فضای مجازی؛ مُجاز یا غیر مُجاز

موافقان ممکن است به فرصت هایی نظر داشته باشند که فضای مجازی برای پیشرفت علمی و تبادل اطلاعات مفید فراهم می کند و خود و دیگران به آن ها نیازمندند.

مقدمه

فضای مجازی امروز خود حقیقتی است. برخی به توصیف آن می پردازند؛ مزایا یا معایبش را می گویند. برخی در قبال آن موضع گیری می کنند؛ گروهی موافق آن هستند با تأکید بر مزایایش، و گروهی مخالف آن، با تأکید بر معایبش. موافقت ها یا مخالفت ها با انگیزه های گوناگون صورت می گیرد. موافقان ممکن است به فرصت هایی نظر داشته باشند که فضای مجازی برای پیشرفت علمی و تبادل اطلاعات مفید فراهم می کند و خود و دیگران به آن ها نیازمندند. نیز ممکن است برخی افراد و گروه ها مزایای فضای مجازی را سپر هواهای نفسانی یا مزایای اقتصادی یا سیاسی خود قرار دهند و مخالفان را با چوب اتهام ارتجاع و مخالفت با پدیده های نو بکوبند. مخالفان هم ممکن است دغدغه های مبارکی همچون پرهیز از تهدیدهای این فضا برای اخلاق، فرهنگ، اعتقادات، معنویت و سلامت مردم داشته باشند. نیز ممکن است به سبب نادانی از مزایای آن یا تعصبات بیجا با آن مخالفت کرده، طرف مقابل را به بی اخلاقی و بی دینی متهم کنند. اما فارغ از این که انگیزه های موافقان و مخالفان چیست یا چه می تواند باشد، بررسی واقع بینانه و جامع موضوع و دانستن وظیفه خود در قبال این پدیده واقعی، بر هر مسلمانی لازم است. در این گفتار کوتاه می کوشیم با بررسی مبانی لازم، راه تشخیص وظیفه خود را در قبال فضای مجازی مشخص کنیم.

مبانی

برای این که بدانیم وظیفه ما در استفاده از فضای مجازی چیست، ابتدا به برخی مبانی دینی اشاره می کنیم که می تواند در این جهت راه گشا باشد:

1.استفاده از چیزهایی که سودمند است مجاز، و استفاده از چیزهای زیان بار ممنوع است. اما برخی چیزها هم سودمند هستند و هم زیان بار؛ یعنی برخی نتایج سودمند دارند و برخی نتایج زیان بار. در این موارد، تنها وجود برخی سودها یا زیان های قطعی یا احتمالی، موجب جواز یا عدم جواز استفاده از آن ها نیست؛ بلکه ملاک برای جواز و عدم جواز استفاده از یک چیز، برآیند سودها و زیان های آن است. برای مثال، با این که در شراب فوایدی نیز هست، استفاده از آن مجاز نیست؛ چون در مجموع زیانش بیش تر است.[1]

2.تشخیص برخی سودها و زیان های یک چیز با تجربه و تعقل ممکن است، اما برخی سودها و زیان ها یا درجه سود و زیان برخی چیزها با دانش عادی قابل تشخیص نیست و قواعد و احکام شرعی معیار نهایی برآیند سود و زیان یک چیز هستند. برای مثال، ممکن است دانشمندان خواص مفید برخی نوشابه های الکلی را کشف کنند، اما این مقدار برای تجویز استفاده از آن ها کافی نیست. دلیل شرعی بر حرمت نوشابه های مست کننده یا حاوی مواد مست کننده نشان می دهد که زیان آن ها در مجموع بیش تر است، تا حدی که پرهیز قطعی از آن ها لازم است. شریعت بر مبنای سود و زیان های مادی و معنوی، و دنیوی و اخرویِ فرد و جامعه چیزی را تجویز یا تحریم می کند. در شریعت، ملاک های کلی برای درجه اهمیت امور مختلف وجود دارد، مثل این که حفظ دین مهم تر است از حفظ جان و مال.[2] فقها با استنباط روش مند از دین و بر اساس این قواعد، مرز مجاز و غیرمجاز را تعیین می کنند. پس ظن و گمان افراد و نیز چگونگی عملکرد دیگران و مانند این ها در این موارد، دلیل موجهی نیست.

3.چیزهایی که مصرف مجاز و غیر مجاز دارند، به طور کلی ممنوع نیستند، بلکه ممنوعیت آن ها تنها در استفاده غیرمجاز از آن هاست. برای مثال، چاقو وسیله ای مشترک با کاربردهای مجاز و غیرمجاز است و امکان استفاده از آن برای مصارف غیرمجاز، موجب ممنوعیت خرید و فروش یا در دسترس قرار دادن آن نیست.

4.ممکن است برآیند سود و زیان یک چیز در موارد مختلف متفاوت باشد؛ یعنی در برخی موارد، در مجموع سودمند باشد و در برخی موارد، در مجموع زیان بار. روشن است که استفاده از این امور در همان مواردی که برآیندش سودمند است، مجاز و در موارد دیگر، غیرمجاز است. این موارد خودشان چند صورت دارند:

1/4.گاه آن چیز در صورتی که در اختیار برخی افراد باشد سودمند است، اما همان چیز اگر در اختیار افرادی دیگر باشد، زیان بار است. در این حالت، استفاده از آن برای دسته اول مجاز و برای دسته دوم غیر مجاز است و نباید در اختیار آن ها قرار گیرد. برای مثال، سلاح گرم با این که وسیله مشترکی است و امکان استفاده درست از آن وجود دارد، به مصلحت نیست که در دسترس عموم مردم باشد؛ زیرا گرچه عموم مردم از آن استفاده نادرست نمی کنند، احتمال این که برخی از آن سوء استفاده کنند زیان هایی دارد که ایجاب می کند راه بهتری برای استفاده از فواید آن بیابیم، مانند این که آن را در اختیار نهادهای امنیتی و نظامی قرار دهیم و با تعیین وظایف و محدودیت های مشخص، از فواید استفاده از آن، در جهت حفظ امنیت و دفاع از مردم بهره مند شویم.

2/4.گاه برخی اقسام یک چیز سودمند است و برخی اقسام آن زیان بار. در این صورت، استفاده از قسم سودمند آن مجاز است و بایستی از آن بهره جست، اما از قسم زیان بار باید پرهیز و ممانعت شود.

برای مثال، عرضه خوراکی های مفید، مجاز و عرضه خوراکی هایی که احتمالا زیان بار هستند مانند خوراکی هایی که تاریخ مصرف آن ها گذشته غیر مجاز است. نیز استفاده از کتب مفید، مجاز و عرضه کتب گمراه کننده غیر مجاز است.

5.گاه تشخیص سود و زیان یک چیز یا تشخیص این که از اقسام مفید است یا از اقسام زیان بار، به کارشناسی نیاز دارد. در این موارد، نظارت و تأیید کارشناسان نیز لازم است. از این رو، مؤسسه استاندارد کالاهای قابل اعتماد را مشخص می کند و نشریات هم به همین دلیل نیازمند نظارت و ارزیابی هستند.

6.درباره استفاده یا عدم استفاده از چیزهای سودمند یا زیان بار، هریک از فرد، خانواده، جامعه و حکومت وظایفی دارد. هر فرد باید وظیفه خود را تشخیص داده بدان عمل کند. افراد خانواده نیز وظایفی نسبت به یکدیگر دارند و باید به یکدیگر در تشخیص وظیفه و عمل به آن کمک کنند. والدین باید برای کمک به رشد و تعالی فرزندان، وسایل لازم را در حد مقدور فراهم کنند و جلوی استفاده آن ها از امور زیان بار را بگیرند. آحاد جامعه هم در قبال یکدیگر مسؤولیت دارند و نمی توانند نسبت به خوشبختی و بدبختی دیگران و هدایت و گمراهی آن ها بی اعتنا باشند. حکومت نیز باید راه رشد و تعالی را برای افراد جامعه فراهم و تسهیل کرده، از فساد و کج روی جلوگیری کند.[3] طبیعی است که مسؤولیت هریک از آن ها برحسب شرایط و نیز امکاناتی که در اختیار دارند متفاوت است.

7.اگر درباره یک موضوع، افراد یا نهادهای گوناگون مسؤولیت داشته باشند، چنان چه برخی از آن ها مسؤولیت خود را انجام ندهند، وظیفه از دوش دیگران برداشته نمی شود و دیگران باید وظیفه خود را در حد توان انجام دهند.

فضای مجازی از قواعدی که گفتیم مستثنا نیست. بنابراین، برای آن که بدانیم استفاده از فضای مجازی مجاز است یا غیرمجاز، و وظیفه ما در برابر آن چیست، باید از همین مبانی کمک بگیریم.

استفاده از فضای مجازی

بر اساس مبانی یاد شده، می توان گفت:

1.بی گمان، کسی که با فضای مجازی آشنایی داشته باشد می داند که این فضا مجال را برای انتخاب هریک از دو راه سعادت و شقاوت بسیار وسیع تر کرده است. قابلیت دسترسی به منابع گوناگون در هر کجای جهان همراه با سرعت و دقت فراوان، با کم ترین هزینه، وقت و امکانات، شرایطی بی نظیر فراهم کرده تا مقدمات لازم برای صعود یا سقوط بسیار آسان باشد. در فضای مجازی، امکان انتخاب رستگاری و خوشبختی یا گمراهی و بدبختی در کسری از ثانیه و حرکت به سمت آن با سرعت نور فراهم است. پس فضای مجازی فرصتی است بسیار بزرگ، در عین این که تهدیدی است بسیار جدی. و به عبارت دیگر، ظرفیت تولید نتایج سودمند یا زیان بار بسیار زیادی را دارد. بدین ترتیب، تکیه بر برخی فواید یا زیان های فضای مجازی برای تجویز یا منع استفاده از آن کافی نیست.

2.باید با معیار قرار دادن قواعد شرعی که فقها آن ها را از متن دین استخراج کرده اند، همه سود و زیان های موجود یا ممکن در استفاده از این فضا را ملاحظه کرد. طبعا ملاک سود و زیان، تأثیر آن در سعادت و شقاوت افراد و کل جامعه است، و صد البته نه منافع اقتصادی شرکت مخابرات یا منافع سیاسی یک گروه برای جلب آرا در انتخابات و مانند این ها!

3.فضای مجازی قابلیت استفاده سودمند و زیان بار را دارد و امکان استفاده زیان بار از آن موجب ممنوعیت استفاده از آن به طور کلی نیست.

4.استفاده کنندگان از این فضا متفاوت هستند و حکم یکسانی ندارند. استفاده از بخش هایی از فضای مجازی به طور کلی و استفاده از برخی بخش ها برای عده ای از افراد مجاز نیست. برای نمونه، استفاده از اخبار و اطلاعات و تحلیل های دروغ و گمراه کننده، و مطالبی که موجب فساد عقیده و اخلاق می شود مجاز نیست، مگر استفاده از آن بخش هایی که نیاز به مقابله دارد برای کسانی که توان مقابله دارند و می توانند خود را در برابر آسیب های آن حفظ کنند؛ چنان که فقها درباره خرید و فروش کتب گمراه کننده چنین فتوایی دارند.

5.فضای مجازی نیازمند نظارت است و کسانی که توان دارند باید راه کارهای عملی و اجرایی مناسب برای تشخیص بخش های سودمند و زیان بار این فضا و نیز راه کنترل و محدود کردن امکان استفاده از آن را برای مخاطبان مختلف فراهم کنند. تشکیل هیأت عالی نظارت بر فضای مجازی با فرمان مقام معظم رهبری در همین راستا صورت گرفته، که امید است وظایف خود را با جدیت دنبال کند.

6.هر فردی موظف است با تشخیص وظیفه خویش، استفاده خود را از این فضا کنترل و مهار کند. افزون بر آن، هریک از افراد خانواده و به ویژه والدین نیز درباره چگونگی استفاده افراد دیگر خانواده مسؤولیت دارد. هریک از افراد جامعه و نیز نهادهای فرهنگی، دینی، اقتصادی و امنیتی، به تناسب امکانات و معلومات خود در آگاه کردن دیگران، تعیین حد مجاز، و کمک به مسؤولان برای کنترل این فضا مسؤول است. حکومت با در دست داشتن بیش ترین امکانات، موظف است با بهره گیری از تمام ظرفیت های کارشناسی فقهی و علمی، و استفاده از امکانات سرمایه گذاری و اجرایی در جهت نظارت و کنترل این فضا و ایجاد فضای مجازی امن تلاش کند. یکی از راه های تأمین این فضای امن، ایجاد اینترنت ملی است که مقام معظم رهبری بر ایجاد آن تأکید دارند.

7.روشن است که کوتاهی هریک از افراد یا نهادهای رسمی و غیر رسمی در انجام وظایف خود، مجوّز دست برداشتن دیگران از انجام وظایف خود در حد توان نیست و با فرض مقصّر بودن برخی، از دیگران رفع تکلیف و مسؤولیت نمی شود. بنابراین، هریک از ما باید با توجه به موقعیت و امکاناتی که داریم در جهت آگاهی بخشی به مخاطبان فضای مجازی، به ویژه در تبیین آسیب ها و تهدیدهای آن، و نیز مهار این امکانات و مقابله عملی با تهدیدهای آن، تلاش و به دیگر مسؤولان مربوط برای انجام وظایف شان در این خصوص کمک و از آن ها مطالبه کنیم.

پی نوشت ها