بیشتر ایرانیان در خانه خود چندتایی ظروف سفالی دارند چه از نوع تزئینی چه سفال هایی که هنوز هم به عنوان ظروف مورد استفاده قرار می گیرد. پارچ های پر از دوغ در کنار کاسه های آبگوشت توی ظروف سفالی تصویر آشنایی برای خانواده های ایرانی است اما شاید جالب باشد بدانید که این نوع ظروف در جهان نیز طرفداران بسیاری دارد. مرغوب ترین و زیباترین سفال ایران مخصوص شهر سفال لالجین، استان همدان است که امروزه به نام پایتخت سفال شهرت دارد. کارگاه های سفال لالجین همدان در حال حاضر به عنوان مرکز تولید سفال خاورمیانه شناخته می شود و جالب است بدانید بیش از 80 درصد اهالی لالجین همدان به سفالگری یا شغل های وابسته به سفال مشغول اند. اگر دوست دارید درباره تاریخچه پیدایش سفال لالجین همدان اطلاعاتی داشته باشید با ما در مجله گردشگری همگردی همراه شوید.
تاریخچه پیدایش سفال
در هر کجای ایران که سرک بکشید و به یافته های باستانی آن نگاهی بی اندازید، متوجه این نکته می شوید که سفال در این سرزمین قدمتی ده هزار ساله دارد. در حقیقت ساخت و استفاده از سفال به زمانی باز می گردد که انسان، به یک جا نشینی روی آورد و برای نگهداری آب و موادغذایی به ظروفی محتاج شد که خاصیت فاسد نشدن داشته باشند و سفال این وظیفه را به عهده گرفت. قدیمی ترین چرخ سفالگری که در کاوش های باستانی ایران یافت شده است، در شهر قدیمی شوش بوده اما باقی این گونه چرخ ها در تپه های سیلک یافت شده اند که منطقه ای است، نزدیک شهر سفال لالجین، استان همدان. ظروف کشف شده در آن حوالی به دلیل وجود چرخ های مدرن تر بسیار منظم تر از انواع دیگر سفال پیدا شده است و وجود سفال قرمز رنگ نشان پیشرفت این فن در نزد مردمان سیلک بوده است. اهالی لالجین نیز به قدمت همین تاریخ، نسل به نسل به این شغل مشغول بوده اند و سینه به سینه فوت و فن سفالگری را به افراد بعدی منتقل نموده اند. اهالی لالجین همدان دو بار بعد از شهرنشین شدن مورد تاراج و حمله اقوام دیگر قرار گرفته اند و در اثر این تهاجمات ویرانه ای از این شهر به جا مانده است. بار اول در زمان حمله مغول، لالجین با خاک یکسان شد و بار دوم در زمان حکومت صفویان، با حمله محمود افغان. البته این شهر به دلیل قرار گرفتن در موقعیتی خاص در زمان خوارزم شاهیان و مرآویج نیز مورد دستبرد و غارت قرار گرفت که شدتی همانند دو حمله ذکر شده نداشت.
انواع نقاشی روی سفال
برای نقاشی روی سفال، هنرمندان سفال لالجین در همدان از دو روش مرسوم استفاده می کنند. اولین روش همانند رنگ آمیزی اغلب آثار، به کار بردن رنگ ها پلاستیک و روغنی است. در روش دوم به کار بردن رنگ دانه های معدنی است که حسن بزرگ این روش ثابت شدن رنگ نقوش این ساخته ها بعد از پخت است. البته در سال های اخیر هنرمندان سفال لالجین همدان دست به ابداع روشی زده اند که بسیار هم مورد استقبال قرار گرفته است. این روش نام مینایی دارد و باعث زیباتر شدن ظروف سفالی می شود. اگر بدانیم که صادرات سفال لالجین همدان به گواه معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، پنج درصد کل صادرات کشور را در بر می گیرد و در سال گذشته برترین صادر کننده کشور لقب گرفته است، متوجه ارج و منزلت این هنر ایرانی می شویم. از این رو سفال لالجین در همدان با پیگری و بازدید مسئولین ذیربط به ثبت جهانی رسید و صاحب لقب «شهر جهانی سفال» گردید که این امر باعث پیشرفت و رشد این صنعت بومی می گردد. در روز 4 شهریور، استان همدان پذیرای جشنی به این مناسبت بود و قول هایی بابت راه اندازی دهکده ای ویژه تولید تخصصی سفال و احداث موزه سفال در همین دهکده داده شد.
خاک و کوره سفالگران لالجین همدان
روستای دستجرد تامین کننده خاک سفالگری هنرمندان شهر سفال لالجین، استان همدان است. از روستای دستجرد خاک به شکل کلوخ های بزرگ و کوچک را تهیه می کنند و با تخماق چوبی می کوبند. سپس در تغارهای بزرگ می زیرند و با آب مخلوط می کنند و به محصول به دست آمده غاب گل یا نوا می گویند. نوا یا همان غاب گل را با الک صاف می کنند و چند روزی به آن دست نمی زنند تا کمی سفت شود. اما این هنوز تمام ماجرا نیست. بعد از سفت تر شدن گِل، با یک چوب بلند خطوطی با عمق چند سانتی متر روی آن ایجاد می کنند. بعد از آن که گل ها از روی خط های ایجاد شده ترک خوردند به صورت خشت هایی در می آیند که برای انبار شدن به اتاقی با نام ترپاقدان منتقل می شوند. این توده های انبار شده با پا ورز داده می شوند تا به اندازه مورد نیاز برسند و سپس شروع به تقسیم آن ها در اندازه های کوچک تر می کنند و به شکل کله قند در می آیند که به آن ها چونه می گویند. چونه ها همان گِلی است که برای سفالگری استفاده می شود. اما کوره های سفال لالجین همدان هم شکل و نوع خود را دارند. کوره هایی از جنس آجر که دو قسمت پایینی و بالایی دارند. تنوره با همان قسمت پایینی دارای یک مشعل آهنی بزرگ است و در قسمت بالایی طاقچه هایی برای گذاشتن ظروف سفالی.
نام لالجین از کجا می آید؟
دلیل نام گذاری شهر سفال لالجین، استان همدان نیز دارای دو روایت مختلف است. روایت اول نظری دارد به زبان و گویش اهالی لاجین که یکی از شاخه های زبان آذری است و از آن جا که لاچین در زبان آذری نام یک پرنده شکاری و نام یک قبیله ترک است، معتقدند همین نام لاچین به مرور زمان به لالجین تغییر یافته است. روایت دوم نام لالجین را متشکل از دو بخش «لاله» و «جین» می داند و با توجه به این که جین پسوند مکان است و در بسیاری از شهرهای ایران رواج دارد وجه تسمیه لالجین را مکان لاله یا شهر لاله می دانند.
در کارگه کوزه گری رفتم دوش، دیدم ...
سفالگری که هنری دیرین در نزد مردمان لالجین همدان است هنری است، بسیار ستودنی و قابل احترام. همان طور که نحوه آماده کردن گِل سفالگری و مراحل آن را خواندید و به سختی های آن پی بردید لازم است بدانید این فن دارای ابزار و وسایل بسیاری است که تنها به بردن نام و توضیجی مختصر از آن ها اکتفا می کنیم:
1) سنگ گل فشاری: تخته سنگی صاف به ابعاد یک متر در نیم متر برای ورز دادن با دست به نام محلی «پالچوق باسان».
2) کار تراش: ابزاری برای تراشیدن گل چسبیده به سنگ گل فشاری یا زمین که با نام «کَلتراش» هم خوانده می شود.
3) کاسه لعابی: برای خیس کردن دست سفالگر جهت نچسبیدن گل، پر از آب و در کنار دست هنرمند قرار داده می شود.
4) سوزن: سوزنی با دسته چوبی چهار سانتی متری و سوزن فلزی شش سانتی متری که برای خط انداختن، برش دادن یا کم کردن گل به کار می رود و با نام «اینَه» نیز شناخته می شود.
5) تیماج: پارچه ای چرمی با پهنای دو سانتی متر و طول ده سانتی متر برای یک دست کردن سطح لبه سفال در حال چرخش.
6) مُشته: وسیله ای مسی، به طول هشت سانتی متر و پهنای پنج سانتی متر با شکلی مثلثی برای همنواز کردن بخش بیرونی سفال
7) تراش: ابزاری به شکل از جنس آهن به طول پانزده سانتی متر برای تراش بخش زیرین سفال.
8) چرخ: با مدل های گونا گون و جنس های مختلف برای گذاشتن گل و شکل دادن به آن.
9) قالب: صفحه ای از جنس چوب به اندازه سر چرخ ولی نازک
10) تخته: صفحه ای با 30 سانتی متر عرض و 40 سانتی متر طول و پهنای 10 سانتی متر برای جا به جایی سفال ها.
سفالگری یک فن آموختنی است که البته مانند هر هنری با خلاقیت و ایده پردازی جلوه و زیبایی بیشتری می یابد. در کارگاه های سفال لالجین همدان، سفالگران روزانه ده تا دوازده ساعت کار می کنند تا این اثر و هنر ایرانی را به دست تمام جهانیان برسانند.
از سفال لالجین در همدان بیشتر بدانیم
شهر سفال لالجین همدان علاوه بر داشتن فروشگاه های عرضه این ظروف زیبا، یک کارگاه ثبت شده نیز دارد با نام کارگاه عسگری که یکی از محل های گردشگری این شهر می باشد و مسجد قجری لالجین با نام مسجد جامع نیز از دیگر این آثار است. دست نخوردن بافت سنتی شهر و حفظ تاریخی آن خود می تواند افراد عاشق ابنیه قدیمی را به خود جلب کند و پل تاریخی و زیبای مهاجران نیز از همین دست نمونه ها است. پس در این سفر علاوه بر بازدید از سفال لالجین در همدان، می توانید از دیدن مکان های تاریخی و باستانی هم لذت ببرید.
لالجین شهر همدان، شهر سفال جهان، محلی هنری که میراث به جا مانده از اجداد اهالی آن منطقه است، امروزه با تمام گمنامی و بی نام و نشانی اش با صادرات انواع ظروف به کشورهای حوزه خلیج فارس، آمریکا، اروپا و چین و تایلند، سالانه مبلغی در حدود 100 ملیون دلار ارز وارد سیستم بانکی کشور می کند. با سفر به لالجین همدان، علاوه بر دیدن ابنیه تاریخی و بافت قدیمی شهری، از فروشگاه ها و کارگاه های سفال نیز می توان دیدن کرد و از این هنر و سرمایه ملی حمایت به عمل آورد.
