در بند خود فراموشی
گرچه درقرآن از بحث فضای مجازی به دلیل نوپدید بودن آن سخن به میان نیامده، اما می توان از میان آیات الهی به کلام هایی ازخداوند اشاره کرد که به مسائل پیرامون این مقوله اشاره دارد.
اشاره
امروزه رسانه و فضای مجازی، یکی از مهم ترین و پر دغدغه ترین مباحث جامعه به شمار می آید.گرچه درقرآن از بحث فضای مجازی به دلیل نوپدید بودن آن سخن به میان نیامده، اما می توان از میان آیات الهی به کلام هایی ازخداوند اشاره کرد که به مسائل پیرامون این مقوله اشاره دارد. در این باره می توان به دو مؤلفه اشاره کرد؛ یکی بحث ویژگی های رسانه مطلوب و دیگری آسیب های پیش روی رسانه و فضای مجازی. ما در این مقاله با تطبیق آیات الهی، به این دومقوله پرداخته ایم.
ویژگی ها و آسیب های رسانه و فضای مجازی مطلوب با تاکید بر آیات الهی
الف) ویژگی های رسانه مطلوب
1.صداقت
رعایت اصل صداقت در کارها همواره مورد تاکید دین ما قرار گرفته است. خداوند تبارک و تعالی به پیامبر اسلام می فرماید که در راه رساندن اخبار حق به انسان ها اگر نظر های خود را دخالت دهی و بخواهی از خودت سخنی به اخبار و الهامات ما بیفزایی رگ تو را قطع خواهیم کرد: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (حاقه،46-44). خداوند متعال در قرآن کریم با تاکید برحق و حقیقت، به جدایی حق از باطل اشاره می کند و همگان را به پذیرش آموزه های حق محور خود فرامی خواند: آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوّلَ کافِرٍ بِهِ(بقره،41) «و به آن چه فرستادیم(قرآن)، ایمان آورید؛ در حالی که (قرآن) تصدیق کننده چیزی است که با شماست و نخستین کافر به آن نباشید».
2.دین محوری
رسانه دینی و ارزشی باید از ساحت دین وآموزه های آن دفاع کند و محور فعالیت های خود را بر همین مبنا استوار سازد. خداوند در آیه 39 سوره مبارکه احزاب می فرماید: الّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ «کسانی که پیام های خدا را می رسانند و از او می هراسند و از هیچ کس جز خدا نمی هراسند.»
این پیام رسانی بر محور دین دقیقا از آن جایی اهمیت می یابد که جبهه باطل نیز به تبلیغ و ترویج آموزه های ضد دینی می پردازد: الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ(توبه،67) رسانه های ضد دینی این رویّه را با تبلیغ علیه رسانه های دینی عملی می سازند: وَ قالَ الّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ(فصلت،26) «و کسانی که کافر شدند، گفتند: به این قرآن گوش ندهید و لغو و باطل را در آن داخل کنید؛ شاید بر آن غلبه کنید.»
3.رعایت انصاف
رسانه از نگاه دین و قرآن باید انصاف محور باشد و عدالت را رعایت کند. خداوند متعال برای تبیین این موضوع، این مسأله را از ویژگی های قرآن کریم می شمارد. در آیه 42 سوره فصلت آمده است: لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمید «باطل از پیش روی و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده شده ای از سوی حکیم ستوده است.» هم چنین درآیه 25 سوره حدید آمده است: وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ «و با آن ها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند». طبق آیات قرآن کریم، استفاده ابزاری از هرچیزی - واز جمله رسانه - تقبیح و استفاده غیر منصفانه از آن برای کوبیدن مخالفان منع شده است: وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ(آل عمران،187) «و به یادآور زمانی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شد، پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان کنید و کتمانش نکنید. پس آن ها آن را پشت سر خود انداختند و به بهای کمی مبادله کردند. پس چه معامله بدی کردند».
4.ظلم ستیزی
یکی از مهم ترین ویژگی های یک رسانه، خاصیت ظلم ستیزی و مبارزه با طاغوت است. خداوند در آیات گوناگون خود، بر اصل ظلم ستیزی پیامبران تاکید کرده، آن را وظیفه رسولان الهی می داند. برای نمونه در آیه 24سوره مبارکه طه بر همین اصل تاکید می فرماید. طبیعی است که این اصل مهم در همه عرصه ها به ویژه عرصه رسانه ها که رسالت مهم هدایت افکار عمومی را عهده دار هستند و نقش بسزایی در افشای خط پلید ظلم وتباهی دارند، جریان می یابد.
5.مستدل بودن
یک رسانه باید مستدل سخن بگوید تا بتواند با سخن گفتن بر محور حق و استدلال، رسانه های منحرف را به چالش کشانیده، مخاطبان خود را آگاهی بیش تری ببخشد. قرآن کریم در این باره تاکید می کند که: قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ(بقره،111) «بگو برهانتان را بیاورید. این سخن کسانی است که با من هستند».
خداوند در آیه 57 سوره مبارکه انعام نیز می فرماید: قُلْ إِنّی عَلی بَیِّنَه مِنْ رَبّی «بگو من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم».
ب) آسیب های رسانه
در کنار بیان ویژگی های یک رسانه مطلوب، باید به آسیب هایی نیز که رسانه ها با آن روبه رو هستند اشاره شود. در یک نگاه کلی می توان مهمترین آسیب هایی که رسانه را مورد چالش قرار می دهد را اینگونه برشمرد:
1.دروغ پراکنی
شاید بتوان مهم ترین آسیب پیش روی رسانه را دروغ پراکنی و نشر اکاذیب دانست.دقیقا به همین دلیل است که خداوند در آیه 6 سوره مبارکه حجرات، برلزوم تحقیق در درستی اخبار تاکید می کند: یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیّنُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْمًا بِجَهالَه فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید؛ مبادا در صورت عمل کردن بدون تحقیق، به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.»
2.شایعه پراکنی
در راستای چالش دروغ پراکنی، باید به آسیب بزرگی به نام شایعه پراکنی نیز اشاره شود که رسانه های غیرمطلوب به این آسیب بزرگ دچار هستند. قرآن کریم در آیات متعددی، از این آسیب بزرگ خبر داده، همگان را به دوری از آن فرامی خواند. برای نمونه در آیه 83 سوره مبارکه نساء می فرماید: وَ إِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِه وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلی الرَّسُولِ وَ إِلی أُوْلی الْأَمْرِ مِنهمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنهْم وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَنَ إِلَّا قَلِیلًا «و چون از ناحیه کفار خبری از امن و یا خوف به این سست ایمان ها برسد آن را منتشر سازند، در حالی که اگر قبل از انتشار، آن را به اطلاع رسول و کارداران خویش رسانده، درستی و نادرستی آن را از آنان بخواهند، ایشان که قدرت استنباط دارند، حقیقت مطلب را فهمیده، به ایشان می گویند و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز مواردی انگشت شمار هر لحظه شیطان را پیروی می کردید.» پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه و تشکیل حکومت، منافقان و شایعه پراکنان، به نشر اخبار دروغ برای تضعیف روحیه مسلمانان پرداختند. قرآن کریم در این باره می فرماید: لئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدینَه لَنُغْرِیَنّکَ بِهِمْ ثُمّ لا یُجاوِرُونَکَ فیها إِلاّ قَلیلاً مَلْعُونینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتیلاً سُنّه اللّهِ فِی الّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنّه اللّهِ تَبْدیلاً (احزاب،62-60) «اگر منافقان و بیماردلان و آن ها که اخبار دروغ و شایعه های بی اساس در مدینه منتشر می کنند، دست از کار خود برندارند، تو را بر ضدّ آنان می شورانیم. سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند و از همه جا طرد می شوند و هر جا یافته شوند، دستگیر خواهند شد و به سختی به قتل خواهند رسید».
3.سخنان اغواگرایانه
یکی دیگر از آسیب های رسانه ای را باید پخش سخن باطل در رنگ و لعاب های اغواگرایانه دانست. خداوند در آیه 4 سوره مبارکه منافقون می فرماید: وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُم وَ إِن یَقُولُواْ تَسْمَعْ لِقَوْلهِم کَأَنهَّمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَه یحَسَبُونَ کل صَیْحَه عَلَیهْم هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم قَاتَلَهُمُ اللَّه أَنی یُؤْفَکُونَ «ای رسول! تو چون (از برون) کالبد جسمانی آن منافقان را مشاهده کنی (به آراستگی ظاهر) تو را به شگفت آرند و اگر سخن گویند (بس چرب زبانند) به سخن هایشان گوش فرا خواهی داد (ولی از درون) گویی که چوبی خشک بر دیوارند (و هیچ ایمان و معرفت ندارند و چون در باطن نادرست و بداندیشند) هر صدایی بشنوند بر زبان خویش پندارند. ای رسول! (بدان که) دشمنان (دین و ایمان) به حقیقت اینان هستند، از ایشان بر حذر باش، خدایشان بکشد، چقدر (به مکر و دروغ) از حق بازمی گردند.» خداوند، این عمل اغواگران را در جهت تحت تاثیر قراردادن مردم ارزیابی کرده، می فرماید: لَوْ خَرَجُواْ فِیکمُ مَّا زَادُوکُمْ إِلَّا خَبَالًا وَ لَأَوْضَعُواْ خِلَالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَه وَ فِیکم سَمَّاعُونَ لهم وَ اللَّهُ عَلِیم بِالظَّالِمِینَ(توبه،47)«اگر با شما بیرون شده بودند در کارتان جز فساد نمی افزودند و میان شما اراجیف انتشار داده فتنه جویی می کردند و (چون) در میان شما زودباوران (نیز) بودند (در نتیجه تحت تاثیر اراجیف آنان قرار می گرفتند) و خدا ستمکاران را خوب می شناسد.»
4.اهانت
یکی دیگر از آسیب های رسانه ای و به ویژه فضای مجازی، اهانت به دیگران است. این مسأله به شدت از سوی قرآن کریم نهی شده است: یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنّ خَیْرًا مِنْهُنّ(حجرات،11) «ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آن ها از این ها بهتر باشند و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند».
درآیه 65 سوره مبارکه توبه نیز آمده است: و لئن سألتهم لیقولن انما کنا نخوض ونلعب قل ابالله و ایاته و رسوله کنتم تستهزؤن واگر از آن ها بپرسند چرا سخریه و استهزاء می کنید، پاسخ دهند که ما به مزاح ومطایبه سخن راندیم. ای رسول! بگو به آن ها آیا با خدا وآیات خدا و رسول خدا تمسخر می کنید؟!» البته این مسأله با اصل «جواز افشای ستمگر» منافاتی ندارد. اگر چه اسلام بدگویی و اهانت به دیگران را حرام شمرده است، اما فرد ظالم و ستمگر از این قاعده مستثناست و می توان در همان زمینه ای که قصد ستمگری داشته، او را افشا کرد. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: لا یُحِبّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمیعًا لیمًا (نساء،148) «خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی ها را اظهار کند، مگر آن کسی که مورد ستم واقع شده باشد. خداوند، شنوا و داناست.»
5.فریب کاری و شبهه افکنی
فریب کاری، شبهه افکنی و ایجاد تردید و دودلی را باید از دیگر آسیب های فضای مجازی و رسانه ای به شمار آورد. خداوند متعال در آیه 45 سوره توبه می فرماید: إِنَّمَا یَسْتَئذِنُکَ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَخِرِ وَ ارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فی رَیْبِهِمْ یَترَدَّدُونَ «تنها کسانی که به خدا و روز جزا ایمان ندارند و دل هایشان به شک افتاده و در شک خویش سرگردانند، از تو اجازه می خواهند.» همچنین در آیه 109سوره بقره نیز، تضعیف ایمان ها و دعوت به کفر را از آرزوهای جبهه باطل می داند: وَدَّ کَثِیرٌ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُم مِّن بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَین لَهُمُ الْحَق فَاعْفُواْ وَ اصْفَحُواْ حَتی یَأْتی اللَّهُ بِأَمْرِه إِنَّ اللَّهَ عَلی کُل شیءٍ قَدِیرٌ «بسیاری از اهل کتاب دوست می دارند و آرزو می کنند ای کاش می توانستند شما را بعد از آن که ایمان آوردید، به کفر برگردانند و این آرزو را از در حسد در دل می پرورند بعد از آن که حق برای خود آنان نیز روشن گشته، پس فعلا آنان را عفو کنید و نادیده بگیرید تا خدا امر خود را بفرستد که او بر هر چیز قادر است.»
قرآن همچنین دشمنان را دائم در حال کید و فریب دانسته، می فرماید: إِن تمَسَسْکُمْ حَسَنَه تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَه یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبرِواْ وَ تَتَّقُواْ لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْا إِنَّ اللَّهَ به ما یَعْمَلُونَ محُیط(آل عمران،120) «اگر خیری به شما برسد، آن ها ناراحت می شوند و اگر مصیبتی برسد خوشحال می گردند و شما اگر صبر کنید و از خدا بترسید، کید آن ها هیچ ضرری به شما نمی زند که خدا به آن چه می کنید، احاطه دارد.»
6.گسترش فحشا ومنکرات
از دیگر آسیب های فضای رسانه ای و مجازی، دعوت به بدی و فحشا است. رسانه ها به سبب گسترش فراوان و نفوذ در زندگی مردم، در صورت اشاعه فحشا و منکرات، می توانند نقش بسیار برجسته ای در راه انحراف جامعه ایفا کنند. خداوند یکی از خصائص جبهه باطل را نیز همین موضوع می داند: انَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ(بقره،169) «او تنها شما را به بدی و فحشاء و گفتن سخنان بی دلیل و نسبت دادن آن به خدا وامی دارد.»
7.فراموشی یاد خدا
آخرین و اصلی ترین آسیب یک رسانه این است که با کارکرد غیر مطلوب خود، زمینه فراموشی یاد خداوند متعال را در فکر و ذهن جامعه فراهم سازد. خداوند به صراحت تاکید می فرماید که: وَ لاَ تَکُونُواْ کَالَّذِین نَسُواْ اللَّه فَأَنسئهُم أَنفُسَهُم أُوْلئکَ هُم الْفَـَاسِقُون(حشر،19) «و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن ها را به خودفراموشی گرفتار کرد، آن ها فاسقانند.» پیامدهای آسیب فراموشی یاد خدا نیز بسیار سنگین خواهد بود: وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَه ضَنکاً وَ نحَشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَه أَعْمَی (طه،124) «و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم!»
