منظور از سرگرمی و خطری که در فضای مجازی جامعه را تهدید می کند چیست. با توجه به ورود انسان به عرصه جدید آیا نیازی به فلسفه های مضاف مثل فلسفه تکنولوژی یا فلسفه بازی ها داریم؟
اشاره
حجت الاسلام والمسلمین جعفری از مبارزان قبل از انقلاب و فعالان فرهنگی در حوزه و دانشگاه است که تجربه فعالیت فرهنگی در خارج از کشور را هم در کارنامه خود دارد. نگاه مبنایی به پدیده بازی های رایانه از منظر فقه و فقها از دغدغه های این کارشناس مذهبی و فرهنگی است. آن چه پیش رو قرار دارد، گزیده هایی از طرح مسأله ها و دغدغه هایی است که در گفت و شنود پویا با حجت الاسلام والمسلمین جعفری درباره بازی ها مطرح شده و می تواند دریچه ای برای ورود به این پدیده از زاویه فقه و فتوا و ایجاد انگیزه و دغدغه ای برای طلاب و دانش پژوهان این رشته باشد. گزیده ای از گفتار حجت الاسلام والمسلمین جعفری در ضرورت پرداختن به پدیده بازی های رایانه ای از نگاه فقه و فقها.
نیاز به تعریف فضای مجازی
اگر قبول کنیم که هر پدیده نو فرهنگ و ادبیات نویی را تبلیغ می کند و بعضا به فرهنگ مهاجم تبدیل می شود، برخورد ما با پدیده فضای مجازی باید چگونه باشد؟ طبیعتا قبل از طرح این پرسش، باید فضای مجازی را تعریف کنیم. اگر از نظر جامعه شناسی بخواهیم تعریف کنیم، فضا را در بخش جامعه شناسی بیاوریم چنان چه بخواهیم یک فصل مفصل بیاوریم طبیعتا روند تکامل بحث ارتباطات را باید بیاوریم تا برسیم به فضایی که در واقع آن ارتباطات را تسهیل کند؛ یعنی به نوعی دارد جامعه را از فردگرایی به جمع گرایی هدایت می کند. این اولین سؤالی بود که یعنی تاثیر این پدیده و اثرات ماندگار آن در یک جامعه و به عنوان یک چالش برای یک اندیشه ای که انفعالی است مثل اندیشه ما یا جامعه ما یا جوامعی مثل جوامع ما که تقریبا صورت منفعل دارد با این قضیه چگونه باید برخورد کند.
آیا در برابر بازی ها منفعل هستیم؟
نکته دوم این که گرچه یک بخش فضای مجازی به کارکردهای سیاسی برمی گردد، یعنی هیچ نظام سیاسی امروز مستغنی از فضای مجازی در شرایط فعلی نیست، از باب مدیریت اجتماعی حتی مدیریت سیاسی در بحث دموکراسی در بحث انتخابات یا فرض کنیم در حوزه اقتصاد در حوزه آموزش بحث دارد که تقریبا یک بحث این است که ضرورت مستقلی دارد و باید جداگانه از آن بحث شود؛ بحث دوم هم بحث سرگرمی هاست که در بخش دوم می شود بحث کرد. بحث ما به بحث سرگرمی ها برمی گردد؛ وگرنه در بحث قبلی خودش یک بحث گسترده ای دارد. به هر جهت اگر بخواهیم که فضای مجازی را تعریف کنیم و آن را به دو بخش تقسیم نماییم، یک بخش کارکرد سیاست و خدمات و بخش دوم سرگرمی هاست که بحث ما روی بحث سرگرمی هاست.
یعنی می خواهیم ببینیم سرگرمی هایی که امروزه با گسترش ارتباطات برای انسان پیش آمده، آیا پدیده ای است که برای ما جایگاه غیر فعال داشته باشد و ما نسبت به آن اختیاری نداشته باشیم و جایگاه آن را چگونه می شود مدیریت کرد؛ چه مدیریت در بخش حوزه سیاست که می خواهد این را مدیریت کند، فیلترینگ کند، چه این که بخواهیم جامعه را با حرام و حلال مدیریت کنیم. یعنی چه حوزه الزامات سیاسی چه حوزه اقدامات فقهی. بنابراین نکته اول این است که این پدیده وارد زندگی ما می شود و ما منفعل هستیم که با آن چه کار کنیم؛ یعنی فضا در این حوزه بسیار محدود نه در حوزه نامحدود. سؤال دوم این است که در صورت بهره گیری از این پدیده نو چه تمهیدات و الزاماتی از وظایف دولت و کدام بحث از وظایف مردم و روحانیت است؛ بحث به این گستردگی، یعنی وظایف دولت در بحث ما نمی آید و ما به دنبال نگاه فقهی به آن هستیم.
نسبت بازی ها به صغرویات احکام شرعی چیست؟
ما نمی خواهیم برای نظام آموزشی هنجار تعریف کنیم؛ بلکه می خواهیم ببینیم وضعیت موقعیت و مکان و در واقع نسبت این صغریات با احکام شرعی چه چیزی می تواند باشد. شما وقتی بتوانید محتوایی را در یک کارکرد مشخص و به قیمت بهینه ای به مردم بدهید، رغبت بیش تری پیدا می کنند؛ حتی ممکن است شما بتوانید یک خوراک بد را در یک خدمات خوب قالب کنی؛ کما این که این طور می شود. ولی در بحث کارکردی فعلا با آن بحث کار نداریم. ما دنبال این بحث هستیم که در واقع الان فرزند شما دارد بازی می کند؛ با بازی آینده اش را به چه شکلی و به چه سویی داریم هدایت می کنیم؟ آیا این هدایت می تواند متناسب با تعریف های اداری ما تحت موضوعات و اطلاعات درآید؟ فرض کنیم اگر در اسلام تیراندازی داریم، اسلام شما را می آورد در این قالب به این بازی می پردازد، می خواهد یک نتیجه غایی بگیرد. بالاخره هر فنی این غایت بر آن مترتب است.
الان هم وارد اشتغال به این نوع بازی ها و این کارها می شویم. در واقع آن غایتی که می تواند ما را هدایت کند کجاست؟ می توانیم آن غایت ها را در قالب حلال و حرام کنترل کنیم یا از کنترل ما خارج است یعنی از کنترل دین خارج است. تقریبا دین هیچ تسلطی بر آن ندارد؛ چرا؟ چون مثلا یک دیدگاه می گوید شما نمی توانید در تکنولوژی انتخاب داشته باشید بلکه آن را می فروشند؛ چرا که شما نمی توانید بگویید این قلم را می خواهم و آن قلم را نمی خواهم. این اقلام جداکردنی نیست. این در واقع با خود یک پدیده است؛ این پدیده می آید تمام بدن و وجود شما را تصرف می کند.
آیا پرداختن به فلسفه بازی ها یا فلسفه فناوری ضرورت دارد؟
ما می خواهیم ببینیم منظور از سرگرمی و خطری که در فضای مجازی جامعه را تهدید می کند چیست. با توجه به ورود انسان به عرصه جدید آیا نیازی به فلسفه های مضاف مثل فلسفه تکنولوژی یا فلسفه بازی ها داریم؟
ما در واقع دنبال این نکات هستیم. ببینیم چگونه است اولا فضای مجازی را در حد محدودی تعریف می کنیم. برای یک خواننده ای که می آید، بگوییم تعریف فضای مجازی است؛ البته به عنوان یک اصل کبروی، بعد صغریات فضای مجازی را تعریف می کنیم که می تواند مباحث کارکرد سیاسی باشد. از جمله صغریاتی که در فضای مجازی وجود دارد، بازی هاست؛ چه آنلاین چه غیرمستقیم. امروز خود شما در خانه نشسته ای، شب می توانی در تمام بازی هایی که در روی کره زمین انجام می شود از خانه تان وارد شوید و در آن ها مشارکت کنید؛ چنان که الان بچه ها دارند این کار را می کنند.
پس ما دنبال یک صغری هستیم نه کل صغریات فضای مجازی؛ یکی از صغریات فضای مجازی بازی های کامپیوتری است؛ چه مستقیم چه غیرمستقیم. فرض کنید یک جوان آمریکایی که اشتغال به بازی ها دارد، ممکن است عبادات در زندگی او مفهومی نداشته باشد ولی در جامعه ما به دلیل سنّتی بودن می تواند سرگرمی های متنوع دیگری داشته باشد. اولا چه تعریف مشخصی از آن داریم ثانیا در مستقیم و غیرمستقیم آن چه ویژگی هایی وجود دارد؟
کم و بیش می دانیم این بازی ها قبلا در کارتون هایی که تلویزیون ما پخش می کرد یا تلویزیون های دنیا قبلا پخش می کردند؛ این کارتون ها محتوای لازم را می توانستند به جواب های پایین دست خود منتقل کنند. امروزه آن ها رفته و تلویزیون جایگاه خودش را در این فضا از دست داده است. ویژگی این ها چیست؟ آیا اهداف بازی ها، انتقال مفاهیم است که بحث محتوایی می شود؟ آیا آن ها می خواهند یک مفهومی را به جوامع جهان سوم منتقل کنیم مثل مفهوم آزادی دموکراسی لائیک؛ مفهومی مثل سکولاریسم، مفهوم نسبیت در اخلاق؟ آیا این مفاهیم را می خواهیم منتقل کنیم؟
آیا نیازمند روشی نو در استنباط احکام بازی ها هستیم؟
نکته بعدی؛ روش شناسی در انتقال این مفاهیم چگونه است؟ گویی در قالب تصویر متحرک یعنی بهترین شکل آن چگونه است که آیا آن ها می تواند باعث تعارض چالش شود در ارتباط یک مفهوم شرعی و بحث بعدی این است که اثر جامعه شناسی چگونه است. یعنی هنگامی که افراد به صورت تک تک بازی ها را انجام دادند، وقتی جمع شدند برآیند جمع آن ها چه می شود؟ در بازی های آنلاین افراد همان موقع مثلا یک بازی فوتبال می بینند هیجانات شان آنی و مشترک است. ممکن است یک میلیارد نفر بنشینند و یک بازی فوتبال را نگاه کنند. می توانیم پیش بینی کنیم یک میلیارد نفر بازی آنلاین را مشترکا نگاه کنند. این اجتماع گسترده پراکنده در قالب یک جمع چه تاثیراتی در جوامع خودشان می گذارد؟ چه نکته ای می توانیم برای آن داشته باشیم و بحث انتقال جاذبه های هنری، آن چیزی که ما دنبال آن هستیم شاید نکاتی باشد که من وارد به آن نیستم. چون مطالعات من در این زمینه خیلی سطحی و ابتدایی است.
ما می خواهیم ببینیم مثلا شرع با یک پدیده مواجه شده. روش استنباط حکم شرعی این است که هر پدیده ای اگر مسائلش از مسائل مستحدثه نیست احکام آن در فقه وجود دارد و فقهای مختلف به آن پرداخته اند. مثلا شما وقتی بیع مرحوم شیخ انصاری را برمی دارید، می بینید شیخ انصاری می گوید فلان محقق این طور تعریف کرده فلانی این طوری تعریف کرده بعد جمع بندی می کند و نظر خودش را می گوید.
حالا در چنین مسائلی که ما وارد فضا می شویم، آیا روش استنباط ما باز هم برمی گردد؟ روش استنباط ما آن روش می تواند باشد یا این را تحت یک روش جدید استنباط بیاوریم برایش تاسیس روش بکنیم. در مسائل مستحدثه مرحوم آقای مطهری در بحث اقتصاد قائل به این است که سرمایه داری یک مساله مستحدثه است؛ چون تولید انبوهی که الان صورت می گیرد، با تولیدی که در سابق صورت می گرفته فرق کرده است. مثلاً در سابق و در یک کارگاه اگر شما یک کارگاه قالیبافی را در گذشته نگاه می کنی ده تا قالی می بافد؛ اما امروزه در آمریکا یا در اروپا کارخانه دارد تولید می کند. این بحث سابقه ای در اسلام ندارد؛ و لذا قائل به مسائل مستحدثه است.
شما می توانید ده ها مسأله مستحدثه را پیدا کنید. این بحث که پیش می آید، ما با آن چگونه برخورد کنیم و روش شناسی آن به چه شکل است؟ در بحث ولایت فقیه، امام رحمه الله علیه قائل است که تمام شؤون فقهی ائمه علیهم السلام به فقیه منتقل می شود. یعنی ما وقتی این مباحث را می خواهیم چالشی بحث کنیم روش استنباط ما چگونه است؛ یعنی این ها را بیاوریم تحت عنوان اطلاقات اختیار ولایت فقیه قرار دهیم یا تحت عنوان اطلاقات منطقه الفراغ قرار دهیم؛ به این شکل بیان کنیم بگوییم که مساله مستحدثه است، ما خودمان به عنوان یک کارشناس بررسی می کنیم، فردی به عنوان یک کارشناس و متخصص این فن کارشناسی می کند، بعد کارشناس به فقیه می دهد شما می نویسی که این کار صحیح و بی اشکال است. در واقع وقتی می گوییم منطقه الفراغ، این بحث از توان فقیه خارج می شود و دست شما و کارشناس می افتد. این خیلی بحث مهمی است؛ یعنی در بحث روش شناسی و در بحث روش استنباط چگونه است؟
آیا بازی رایانه ای یک مساله مستحدثه است؟
ما می خواهیم مخاطب را قانع کنیم که اگر وارد این قضیه شد، یک نوع اعتیاد پیدا می کند و دیگر نجات از آن وجود ندارد. یعنی به هر جهت شما می خواهی در مقابل این بازی ها ریسک بکنی همه چیز را بگویی. مثلا الان نسبت به مواد مخدر صبح تا شب داریم می دویم، یک بحث اقتصادی دارد یکی بحث هم اقناعی. بعضی مجتهدین می گویند کشیدن سیگار حرام است. این مصداقی مشخص است. نمی گوید سیگار وینستون مثلا یا سیگار تولید ایران، می گوید همه حرام است؛ می خواهد تولید ایران باشد یا خارج. ما الان در این بحث هستیم. اگر بتوانیم به این شکلی که عرض می کنم در دایره فقه تحت عنوان مصالح و مفاسد تاسیس روش بکنیم؛ یعنی این مساله با مساله سیگار خیلی فرق می کند.
الان یک پدیده ای است که همه را درگیر کرده. حالا بحث ما در بازی ها هم همین است. این گرفتاری ما نیست. ما به عنوان یک نسخه به این قضیه نگاه می کنیم نه این که فقط یک جوان مسلمان را مورد خطاب قرار دهیم. چنان که پیامبران وقتی یک دستوری حرمتی یا واجبی را می گفتند خطابشان فقط به بعضی از افراد نیست؛ خطابشان به عموم است. ما الان گرفتار این قضیه هستیم و حوزه اقناعی می تواند یک حوزه جهانی باشد. همین نامه ای که حضرت آقا برای جوان های اروپا نوشت، یک حوزه اقناعی برای تمام آدم ها بود نه این که حوزه اقناعی فقط برای جوان های ایرانی باشد.
حالا اگر بخواهیم این بحث را در حوزه اقناعی انجام دهیم یعنی ما وقتی می خواهیم یک چیزی را تبدیل به حکم شرعی کنیم، بخصوص در مسائل مستحدثه، روش و متد که فقیه فرضا در مسائل مستحدثه می گذارد در یک زمانی در طول یک پروسه ای این مساله کارکردش را در جامعه نشان می دهد، وقتی به یک جایی رسید که کارکرد آن ثابت و نهادینه شد، آن موقع می آید و حکم آن را می دهد؛ یعنی هیچ موقع قبل از آن حکم نمی دهد. در این جا هم می خواهیم مخاطب خودمان را به عوارض این قضیه آگاه کنیم، بعد او را به این سمت هدایت کنیم که این مساله می تواند از مسائل مستحدثه فقهی باشد یا حداقل باید بتوانیم در جامعه جا بیندازیم. الان این بحث در جامعه جا نیفتاده که آیا بازی ها می تواند به عنوان یک مساله شرعی مطرح شود؟
بازی ها را برای مجتهدین تبیین نکرده ایم
مشکل ما همین جاست. یعنی ما بحث اقناعی را به یک مرحله ای نرسانده ایم که مجتهد هم قانع شود به این که بیاید در این مساله نظر دهد یا در این مساله فحص کند. یعنی ببیند که آیا این می تواند در حوزه فتوا قرار بگیرد یا نه.
آن طور که شما می فرمایید بله مجتهد فتوا می دهد لن یجعل الله للکافرین علی المسلمین سبیلا. بله بحث تابع آن قاعده می شود که کفار نباید بر مسلمانان تسلط داشته باشند.
می خواهم بگویم یعنی فرض کنید وقتی مرحوم میرزای شیرازی می آید فتوای تحریم تنباکو را می دهد، فتوای تحریم تنباکو اقناعی نیست بلکه یک کبرا دارد؛ تحت آن کبری می آید فتوایی می دهد. حالا بحث ما این جا این است. به نظر شما که الان مطلب خیلی روشن است، آیا واقعا برای سایرین هم روشن است؟ آیا برای فقهای ما روشن است؟
یک موقع ما می خواهیم ادله احکام را بیان کنیم که چرا این حکم حلال و آن حکم حرام است به خاطر این که مثلا اثرات منفی جنسی روی فرد می گذارد، طرف می گوید من این صحنه را می بینم تحریک نمی شوم، پس برای من حلال است. ما این را نمی خواهیم بیان کنیم. این به سمت تشخیص مکلف برمی گردد. اگر بخواهیم این کار را بکنیم خیلی چیزها را باید استثناء کنیم. اصلا می خواهیم روی اصلش برویم بگوییم دشمن دنبال این است که این را ایجاد کند، ممکن است در مخاطب ما در این سنین اثر نگذارد. بچه پنج ساله بحث جنسی برایش معنا ندارد نمی فهمد چیست ولی دشمن دنبال این است که این بچه پنج ساله را آماده کند، ذهنیت هایی در ذهن او نقش ببندد، وقتی به سن سیزده چهارده رسید آن موقع کم کم برایش ارزشمند می شود. یک فیلمی است که آموزش دیده، در سن کودکی که اصلا رابطه جنسی برای او مفهوم نداشته آموزش هایش را دیده، الان که از لحاظ جنسی در بدنش یک احساسی می کند، دیگر آن آموزش را اجرا می کند.
این جا فایده اش برای فقیه این است که می تواند نظر دهد والدین این برای شما حرام است. برای بچه که الان مکلف نیست.
آیا فقیه باید از باب دیگری به این مساله ورود کند؟
بعد هم در همه این ها بحث اتلاف وقت را داریم. آیا یک مکلّف مجاز است خودش یا برای کسی که تحت نظارت و تکلف او است هر طوری بخواهد وقت را تلف کند ولو با نماز؟ اگر این طوری هیچ کنترلی در صغریات نداشته باشیم بحث حرجی می شود. یعنی دیگر فقیه نمی تواند در این موضوع فحص کند؛ در واقع موضوع در اختیارش نیست. فرض کنیم امری خارج از قدرت فقیه است، فقیه نمی تواند مثلا یک بازی را پیدا کند و حکمی بر آن صادر نماید؛ چون تا در مورد یک بازی گفت یحرم علیه، بعد دوباره موضوع جدید حادث می شود. موضوع جدید هم دوباره باید همین مسیر را طی کند؛ یعنی دائما باید فقیه بدود، آن هم به گونه ای که ما قدرت او را نداریم یعنی در واقع همیشه منفعل هستیم.
حالا این بحث مهم است که در صغریات حرجی مثلا در شبهه علم اجمالی که اطراف آن خیلی وسیع است آن جا بحث می کنند که جای احتیاط نیست. یعنی احتیاج نیست که شما در این مطلب فحص زیاد بکنید. ما می توانیم این جا به یک نکته برسیم و یک چیزی مثل مرحوم میرزای شیرازی بیاییم از یک باب دیگر نه از باب خود موضوع بازی ها؛ چون موضوع بازی در اختیار ما نیست، از یک باب دیگر بتوانیم کبرایی پیدا کنیم و آن همان چیزی است که فقیه در همان باب دارد فتوا بدهد؛ مثلاً از یک باب دیگر غالبی ما یک فتوایی را از آن بگیریم بگوییم یجوز یا لایجوز. این یک نکته است.
نکته دوم این است که ما می توانیم این را حذف کنیم نه حذف فیزیکی؛ آیا واقعا صلاح است از نظر فکری از نظر نیاز رشد و تکامل بیاییم یک هدف مثبت غائی برایش قائل شویم که می گوییم این هم مجموعه پیشرفت و توسعه یک انسان مسلمان است و می تواند در استخدامش قرار دهد، در نتیجه حالا قائل به یجوز شویم.
آیا این مقوله از وظایف دولت است
با توجه به نتیجه این بحث، حکومت تا الان چه کار کرده؟ ما می توانیم برای حکومت طبق یک فضای مجازی که خودمان داریم، مثلا در شبکه های اجتماعی صدای خود را به دولت برسانیم که این موضوع را در کمیسیونی مورد بحث قرار دهد یا این که نه در بحث اقناعی خود ما در شبکه های اجتماعی وارد شویم و بگوییم این بازی ها به این شکل هست یا نیست. بحث دوم ما این است که آیا می توانیم این مباحث را جزو اهداف هنجارسازی دولت بیاوریم؛ یا این که نه وظیفه دولت نیست و فقط می توانیم در بخش اقناعی به آن نگاه کنیم.
