شبکه های اجتماعی- سایبری؛ فرصت یا چالش؟

مقدمه

با وجود این که زمان مدیدی از ظهور پدیده ای به نام اینترنت نمی گذرد، جامعه شناسان، روانـ شناسان و کارشناسان هر یک با رهیافت خود به تحلیل پیامدهای آن پرداخته اند. آنچه تـأثیر نمایان این فرآورده مـدرن را بـیش از پیش نمایان ساخت، جنبش های دو سال اخیر در کشورهای عربی موسوم به «بیداری اسلامی» است. درست است که مدت ها است که دانشمندان از تأثیر فضای مجازی سخن می گویند، اما این که این محیط زندگی دوم [1]بـتواند حجم عظمی از مردم را هم به خیابان ها بکشد، شاید قدری شگفت آور بود. شاید این ادعا گزاف نباشد که کسی حتی نمی توانست این تأثیر را پیش بینی کند. اما این رویداد اثبات کرد که فـضای مـجازی، گستره کارکردش نه تنها زندگی دوم، بلکه می تواند محیط زندگانی عینی فردی و اجتماعی ما را نیز متأثر و حتی متغیر سازد. این نوشتار با گزارش توصیفی ـ آماری از میزان تأثیر فضای مجازی به ویژه شـبکه های اجـتماعی در جنبش های اخیر در جهان، موسوم به بیداری اسلامی سخن می راند و در پایان به دنبال اثبات در هم تندیدگی پیوند روابط اجتماعی در حیات عینی و زندگی مجازی، به این بایسته اصرار می ورزد که بـرای نـشر آموزه های مکتب اهل بیت(ع) و نیز صدور انقلاب، ناگزیر از تشکیل «اتحاد سایبری جهان اسلام » هستیم.

مفهوم شبکه های اجتماعی ـ سایبری

شبکه اجتماعی ـ سایبری مجازی یا شبکه اجتماعی اینترنتی، پایگاه یا مـجموعه ای از پایـگاه هایی اسـت که به کاربران امکان مـی دهد تـا عـلاقه مندی ها، افکار و فعالیت های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند؛ به عبارت دیگر، شبکه های اجتماعی پایگاه هایی هستند که با استفاده از یک موتور جـستجوگر و افـزودن امـکاناتی مانند: چت، پیام رسانی الکترونیک، انتقال تصویر و صدا و...، امـکان ارتـباط بیشتر کاربران را در قالب شبکه ای از روابط فردی و گروهی فراهم می آورند. فیس بوک، توییتر، یتوب و پادکست، از جمله شبکه های اجتماعی مجازی هـستند.[2]

شـبکه های اجـتماعی ـ سایبری و بیداری اسلامی

در میزان تأثیر این شبکه ها در بیداری اسلامی هـمین بس که عده ای به پاس قدردانی، اسم این رسانه ها را بر فرزند تازه متولد شده خود بر می گزیدند؛ چنان که نمونه ای از آن را روزنـامه «الاهـرام» اعـلام کرد.[3]

سعید هدروس، با اشاره بر این مسأله که شبکه های اجـتماعی امـروز جای رسانه های سنتی را گرفته اند، بر نقش کلیدی این رسانه های مجازی به عنوان مطبوعات جوانان در انقلاب های عـربی تـأکید مـی کند.[4]

روزنامه نگار صهیونیست آمریکایی با تکیه بر نقش مساجد در انقلاب ایران، در توصیف کـارکرد شـبکه های اجـتماعی ـ سایبری در انقلاب های منطقه، از عنوان «مسجد مجازی» بهره می برد.[5] بنا بر اعلان پایگاه خبری مـیدل ایـست آنـلاین، بررسی های اخیر نشان می دهد که تعداد کاربران اینترنتی در مصر پس از انقلاب موسوم به 25 ژانویه افـزایش یـافته است. تا قبل از انقلاب، تعداد کاربران مصری به بیش از 21 میلیون نفر بالغ مـی شد کـه پس از سـقوط رژیم دیکتاتوری مبارک، این تعداد با نزدیک به 9 درصد افزایش به بیش از 23 میلیون نـفر رسـیده است.[6] کارکرد این شبکه ها به حدی بود که این جمله بین کاربران مـصری رواج پیـدا کـرد: انقلاب با فیس بوک آغاز شد و با توییتر شدت یافت.[7] وائل غنیم، یکی از مدیران گوگل و مدیر صـفحه ای در فـیس بوک است که برای نخستین بار فراخوان برگزاری تظاهرات و تجمع علیه مبارک را در مصر مـطرح کـرد.[8]

در یـمن نیز یک معارض فعال به نام هاشم الصوفی برای اولین بار از طریق فیس بوک برای برپایی تـظاهرات فـراخوان داد و سـاعاتی پیش از زمان برگزاری راهپیمایی، صدها تن از جوانان در میدان دانشگاه صنعا گرد آمـده بـودند.[9] در تونس نیز انتشار عکس های محمد بوعزیزی، جوان 26 ساله در فیس بوک که به نشانه اعتراض به حکومت ظـلم و اسـتبداد خود را به آتش کشیده بود، به موج بیداری در میان ملت ها کمک بـسیاری کـرد.[10]

تأثیر شبکه های اجتماعی، منحصر به جنبش های روی داده در مـنطقه اسـلامی مـوسوم به بیداری اسلامی نبوده و حتی در بیداری مـردمی کـشورهای غربی نیز اثربخش بوده است. شهروندان یونانی معترض به سیاست های صندوق بین المللی پول و بـرنامه ریـاضت اقتصادی دولت، با اقدام به فـراخوان در شـبکه های اجتماعی، در مـیدان «سـینتاگما » واقـع در آتن گرد آمدند و حتی به سـبک مـعترضان میدان تحریر مصر، شبهایی را در آن جا به صبح رساندند.[11]

دیپلماسی عمومی ـ مجازی

تـأثیر فـضای مجازی در جهان سیاست چنان برجسته شـده است که گویی بـرای پیـروزی در انتخابات، دیگر لازم نیست دسـت بـه دامن حزبی شد؛ بلکه در قلمرو این فضا می توان داشته های خود را با دیگران بـه اشـتراک گذاشت و همراه طلبید. از این رو اسـت کـه در سـال 2008 م اوباما برای کـسب پیـروزی در انتخابات در کنار شبکه سـی ان ان دسـت به دامن فیس بوک شد.[12] این واقعیت را از زبان دویچه وله آلمان بشنویم: «شبکه سازی اجتماعی در فضای مـجازی، اکـنون در سیاست و دیپلماسی آمریکا نقش ویژه ای یـافته اسـت.»[13]

با تـحلیل تـأثیر فـضای مجازی در جهان عینی، بـه ویژه در عالم سیاست، تردیدی در لزوم بهره وری از این بستر باقی نمی گذارد. سال ها باید به انتظار می ایستاد و فـرسنگ ها بـاید می پیمود تا پیامی در ذهن مخاطب کـارگر بـاشد؛ ولی امـروز، ایـن امـر فقط به درازای چـند ثـانیه انجام می گیرد. شاید اگر فضای مجازی این همه قدری زودتر در دسترس بود، آروزی پیر جماران که آن زمـان از کـنعانیان، قـیام می طلبید، به این دیری مستجاب نمی شد! و شـاید پیـام انـقلاب مـا پیـشتر و بـیشتر از این مرزها را می پیمود!

بر اساس فرامین قرآنی و نیز آموزه های اهل بیت (ع)، همه جهانیان، مخاطبان پیام های ایشان هستند و هر کس فراخور توان خود باید در گسترش آن سعی بسزا نـماید. امروز که بشر در همه عرصه ها از آیین حکمرانی و سیاست تا اخلاق و عرفان، و از منش اقتصادی تا روش زندگی[14] نیازمند الگو های پاک هستند، رسالت ما سنگین تر می شود. باید امروز بسان ابراهیم(ع) بت دیکتاتوریسم و لیبرالیسم را شـکست و ایـن فقط با جوانان و جوانمردان حاصل می شود. یادمان باشد امروز خیلی از برنامه ها و گردهمایی ها ابتدا در جهان مجازی اتفاق می افتد و سپس در عالم عینی رخ می دهد. از دیدگام امام عزیز(ره) انقلاب ما سه مـرحله دارد: «حـدوث انقلاب»، «ثبوت انقلاب» و «صدور انقلاب». در نگاه ایشان، انقلاب ما محصور به جغرافیای ایران و حتی جهان اسلام نیست؛ بلکه برای نجات همه مستضعفان جـهان اسـت.[15] اینک که جهان تشنه مـعارف اسـلام و انقلاب است و بستری به گستره فضای سایبر فراهم است، بایسته است که در این عرصه نیز قیام کنیم. امروز بخش عمده ای از دیپلماسی، در فضای وب گردش مـی کند. اهـمیت راهبردی شبکه های اجتماعی در دیـپلماسی عـمومی چین به حدی است که یک روزنامه پیپلزدیلی چینی می نویسد: دولت باید واقعیت ها را از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی به تمام نقاط و همچنین جامعه اینترنتی بفرستد تا برداشت های اشتباه جامعه بین الملل در مورد چـین از بـین برود. باید به جای استفاده از رسانه های سنتی، استفاده از روش تبلیغاتی فرد به فرد از طریق اینترنت را در دستور کار قرار دهد.[16] دیپلماسی عمومی اینترنتی و تبلیغات فرد به فرد، از اهداف مهم کشورها به شـمار مـی آیند؛ زیرا رسـانه های سنتی عمدتاً تفاوت های فردی را در نظر نمی گیرند و یک خبر واحد را به تمام مخاطبان خود می رسانند. در مقابل، انتشار اخـبار از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی اغلب شامل ارتباط فرد به فرد اسـت و فـرستنده و گـیرنده معمولاً سرگرمی ها، علاقه مندی ها و نکات مشترک دیگری با هم دارند.[17]

مت آرمسترانگ رابطه دیپلماسی و رسانه ها را چنین می کاود: «در ایـن عـصر اطلاعات جمعی و رسانه ها، هر یک از داوطلبان سیاسی برای ترور افکار دیگران باید دائمـاً و فـوراً بـر این دو ابزار، یعنی اطلاعات و رسانه نفوذ کنند. نادیده گرفتن سودمندی رسانه اجتماعی، معادل واگذار کـردن قسمت اصلی در نبرد طولانی برای نفوذ بر افکار سراسر جهان است.»[18] اگر تـاریخ و پیشینه دیپلماسی اینترنتی را واکـاوی کـنیم، به این نکته می رسیم که در سال 2000م، کلینتون، به مقامات دولت اعلام کرد تا آمریکا در دیپلماسی عمومی متعهدتر شود. او عنوان کرد: همان طور که اینترنت سریعاً وارد زندگی روزانه شده، میانگین افرادی که مـی توانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند نیز تقریباً نامحدود است. از این رو، مسئولیت و تعهد بیشتر در حکومت لازم است.

سناتور جورج آلن، رئیس جمهوری خواه گروه کاری فناوری مدرن، ایده مشابهی را در کنفرانس دیپلماسی اینترنتی در سال 2001م مطرح کـرد و ایـنترنت را برای دیپلماسی، امری ضروری دانست.

سخن پایانی

مطلب دیگر این که با وجود تأثیر شگرفی که شبکه های اجتماعی ـ سایبری مانند فیس بوک روی مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منطقه ای یا جهانی می گذارند، نباید از آسـیب های ایـن گونه شبکه ها نیز غافل بود؛ به بیان دیگر، شبکه های اجتماعی، هم فرصت ساز هستند و هم چالش برانگیز. از این رو، بایسته است این نکته را مد نظر قرار داد که ممکن است همین پایگاه ها، در اقـدامی بـرنامه ریزی شده بخواهند نهضت های مردمی و حرکت های جهانی را به سمت و سویی دلخواه یا به مسیرهای مورد نظر سردمداران استکبار منحرف سازند و انقلاب های خودجوش مردمی را از اهداف واقعی و اصول زیربنایی شان دور سازند و یا با ارائه اخـبار نـادرست و مـعرفی فعالیت ها و تجمع های دروغین، مقاصد خـویش را تـأمین کـنند. بنابراین، هنگام دریافت اخبار و مسائل جاری در این نوع شبکه ها باید کاملاً هوشیار بود. ضمن پذیرش تأثیر عمیق و گسترده شبکه های اجتماعی، کـاربران گـرامی را بـه هوشیاری سیاسی و فرهنگی در مواجهه با این نوع شـبکه ها فـرامی خوانیم.

بیشتر افراد، به خبرهای فرد به فرد اینترنتی در مقایسه با رسانه های سنتی اعتماد دارند. راز این اعتماد، چهره به چـهره بـودن ایـن نوع از اطلاع رسانی است. از سوی دیگر، جایگزینی اینترنت به عنوان ابـزار خبررسانی به جای روزنامه ها را شاهدیم. دسترسی آسان و به روز بودن، از مزیت های دیگر این رسانه بی بدیل در مقایسه با سایر رقـبا اسـت. از ایـن رو، با توجه به گستره عظیم کاربران اینترنت، به خصوص شبکه های اجتماعی، جـهت صـدور انقلاب و نشر معارف اهل بیت (ع) بایسته است که چگونگی راه اندازی اتحادیه سایبری جهان اسلام را بررسی نـمود و در ایـن بـاره اقدامی عاجل صورت داد.

پی نوشت ها