فراز این بنا که از جمله شاهکارهای معماری ایران به حساب می آید، دو مناره زیبا قرار گرفته که ارتفاع هرکدام از سطح زمین 17.5 متر و پهنایشان هم 9 متر می باشد. قدمت این بنا را سال 716 هجری قمری می دانند. علت تکان خوردن بنای منار جنبان پدیده ای با عنوان «تشدید یا زئوناس» می باشد. به بیان ساده تر می توان گفت که مولکول های هر جسمی در حال حرکت هستند برخی فعال تر و برخی کم جنب و جوش. کافی است تکانی به آن بدهیم و نیرویی وارد کنیم تا به جنب و جوش بیافتند. با تکان دادن یک مناره، مناره دیگر که کاملا شبیه به آن یکی مناره هست هم می جنبد و نیروی وارد شده بر یک مناره در تمامی ساختمان پخش شده و همه بنا را به لرزه وا می دارد. ذکر این نکته شاید برایتان جالب باشد که از این نمونه منارها باز هم در ایران ساخته شده و از نمونه های دیگر آن موارد زیر می باشند:
- منار جنبان ندوشن که حتی با وزش باد هم تکان می خورد.
- منار جنبان روستای خرانق در یزد که قدمت آن به دوران ساسانی مرتبط می گردد.
- منارجنبان مسجد جامع نیشابور که باید بگوییم متاسفانه در حال حاضر دیگر اثری از آن دیده نمی شود.
شهر زیرزمینی نوش آباد که به شهر زیر زمینی اویی هم معروفیت دارد در حقیقت عظیم ترین نمونه معماری دست کند جهان و نمونه ای منحصر به فرد و خاص از یک ساختار نظامی و دفاعی می باشد که توسط مقنی های ماهر و با حفر تونل هایی در دل زمین ساخته شده است. ورودی های این شهر 120 متر ارتفاع دارند و تنها یک نفر قادر است از آن عبور کند. این شهر دارای ساختار متراکم و تودرتو با راهروهای فراوان در عمق زمین است که پس از عبور از ورودی هایی با 120 متر ارتفاع به قسمت های اصلی با ارتفاع 180 سانتی متر می رسد. نکته مهم و البته جالب توجه درباره این شهر این است که در سه طبقه در عمق 4 تا 18 متری زمین قرار گرفته اما شما به دلیل ساختار هوشمندانه می توانید درون آن به راحتی نفس بکشید. این شهر نمناک و نیمه تاریک در واقع طبقه زیرین شهر نوش آباد کاشان است که در سال 1383 به طور کاملا اتفاقی در زمان حفر چاه آب و در اثر سقوط یکی از مقنی ها در آن کشف شد. تاریخ ساخت این شهر به دوران ساسانی می رسد اما در دوره های بعد در طول 500 سال تکامل یافته و در زمان سلجوقیان، صفویان و حتی قاجار هم مورد استفاده بوده است.
