انواعی از سردرد (صداع)

دکتر میر غضنفری؛ پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش

تنظیم: خانم دکتر راحله حسنی، دکترای تخصصی سیستماتیک گیاهی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی

قسمت دوم

بر اساس تقسیم‌بندی اولیه حکما، بیش از 20 نوع مختلف سردرد بنا بر علت و درمان آن وجود دارد که در مقاله‌های قبلی سردردهای ساده، مادی و مشارکتی بررسی شدند.

در این مقاله به سایر انواع سردرد، شامل سردرد ناشی از خشکی مغز، سردرد به علت تب، سردرد به دلیل مننژیت، التهاب و عفونت بافت مغز، سردرد ناشی از ضربه و تروما، سردرد به علت خواب طولانی و غیره پرداخته می‌شود.

سردردهای ناشی از خشکی مزاج (یبسی)

این نوع سردرد معمولاً به دنبال عواملی که در بدن ایجاد خشکی می‌کنند، رخ می‌دهد؛ به عنوان مثال بعد از تهوع و استفراغ، زیاد بیدار ماندن، استرس‌های زیاد، سکونت در مناطق گرم و خشک کوهستانی یا بیابانی مخصوصاً در فصول گرم سال، سفر به مناطق گرم و خشک یا سرد و خشک، همین طور غم و اضطراب زیاد می‌تواند به تدریج مزاج بدن و مغز را به سمت خشکی ببرد.

ورزش زیاد و بیش از حد، حجامت یا فصد زیاد، زیاده‌روی در عمل زناشویی، استفاده زیاد از داروهای مدر و عادت ماهیانه طولانی مدت و با حجم زیاد هم می‌توانند خشکی به دنبال داشته باشند.

تنگی نفس و سرفه، معمولاً از علایم این نوع از سردردها به شمار می‌آید.

راه حل در درجه اول، پرهیز و جلوگیری از علت است؛ به عنوان مثال جلوگیری ازاستفراغات (انواع دفعیات) زیاد بدن، کم کردن ورزش زیاد، برطرف کردن کم خوابی، کم کردن غم و اندوه و غیره که هر کدام باید به شیوه خود اجرا شوند.

در مرحله بعد و پس از برطرف کردن علت، درمان آغاز می‌شود. درمان شامل استفاده از غذاهای رطوبتی و روغن‌ مالی است.

غذاهای رطوبتی اخلاط خوب و صالحه تولید می‌کنند، مانند لعابی که از پختن آرام و ملایم جو به دست می‌آید، لعاب دانه‌هایی مانند اسفرزه که در آب لعاب می‌دهند، لعاب نشاسته در آب جوش، روغن بادام شیرین خوراکی، ماء الحم (عصاره گوشت) که بهتر است از گوشت گردن بره و بزغاله باشد، مغز استخوان قلم گاو و لعاب آن و انواع گوشت مرغ خوب، ماکیان و کبک.

روغن‌های‌ مرطوب، رطوبت بخش هستند و بایستی در موضع درد یا موضعی نزدیک به مغز مانند پیشانی یا پشت گوش استفاده شوند یا داخل بینی چکانده شوند؛ مانند روغن بادام شیرین (معتدل و گرم)، بنفشه، کدو، نیلوفر، گشنیز و غیره.

سردرد ناشی از تب

در این نوع سردرد نیز در درجه اول باید علت یعنی تب برطرف شود.

بهترین و قدیمی‌ترین کارها برای بر طرف کردن تب، پاشویه و بدن شویه کردن با محلول آب رو به خنک است که با اضافه کردن گلاب و کاسنی یا گلاب و سرکه، اثر بخشی آن افزایش پیدا می‌کند.

خوردن آب سیب، سرکه، سکنجبین و خاکشیر در کاهش تب مؤثر هستند و معمولاً با رفع شدن تب، این نوع سردرد هم برطرف می‌شود.

سردرد میگرنی

به دلیل تفاوت دیدگاه طب جدید و قدیم، طبقه‌بندی سردرد نیز در این دو متفاوت است.

یکی از انواع سردردی که شاید بتوان با میگرن امروزی تطبیق داد، سردردی است که در طب سنتی تحت عنوان صداع بیضی از آن نام برده شده است (منظور از بیضی، کلاه خود است چون مانند کلاه خود کل سر در این نوع سردرد، درد می‌گیرد).

معمولاً این افراد از محرک‌های محیطی واهمه دارند و از صدا و نور گریزان هستند. تجمع مواد زاید در بدن بیشتر به عنوان علت برای این سردرد شمرده شده که با تجربه هم ثابت شده است.

این مواد زائد معمولاً اخلاطی هستند که از حالت طبیعی خارج شده‌اند، مانند صفرا یا بلغم یا بخاراتی که در بدن زیاد شده‌اند.

به عبارتی دیگر، بخارات غلیظ که عمده آنها ناشی از غذا و ضعف هضم می‌باشند، این گونه سردردها را ایجاد می‌کنند.

این افراد معمولاً به دنبال کوچکترین تحریکی دچار سردرد می‌شوند؛ از قبیل حرکت بیش از حد، ورزش کوتاه و سریع، خوردن موادی که ایجاد گاز می‌کنند مثل پیازچه، تربچه یا حتی مقداری گرمی یا سردی ناگهانی هوا.

لازم به ذکر است که معمولاً این افراد به صدای زیاد هم حساس‌اند و هنگام سردرد، اتاقی تاریک و بی سر و صدا را ترجیح می‌دهند.

هنگام سردرد، رنگ چهره این افراد به سرعت تغییر پیدا می‌کند. عروق تنگ و یا گشاد می‌شوند و درنتیجه چهره این افراد یا به سرخی می‌گراید یا دچار رنگ پریدگی می‌شود.

بر اساس تجربیات بدست آمده، گروهی از افراد مبتلا به سردرد میگرنی با گذاشتن دست بر سر بهتر می‌شوند. ولی گروه دیگر با ایجاد حرکت و گرمی تحریک شده و بدتر می‌شوند.

معمولاً این افراد احساس ضربان در سر دارند که در نتیجه تجمع حرارت و خون در سر و صورت است. تهوع و استفراغ معمولاً در این افراد دیده می‌شود.

آب ریزش بینی نیز در بعضی افراد مشاهده می‌شود که هم جزء ‌علائم این نوع سردرد است و هم در جهت رفع آن.

برای درمان ابتدا باید مزاج فرد به درستی تشخیص داده شود، سبک زندگی اصلاح شده و پرهیزهای مربوطه و دفع مواد زائد از بدن انجام شود.

سپس در مرحله بعدی تقویت سر و مغز (طبق موارد مطرح شده) با توجه به نوع مزاج و نوع علت آن انجام ‌شود.

سردرد به علت ورم مغز و قشر آن

یکی دیگر از انواع سردرد، سردردهایی است که به علت ورم مغز و قشر آن (مننژ) رخ می‌دهد که حکما این نوع سردرد را جزء‌ موارد حاد و اورژانس اعلام کرده‌اند.

افراد مبتلا به این نوع سردرد ممکن است علائمی از تب و زردی چشم و همچنین گرفتگی شدید گردن را نشان ‌دهند. این موارد حتماً باید در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان بستری شوند.

سردرد به دنبال مقاربت

زیاده‌روی در عمل جنسی باعث تولید موادی در بدن می‌شود که از جمله بدترین نوع مواد زائد بدن هستند و می‌توانند سردرد ایجاد کنند.

در واقع بیش از حد شدن حرکات بدنی و روانی از این دست، باعث ایجاد هیجانات و بخاراتی در بدن و ایجاد سردرد می‌شود که اعصاب را نیز ضعیف می‌کند.

راه درمان این سردرد، کم کردن مقاربت و رساندن آن به حد اعتدال، تقویت سر با مواد خوشبوی قابض، پرهیز از خوردن مواد غذایی ترش مزه و موادی که مغز را به سمت خشکی و سردی ببرد (مانند سرکه، ترشی، سکنجبین) یا موادی که ایجاد بخار می‌کنند (مانند سیر و پیاز)، استفاده از غذاهای مقوی (مثل آب گوشت با گوشت‌های لطیف) و یا خوردن موادی مثل بادام و حریره بادام و در نهایت روغن مالی و چکاندن روغن‌های گیاهی مفید (بادام شیرین، بنفشه) در بینی می‌باشد.

سردرد ناشی از ضربه و تروما

اگر به دنبال ضربه سردرد ایجاد شد، حتماً باید به پزشک مراجعه شود تا اقدامات درمانی لازم (احتمالاً عکس و سی تی اسکن) برای بررسی آسیب وارده به استخوان جمجمه یا مغز انجام شود.

در قدم اول با توجه به اطلاعات و تجربیات امروز، استفاده از تدابیر طب سنتی توصیه نمی‌شود، گرچه حکما تدابیری را ذکر کرده‌اند (مانند فصد و غیره) که تشخیص استفاده از آن فقط بر عهده پزشک متخصص و متبحر در طب سنتی است.

سردرد بحرانی

یکی دیگر از انواع سردردها، سردرد بحرانی است که به دنبال یک بحران (منظور، اوج مقابله سیستم ایمنی بدن با عامل عفونی و بیماری زا است) در بدن ایجاد می‌شود؛ مانند سردردی که به دنبال سرماخوردگی و به علت مبارزه بین سیستم ایمنی بدن و عامل ایجاد کننده بیماری به وجود آمده است.

برای درمان این نوع از سردرد، باید ابتدا علایم را بررسی کرد: اگر سردرد همراه با تنگی نفس و تهوع و استفراغ باشد، بهتر است از داروهای تحریک کننده استفراغ استفاده شود تا مواد زائد، از قسمت بالا دفع شود.

اما اگر احساس دل پیچه و شکم درد و نفخ و به خصوص یبوست جزو علایم باشد، بایستی از ملین‌ها و مصلح‌هایی استفاده شود مواد زاید را از سمت پایین دفع کند.

خارج شدن مقداری خون از بدن مانند خون دماغ در افرادی که سر و صورت به قرمزی و سرخی گرایش پیدا کرده، ضربان احساس می‌شود و حتی خواب‌هایی که به صورت قرمز و خون می‌بیند، می‌تواند مفید باشد.

در افرادی (به خصوص خانم‌ها) که احساس سنگینی یا درد در پهلوها و یا لگن حس می‌شود یا سردردهایی که به همراه عادت ماهیانه رخ می‌دهند، بستن کمر، گرم نگه داشتن پهلوها و همچنین استفاده از مواد مدر (عرقیجات، تخم خیار، ‌خربزه و سکنجبین و دم کرده تخم خربزه و خیار) و پاکسازی سیستم کلیوی می‌تواند اسپاسم، سردرد و قولنج را کاهش دهد.

سردرد شمّی

نوعی دیگر از سردرد، سردردهای شمّی هستند که در آن، افراد با بوئیدن اشیاء (استشمام بوی عطر و ادکلن) دچار سردرد می‌شوند.

اگر بوهای گرم باعث سردرد شده‌اند، برای درمان باید بوهای خنک مانند بنفشه، نیلوفر و کافور (صمغ نوعی درخت) استفاده شود.

چنانچه سردرد ناشی از سردی و خنکی است، بایستی از بوهای شیرین و گرم استفاده شود. چکاندن روغن در بینی هم می‌تواند کمک کننده باشد.

درآروماتراپی (رایحه درمانی) نیز از بوها و عطرهای مختلف برای بهبود سلامتی استفاده می‌شود.

یکی دیگر از انواع روش‌های درمانی، استحمام با آب ولرم است و بایستی آب بر سر ریخته شود.

همچنین بوئیدن سرکه همراه با گلاب می‌تواند اثرات خوبی به دنبال داشته باشد. در روشی دیگر این افراد می‌توانند یک پارچه تمیز یا نخ را به صورت فتیله درآورده و به سرکه و گلاب آغشته کنند تا مخاط بینی اذیت نشود.

سردرد ناشی از انسداد عروق مغز

به طور کلی تشخیص سردردهای ناشی از انسداد عروق مغز دشوار است. افراد مبتلا به غلظت خون یا سابقه بیماری‌های قلبی و عروقی، چنانچه به صورت ناگهانی دچار سردرد شوند، بایستی حتماً به پزشک مراجعه کنند.

انواع دیگری از سردرد

یکی دیگر از انواع نادر سردردها به علت نفوذ انگل در سر رخ می‌دهد که البته در عصر حاضر به علت رعایت بهداشت کمتر مشاهده می‌شود.

در گذشته این سردرد را به علت دودی (کرم) می‌دانستند که به سر نفوذ کرده است و باعث سردرد شده است.

نوعی از سردرد، به دنبال خواب مخصوصاً خواب زیاد اتفاق می‌افتد که معمولاً ‌این سردردها در پس سر ایجاد می‌شوند.

یکی از درمان‌های نسبتاً جالب برای رفع این سردرد، استفاده از ضماد خاکستر چوب و سرکه در محل پیشانی و شقیقه‌ها است.

در نوعی دیگر از سردرد، شقیقه، اطراف گوش و طرفین سر دردناک می‌شود. علل متعددی برای آن ذکرشده است، ازجمله صعود بخارات کل بدن و یا معده و جمع شدن در آن قسمت مغز که می‌تواند ایجاد سردرد کند.

از نشانه-های این افراد می‌تواند برجستگی شریان‌ها در ناحیه سروصورت که ممکن است ضربان‌دار هم باشند. این افراد معمولاً با بستن سر به علت مهار فشار شریان، بهبود پیدا می‌کنند.

بوهای خوش نیز برای این افراد توصیه‌شده است. طبق نظر پزشک حاذق، فصد (از ناحیه عروقی نزدیک به سر) و حجامت (چون فشار رگ و فشارخون را از داخل سر به سمت پایین می‌کشد) از جمله حجامت بین دو کتف می‌تواند کمک‌کننده باشد.

با دقت در مطالب فوق، به‌دقت نظر و عمق دانش و تجربه حکما و دانشمندان طب سنتی ایرانی پی می‌بریم که چگونه بدون در دست داشتن امکانات کمک تشخیصی، این‌گونه انواع متنوعی از سردرد را توصیف و از هم تفکیک کرده‌اند.

این مهم، اعتقاد و اطمینان به مطالب مندرج در منابع طب سنتی را بیشتر کرده و انگیزه استفاده از این مفاهیم درست برای مردم امروز را به‌شدت افزایش می‌دهد.