هفته نامه سلامت: آینه‌درمانی روش درمانی جدیدی است که می‌توان همراه سایر درمان‌ها برای کمک به پرورش مجدد مغز، بهبود عملکرد و کیفیت زندگی بیماران بعد از سکته مغزی از آن استفاده کرد اما قبل از اینکه درباره این روش درمانی برایتان بگویم لازم است بدانید وقتی سکته مغزی رخ می‌دهد چه بلایی بر سر عضلات آن منطقه‌ای می‌آید که تحت فرمان مغز بودند.
اسپاستیسیته شاید اولین و مهم‌ترین واژه‌ای باشد که لازم است در آغاز برایتان تعریف کنم؛ اسپاستیسیته شایع‌ترین عارضه پس از سکته مغزی است و با سفتی عضلات بعد از سکته مغزی مشخص می‌شود. اسپاستیسیته به این علت رخ می‌دهد که مغز و عضلات نمی‌توانند ارتباط درستی برقرار کنند و به این ترتیب عضلات سفت می‌شوند تا از خودشان محافظت کنند. درمان این مشکل هم معلوم است؛ بهبود ارتباط مغز- عضله.
قطع رابطه مغز و عضلات
احتمالا قبلا شنیده‌اید اسپاستیسیته یک مشکل عضلانی است و باعث می‌شود عضلات سفت شوند بنابراین طبیعی است روی عضلات به‌عنوان آنچه که باید درمان شود، تاکید می‌شود اما در واقع علت اسپاستیسیته اختلال ارتباط بین مغز و عضلات است.
در واقع عضلات به‌طور طبیعی در ارتباط دائم با مغز هستند و مقدار سفتی‌ای که حس می‌کنند را به مغز اطلاع می‌دهند. مغز نیز به‌طور پیوسته مقدار سفتی عضلات را برای جلوگیری از آسیب‌دیدن مونیتور می‌کند. مغز به‌طور دائم پیام‌هایی را به عضلات می‌فرستد و به آنها می‌گوید چه وقت منقبض و شل شوند. پس از سکته مغزی بخشی از مغز که مسوول کنترل عضله است، آسیب می‌بیند و این ارتباط مختل می‌شود.
بخش صدمه‌دیده مغز دیگر اطلاعاتی را که عضلات سعی می‌کنند به آن بفرستند، دریافت نمی‌کند، درنتیجه، مغز دیگر به آنها نمی‌گوید چه وقت منقبض یا شل شوند. بنابراین، عضلات برای محافظت از خود سفت می‌شوند و خود را در انقباض ثابتی حفظ می‌کنند. از دیدگاه عضلانی، علت اسپاستیسیته، انقباض عضلات است.
نخاع شوکی، دلیل دیگر
عضلات همیشه در ارتباط با مغز هستند، اما با نخاع شوکی نیز ارتباط دارند.
معمولا نخاع شوکی پیام‌ها را از عضلات دریافت می‌کند و به مغز می‌فرستد اما پس از سکته مغزی، مغز دیگر آن پیام‌ها را نمی‌خواند، بنابراین عضلات مبتلا کسی را ندارند که با او صحبت کنند!
در این شرایط، نخاع شوکی این وظیفه را عهده‌دار می‌شود اما نخاع شوکی نمی‌داند عضلات را چگونه به‌طور درست هدایت کند. در واقع، نخاع شوکی یک هدف دارد؛ جلوگیری از پارگی عضلات.
برای این منظور، نخاع شوکی سیگنال‌هایی را به عضلات اندام‌ها می‌فرستد تا منقبض باقی بمانند که باعث اسپاستیسیته می‌شود.
نیت نخاع شوکی جلوگیری از کشش زیاد و پارگی عضلات است، اما انقباض مداوم عضلات آزاردهنده است چون در این حالت عضلات به‌طور دردناکی سفت هستند.
راهنمایی برای درمان اسپاستیسیته
برای درمان اسپاستیسیته هزاران امید وجود دارد؛ حتی اسپاستیسیته شدید در عضلات فلج. در واقع ما معتقدیم اسپاستیسیته یک علامت سورپرایز‌کننده بهبود است.
شما اینک می‌دانید علت اسپاستیسیته ارتباط نامناسب بین مغز و عضلات است. نکته بسیار امیدوار‌کننده اینکه اسپاستیسیته قابل‌درمان است زیرا به این معنی است که عضلات هنوز سعی می‌کنند با مغز ارتباط برقرار کنند! بدن تسلیم نشده و شما هم نباید تسلیم شوید.
گزارش‌های بسیاری از موفقیت در درمان بیماران و کسب مجدد حرکت وجود دارد. نباید اجازه داد باورهای محدود‌کننده کسی، بهبود را محدود کند. حتی اگر در عضلات اسپاستیک حرکتی مشاهده نمی‌شود، باید با تمرکز بر تکرار زیاد تمرینات و برداشتن قدم‌های کوچک به تلاش ادامه داد. درنهایت، اسپاستیسیته شروع به بهبود خواهد کرد. گاهی اوقات عضلات به علت اسپاستیسیته بسیار سفت می‌شوند، به‌طوری که احساس می‌شود فلج هستند. 3 روش مهم به کاهش اسپاستیسیته در عضلات فلج کمک می‌کنند. تمرینات غیرفعال یا پسیو، آینه‌درمانی و مشاهده. تمرین مکرر این روش‌ها می‌تواند به کسب مجدد حرکت در عضلات فلج کمک کند و کسب مجدد حرکت در عضلات فلج ممکن است!
مکانیزم آینه درمانی
وقتی بیمار دچار سکته مغزی دست فلج و ضعیفش را پشت آینه می‌گذارد و دست سالم و قوی‌تر خود را جلوی آینه حرکت می‌دهد، انعکاس حرکات دست سالم در آینه این توهم را ایجاد می‌کند که دست مبتلاست که حرکت می‌کند. این عمل نورون‌های آینه‌ای را در کورتکس پیش‌حرکتی مغز فعال می‌کند. به عبارت دیگر، آینه، مغز را فریب می‌دهد و به این ترتیب دست فلج یا ضعیف بهتر کار می‌کند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد عملکرد حرکتی و ارتباطات مغزی بیماران به دنبال آینه‌درمانی، بهبود می‌یابد.
پلاستیسیته عصبی یعنی پتانسیل مغز برای بازسازماندهی و خلق راه‌های عصبی جدید برای سازگاری. این سازماندهی مجدد مغز اجازه بهبود فانکشنال یا همان عملکرد مثبت را بعد از سکته مغزی می‌دهد. مغز انعطاف‌پذیرتر از آن چیزی است که قبلا فکر می‌کردیم و جالب اینکه به‌طور مداوم خودش را بهینه می‌کند.
مغز پتانسیل بازسازماندهی خود را به‌وسیله انتقال توانایی‌های شناختی از یک ناحیه به ناحیه دیگر دارد. برای مثال، بعد از سکته مغزی، مغز می‌تواند خودش را مجدد سازماندهی کند تا عملکردها را به نواحی سالم انتقال دهد. آینه‌درمانی از مزیت این پتانسیل مغز استفاده می‌کند.
گزارش‌های موردی آینه‌درمانی فراوان هستند و بهبود بیماران بسیار خوشحال‌کننده است. بیش از همه مورد یک بانوی 5٠ ساله جالب بود که عرض می‌کنم. این خانم 5 سال پس از سکته مغزی (لنتیکولار-کپسولار تالامیک راست)، به‌رغم بهبود حرکت ارادی و استقلال در فعالیت‌های زندگی، با ضعف و اسپاستیسیته و اختلال حسی مهم و درد سوزشی در اندام فوقانی چپ مراجعه کرد. درمان درد مرکزی پس از سکته مغزی (CPSP) مزمن بعد از این نوع خاص(سکته تالامیک-کپسولار )عموما بر پایه رویکردهای دارویی است زیرا اثر فیزیوتراپی بر آن کم است. در این گزارش مورد، استفاده از آینه‌درمانی برای کاهش درد بسیار خوب بود.
آینه‌درمانی برای کاهش درد اندام فوقانی در جلسات 45 دقیقه‌ای، 5 روز در هفته، برای 2 هفته متوالی انجام شد. آینه‌درمانی به صورت حرکات قرینه هر دو ساعد و دست با مشاهده تصویر اندام سالم در آینه‌ای که جلوی بیمار در خط وسط قرار داشت، انجام شد. شدت درد، قبل و بعد از درمان و 1 سال پس از درمان ارزیابی شد.
بعد از 2 هفته آینه‌درمانی، شدت درد در استراحت 4/5 نمره و طی حداکثر انقباض دست چپ طی فشردن 3/9 نمره کاهش نشان داد. در پیگیری یک ساله، کاهش درد حفظ شد و همچنین به شانه رسید.
این گزارش مورد کاربرد موفقیت‌آمیز تمرین حرکتی با مداخله حسی از طریق آینه‌درمانی را حتی در کاهش CPSP در یک بیمار مبتلا به سکته مغزی مزمن نشان می‌دهد.
دکتر نورالدین نخستین انصاری، فیزیوتراپیست و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
شروع بهبود حرکتی 23 سال بعد از سکته مغزی
این باور عمومی وجود دارد که سکته مغزی در 6 ماه اول بهبود می‌یابد و فیزیوتراپی یا سایر مدالیته‌ها بعد از یک سال فواید کمی دارند. موردی امیدبخش از سکته مغزی گزارش شده که بهبود 23 سال بعد از سکته مغزی شدید (ناشی از آمبولی از شریان اینومینیت و ساب کلاوین و فشردگی شریان ساب کلاوین راست به‌وسیله دنده گردنی) شروع شده است.
بیمار سکته شدید و فلج قسمت چپ داشت و دست چپ کاملا اسپاستیک و غیرفعال بود. او با شروع درمان، مقداری بهبود عملکرد دست پیدا کرد که 23 سال بعد از سکته مغزی و 1 سال بعد از شنا کردن منظم شروع شد. درنتیجه، فیزیوتراپی شدید شروع شد، با حرکت عضلانی بزرگ مکرر و یک ارتز مکانیکی فنری که به خم‌کننده‌های انگشتان مقاومت می‌داد و بازکننده‌های انگشتان را حمایت می‌کرد.
بیمار در عرض 2 سال، می‌توانست سکه‌ها را با دست چپ که قبلا غیرقابل‌استفاده بود، بردارد. بررسی با ام‌آرآی نشان داد بهبود گسترده‌ای در هر دو نیمکره رخ داده، در حالی که ٢٣ سال از سکته مغزی شدید گذشته بود. این مورد نشان می‌دهد پنجره عموما پذیرفته‌شده بهبود که تصور می‌شود پس از آن درمان بیشتر کاربرد ندارد باید کاملا بازبینی شود. فیزیوتراپی و مدالیته‌های جدید در حال توسعه ممکن است مدت‌ها بعد از سکته مغزی کاربرد داشته باشند.
