هفته نامه سلامت - دکتر بابک بهار*: خون بند ناف، خونی است که بعد از تولد در بند ناف و جفت باقی مانده و معمولا دور ریخته می‌شود، در حالی که می‌توان با نگهداری آن برای سال‌های طولانی به افراد نیازمند پیوند مغز استخوان کمک کرد. این خون غنی از سلول‌های بنیادی است؛ سلول‌هایی که می‌توانند بسیاری از بیماری‌های خطرناک از جمله سرطان را درمان کنند.
نگهداری این خون به دو صورت عمومی و خصوصی انجام می‌شود؛ یعنی شما می‌توانید خون بند ناف فرزندتان را با پرداخت هزینه در بانک‌های خصوصی فقط برای خانواده خود نگهداری کنید یا بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای با اهدای آن به بانک‌های عمومی به درمان افراد غریبه کمک کنید.
100 هزار سلول بنیادی در هر سی‌سی خون بند ناف خون بند ناف یا ژله وارتون خونی است که بعد از زایمان در طناب ناف باقی می‌ماند. این خون تیره‌رنگ است و حجم آن به طور متوسط به 60 سی‌سی می‌رسد. البته به‌ندرت حجم آن 75 سی‌سی نیز می‌شود.
یک لیوان آب حدود 250 سی‌سی است، بنابراین میزان این خون تقریبا از نصف یک لیوان آب هم کمتر است. هر سی‌سی از خون بند ناف 100 هزار سلول بنیادی دارد. البته سلول‌های بنیادی در افراد بزرگسال هم در مغز استخوان وجود دارند. این سلول‌ها مولتی‌پتانسیل هستند و تقریبا قابلیت تبدیل شدن به تمامی بافت‌های بدن انسان را دارند.
درواقع سلول‌های بنیادی با قرار گرفتن در شرایط مستعد بافتی و سلولی می‌توانند به سلول‌های خونساز، سلول‌های سیستم ایمنی، سلول‌های عضله قلب، سلول‌های کبد، سلول‌های بافت استخوانی، سلول‌های اعصاب و... تبدیل شوند.
درمان 71 نوع بیماری با خون بند ناف
امروزه تقریبا در درمان 71 نوع بیماری بشر می‌توان از خون بند ناف استفاده کرد. در کشور ما نیز چند بیماری به طور روزمره با کمک سلول‌های بنیادی درمان می‌شوند، از جمله کم‌خونی ارثی، سرطان خون حاد یا لوسمی و کم‌خونی آپلاستیک در کودکان. این خون در گذشته معمولا بعد از زایمان دور ریخته می‌شد اما هم‌اکنون در ایران 3 بانک بزرگ خون بند ناف آن را طبقه‌بندی و نگهداری می‌کنند.
بانک بیمارستان شریعتی، بانک مرکز رویان و بانک سازمان انتقال خون ایران در این زمینه جزو مراکز پیشرو دنیا هستند. پیوند مغز استخوان در ایران تقریبا از سال 68 آغاز شد و تا امروز آمار آن در کشور بسیار بالا بوده است. کشور ما در این زمینه تجربه‌های بومی منحصربه‌فردی دارد.
مراحل درخواست برای جمع‌آوری خون بند ناف نوزاد
مادری که می‌خواهد خون بند نافش را نگه دارد باید قبل از زایمان موضوع را با پزشک زنان خود مطرح کند و به یکی از مراکز نگهداری خون بند ناف مراجعه داشته باشد تا کارکنان بانک خون به موقع در اتاق زایمان حضور پیدا کرده و خون بند ناف را به طور استریل جمع‌آوری کنند. این خون در اسرع وقت به بانک فرستاده می‌شود و در فریزرهای تانک ازت در دمای منفی 80 درجه سانتی‌گراد برای سال‌های طولانی نگهداری می‌شود.
به این ترتیب خون بند ناف هم برای خود نوزاد و هم برای فرزندان دیگر مادر و هم برای افراد غریبه در آینده قابل‌استفاده خواهد بود. البته وزن گیرنده خون نباید بیشتر از 20 کیلوگرم باشد. خون بند ناف مزایای بسیاری دارد. این خون به سادگی جمع‌آوری می‌شود، بدون نیاز به آماده‌سازی خیلی پیچیده قابل‌استفاده است و ارزان تمام می‌شود. علاوه براین واکنش پیوند برای میزبان خیلی کم رخ می‌دهد.
خون بند ناف، یک نعمت خداداد
بیماری برگر از دیگر بیماری‌های قابل‌درمان با استفاده از خون بند ناف است. در این بیماری رگ‌ها در اندام‌های انتهایی بدن بسته می‌شوند و بافت سیاه می‌شود. همچنین این خون در ترمیم‌های عصبی پارکینسون کاربرد دارد. تعداد بیماری‌های قابل‌درمان با خون بند ناف زیاد است اما به طور عمده این خون در سرطان خون کودکان و نوزادان، بیماری‌های نقص سیستم ایمنی، بیماری فانکونی، بیماری هورنر و... کاربرد دارد.
نگهداری خون بند ناف در بانک خصوصی یا عمومی
بانک‌های خصوصی و دولتی نگهداری‌کننده خون بند ناف، تفاوت عمده‌ای از نظر روش کار و مراحل قانونی اهدا، جمع‌آوری و نگهداری خون ندارند. شرایط نگهداری خون در تمام بانک‌ها کاملا تحت نظر وزارت بهداشت و درمان است. هزینه‌های این بانک‌ها نیز از طرف وزارت بهداشت اعلام می‌شود و نباید خیلی بالا باشد. این هزینه‌ها برای کارکنان و نگهداری خون در تانک ازت پرداخت می‌شوند.
درواقع خصوصی‌سازی امتیازی است که دولت به بخش‌های خصوصی می‌دهد تا در این زمینه گسترش پیدا کنند و بتوانند خدمات خود را در اختیار مردم بگذارند. بنابراین از نظر کیفیت کار بین این بانک‌ها تفاوتی وجود ندارد. افراد می‌توانند خون بند ناف را فقط برای خانواده خودشان فریز کنند یا آن را به بانک‌های عمومی اهدا کنند تا اگر فرد غریبه‌ای با آن تطابق بافتی داشته باشد، بتواند از این خون استفاده کند.
پیوند سلول‌های بنیادی یک نوع تزریق خون است
پیوند سلول‌های بنیادی درواقع یک نوع تزریق خون است. این سلول‌ها 3 خاصیت ویژه دارند؛ خیلی سریع رشد می‌کنند، مولتی‌پتانسیل هستند و به بافت‌های مختلف تبدیل می‌شوند. آنتی‌ژن‌ها یا گیرنده‌های سلول‌های بنیادی نیز آشیانه‌جو هستند و وقتی داخل رگ گیرنده تزریق می‌شوند، بعد از چرخش کوتاهی در بدن به صورت خودکار داخل مغز استخوان قرار می‌گیرند و آنجا مستقر می‌شوند.
درواقع این سلول‌ها وارد سیستم هماتوپویتیک بدن شده، سپس به کبد، طحال، ریه و... منتقل می‌شوند و با بافت‌های مجاور خود روابط سلولی برقرار می‌کنند. در ادامه نیز شروع به رشد می‌کنند و سلول‌های مورد نظر بدن را می‌سازند.
جمع‌آوری این خون برای مادر و نوزاد بی‌ضرر است
به مادران عزیز توصیه می‌شود حتما خون بند ناف فرزند خود را نگهداری کنند تا تعداد بانک‌های خون بند ناف در ایران زیاد شود و دریافت‌کنندگان آن روز‌به‌روز افزایش یابند. برای استفاده از خون بند ناف، مراکز پیوند مغز استخوان باید درخواست رسمی صادر کنند. بعد از آن کد تطابق بافتی خون بند ناف با شخص گیرنده مقایسه می‌شود و اگر جواب مثبت بود در اختیار گیرنده قرار می‌گیرد.
بهبود سکته قلبی با خون بند ناف
تحقیقات درمورد تاثیر سلول‌های بنیادی بر بیماری‌های مختلف هنوز درحال انجام است. این سلول‌ها در حال حاضر بیشتر برای بیماری‌های خونی مثل لوسمی، آنمی فانکونی و بیماری‌هایی مثل برگر، پارکینسون، آرتریت‌روماتوئید شدید و... قابل‌استفاده هستند. در ساعات اولیه سکته قلبی نیز می‌توان با تزریق سلول‌های بنیادی در عروق کرونر و رگ‌های شریانی تغذیه‌کننده محل انفارکتوس (محل تخریب بافت‌های سلول قلب) باعث کوچک‌تر شدن اندازه انفارکتوس شد. در درمان نکروز آواسکولار سر استخوان ران هم تزریق سلول‌های بنیادی ممکن است اندازه نکروز را کوچک‌تر کند.
تاثیر در بهبود فلج‌های خاص
در آسیب‌های نخاعی (قطع نخاع)، تزریق سلول‌های بنیادی توانسته اندازه محل آسیب نخاعی را کوچک‌تر کند. در آسیب‌های نخاعی کوچک هم گاهی باعث ترمیم آن شده است. لازم به ذکر است هر نوع فلجی را نمی‌توان با این روش درمان کرد، فقط فلج‌های خاصی که نخاع در یک محل قطع شده یا ضربه به نخاع خورده یا فشاری به آن آمده باشد، با این روش بهبود پیدا می‌کنند.
*فوق‌تخصص خون و سرطان، استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
