میدان ریگستان ؛ سمرقند ؛ یادگار باشکوه ایرانی

کارناوال - زینب شیرازی : چشمان‌تان را ببندید، دست به دست کارناوال در زمان سفر کنید و پای بگذارید به ایران باشکوه باستانی

چشمان‌تان را ببندید، دست به دست کارناوال در زمان سفر کنید و پای بگذارید به ایران باشکوه باستانی

به 600 سال پیش می‌رویم، شهر باستانی سمرقند.

از هر راهی که بروی در انتها می‌رسی به قلب تپنده شهر، میدان ریگستان

هیاهو و زندگی در ریگستان جولان می‌دهد و هر طرف رویی از زندگی را در خواهید یافت.

همهمه و شلوغی مردمان در جشنی شهری، جارچی ای که با شیپوری مِسین‎ خبر از دستورات خان می‌دهد، صنعتگران و نجارانی که تولیدات خویش را در معرض فروش گذاشته‌اند، علم‌جویانی که با دفاتر و کتاب از مدارس بیرون می‌آیند و زنانی با جامه‌های رنگین که در راسته‌های بازرگانی میدان ریگستان می‌گردند.

همراه با کارناوال ، بیش‌تر از شهر ایرانی سمرقند بدانید.

ریگستان ، میدان اصلی شهر باستانی سمرقند

شهر باستانی #سمرقند تا مدت‌ها از شهرهای بزرگ، قدرتمند و فرهیخته ایرانی محسوب می‌شد و در طی ادوار مختلف، میان ایران و دیگر حکومت‌ها بارها دست به دست شد. آخرین حکومتی که در طی آن سمرقند درون مرزهای ایران پهناور قرار داشت، سلسله افشاریان بود و پس از آن دیگر سمرقند نام کهن کشور خود را بازنیافت. امروزه شهر سمرقند از شهرهای مهم و بزرگ کشور #ازبکستان است که البته هنوز هم رنگ و بوی ایرانی خویش را حفظ کرده است.

میدان ریگستان نگینی راستین در قلب شهر باستانی سمرقند است که شهرت جهانی خود را مدیون معماری منحصر بفرد ایرانی بناهای اطرافش است. که خود نمادیست از معماری فوق العاده شرقی.

جالب آن که تأثیر ممعماری ریگستان و بناهای اطرافش را علاوه بر ایران، در نقاط دیگر دنیا می‌توان دید. از بنای معروف و مرمرین تاج محل در آگرا هندوستان بگیرید تا مسجد قرن بیستمی سنت پترزبورگ روسیه، تأثیر معماری میدان ریگستان به وضوح دیده می‌شود. در ایران نیز میدان امام اصفهان شاخصی از تأثیر این معماریست.

میدان ریگستان از سه طرف، با حلقه‌ای از مدارس عظیم و بی نظیر ایرانی احاطه شده است که هر یک تزئینات و معماری خاص خود را دارد. ورودی هر سه مدرسه به سمت میدان ریگستان است. این میدان و سه مدرسه همگی در محدوده شهری قرار دارند و یکی از دلایلی که شهر سمرقند در سال 2001 در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت، وجود این ساختما‌های منحصربفرد بود.

تاریخچه میدان ریگستان

همان طور که از نام میدان بر می‌آید، ریگستان به معنای زمینی مملو از ریگ و سنگریزه است و به وضعیت باستانی میدان اشاره دارد. ریگستان میدان مرکزی شهر سمرقند بود و از ابتدا، ساختمان مدارس در اطراف آن قرار نداشت.

در ایران باستان میادین اصلی نقش مهمی در زندگی اجتماعی ایرانیان داشتند و به نوعی قلب تپنده اجتماع محسوب می‌شدند. به گونه‌ای که بسیاری از رویدادهای مهم در میدان اصلی شهر برگزار می‌شد. میدان ریگستان نیز از این قاعده مستثنی نبود. در آن زمان حاکمین شهر از میدان ریگستان برای اعلام بیانیه‌های حکومتی استفاده می‌کردند و مردم برای شنیدن و خبردار شدن از دستورات خان در ریگستان گرد هم جمع می‌شدند. اعلام بیانیه‌ها نیز به عهده جارچی ها بود که با شیپورهای مسی انجام می‌شد. همچنین ریگستان محل برگزاری جشن‌های عمومی بود. در بخشی از میدان یک سازه چوبی جهت مجازات و اعدام در ملاء عام وجود داشته است. از دیگر کاربردهای میدان محلی برای جمع آوری نیروهای نظامی جهت جنگ بود و راسته‌های تجاری نیز در اطراف میدان ریگستان بسیار به چشم می‌خوردند.

تمام مهم‌ترین و اصلی‌ترین جاده‌های سمرقند به میدان ریگستان منتهی می‌شدند و آن همه هیاهو و زندگی بی دلیل نبوده است.

در ادوار مختلف، حاکمان با سیاست‌های خویش موجب کاهش و افزایش اهمیت ریگستان می‌شدند. اما از آن زمان تا به کنون، ریگستان همچنان مرکز اصلی زندگی اجتماعی شهر باقی مانده است. مدارس اطراف ریگستان در دوران مختلف و توسط دو حاکم ساخته شده است.

مدارس باشکوه ریگستان

همان طور که گفته شد، در اطراف میدان ریگستان سه مدرسه دیده می‌شود که هر سه جاذبه‌های اصلی شهر سمرقند محسوب می‌شوند.

سه مدرسه به نام‌های الغ بیگ در سمت چپ ( 799-796 هجری خورشیدی )، طلاکاری در وسط ( 1025-1039 ه خ ) و شیردار در سمت راست ( 1015-998 ه خ ) در اطراف ریگستان وجود داشته اند.

1) مدرسه اُلُغ بیگ

الغ بیگ وارث امپراتوری تیموری، ریاضی دان و ستاره شناس برجسته‌ای بود که در سال 788 هجری خورشیدی قدرت را به دست گرفت. در سال 796 وی دستور داد تا مدرسه‌ای در دور میدان ریگستان بسازند و بعدها این مدرسه به افتخار وی تغییر نام پیدا کرد. این مدرسه نخستین بنایی بود که در نزدیکی ریگستان و بخش غربی آن ساخته می‌شد. در سال 799 ساخت مدرسه به پایان رسید.

ایوان ورودی مدرسه الغ بیگ به همراه دو مناره بلندش در دو طرف، نمایی‌ست که از ریگستان دیده می‌شود. این مدرسه به صورت یک مستطیل ساخته شده است. در بدو ورود، سر در ورودی مدرسه که با ستارگانی ده پر آراسته شده اند به چشم می‌آید. این ستارگان نمادی از آسمان و ستاره‌شناسی اند. پس از ورود به مدرسه، حیاط مربعی شکلی را می‌بینید که به اتاق شاگردان و کلاس‌های درس راه دارد و هر اتاق برای جایگیری حدود 100 نفر آدم گنجایش دارد. معماری داخلی مدرسه الغ بیگ بسیار بدیع و نفیس است. کاشی‌های براق، در میان دیوارهای زرد مدرسه خودنمایی می‌کنند.

در آن زمان، الغ بیگ بزرگ ترین مرکز علمی – آموزشی در سمرقند محسوب می‌شد و علوم فلسفه، ریاضی، ستاره‌شناسی و الهیات آموزش داده می‌شدند. همراه با مدرسه الغ بیگ یک کاروان سرا و خانقاه نیز ساخته شدند که دو قرن بعد، مدرسه‌ای در مکان کاروان سرا و مدرسه‌ای دیگر در مکان خانقاه ساخته شدند.

2) مدرسه شیردار

در سال 991 خورشیدی ، یالانگوتوش بهادر به عنوان امیر و حکمران سمرقند منصوب شد که او سیاستمداری حاذق و فرمانده‌ای آموزش دیده بود. بهادر، حاکم سمرقند تصمیم به ساخت مدرسه‌ای دیگر در مقابل مدرسه الغ بیگ در ریگستان گرفت. بنا بر برنامه معماران، قرار بود مدرسه جدید انعکاسی آینه ای از مدرسه الغ بیگ باشد. به همین جهت مکان ساختش در قسمت شرقی میدان در نظر گرفته شد. هرچند ساخت دقیق و آینه ای بنا موجب نشد تا دقیقا بنای مشابهی را در سمت شرقی ریگستان ایجاد کنند. چرا که بر اثر مرور زمان در طی دو قرن گذشته، ساختار میدان و مدرسه تغییراتی کرده بود به گونه‌ای که از ارتفاع مدرسه کم شده و سطح میدان به اندازه دو متر بالاتر آمده بود. همین سبب شد تا مدرسه جدید قدری بلندتر ساخته شده باشد. گرچه این تفاوت به قدری نیست که بتوان به سادگی آن را تشخیص داد.

مکان در نظر گرفته شده برای ساخت مدرسه شیردار، مکان سابق خانقاه الغ بیگ بود که تا آن زمان به حد قابل توجهی ویران شده بود. باقی خانقاه تخریب شد و از مواد و مصالح آن برای ساخت مدرسه جدید استفاده کردند. ساخت مدرسه شیردار تا سال 1015 خورشیدی به طول انجامید. برخلاف آن که نمای مدرسه شیردار کاملا مشابه الغ بیگ استف برای ساخت آن از روش‌ها و فناوری‌های جدیدی استفاده شد که در قرن 14 میلادی مرسوم نبود و موجب تسریع ساخت و ساز مدرسه بود.

به افتخار حزب حاکم بر شهر، مدرسه نام‌گذاری شد اما هیچ گاه آن نام در میان مردمان جا نیافتاد و همگی مدرسه را به نام شیردار می‌شناختند. نام شیردار برگرفته از تصویر شیرها بر سر در مدرسه و ایوان ورودی آن بود. در بالای ایوان دو شیر طلایی که خورشیدی را برپشت خود حمل می‌کنند و به دنبال غزالی سپید رنگ اند، دیده می‌شود. بعدها همین نشان شیر و خورشید در پرچم ایران و ازبکستان مورد استفاده قرار گرفت.

ویدیویی از فضای داخلی مدرسه شیردار

در حال بارگذاری ویدئو ...

3) مدرسه طلاکاری

ده سال پس از ساخت مدرسه شیردار، امیر سمرقند، یالانگتوش بهادر تصمیم به ساخت بنای دیگری در نزدیکی ریگستان گرفت. ساخت بنا در سال 1025 خورشیدی آغاز شد و بخش شمالی میدان و محل سابق کاروان‌سرای الغ بیگ را برای ساخت بنای جدید در نظر گرفتند. هرچند قرار بود ساختمان جدید در وسط قرار بگیرد، معمار تصمیم گرفت تا ساختمان جدید را نیز دقیقا مشابه دو مدرسه دیگر بنا کند. طراح بنای جدید با حفظ تمام خصوصیات دو بنای قبل، طرحی را برای بنای جدید ارائه داد به گونه‌ای که به میدان ریگستان نزدیک تر دیده شود.

ساخت مدرسه طلاکاری بیش از 14 سال طول کشید و در سال 1039 خورشیدی به پایان رسید. دروازه اصلی مدرسه یک طاقچه عظیم و زیبا با دو ورودی به حیاط داخلی مدرسه است. در سمت چپ دروازه اصلی، مسجدی با یک گنبد آبی رنگ است که دو مناره آن در دو طرف دروازه اصلی قرار دارد. معماری مدرسه جدید به گونه‌ای طراحی شده که تعادل زیبایی میان دو مدرسه ایجاد کرده بی آن که اختلالی در هماهنگی سبک معماری آن‌ها ایجاد کند.

در میان سه مدرسه، معماری مدرسه طلاکاری کاملا منحصر بفرد است. نقاشی‌های دیواری مدرسه همه با طلاکاری انجام شده و به گونه‌ایست که هر بازدید کننده ای را از عظمت و نمای چشمنواز خود انگشت به دهان باقی می‌گذارد. نام « طلاکاری » نیز به جهت معماری داخلی مدرسه بر روی آن نهاده شده است.

ویدیویی از فضای داخلی مدرسه طلاکاری

در حال بارگذاری ویدئو ...

دیگر ساختمان های اطراف میدان ریگستان

1) مقبره شیبانیان

در قسمت شرقی مدرسه طلاکاری، مقبره شیبانی‌ها قرار دارد که متعلق به قرن 10 خورشیدی است. محمد شیبانی بنیانگذار سلسله شیبانیان از نوادگان چنگیزخان بود که با حاکم تیموری زمان خویش جنگید و مسبب جنگ‌های قومیتی و مذهبی بوده است.

2) گنبد تجاری چارسو

درست در پشت مدرسه شیردار، گنبدی موسوم به پارسو واقع شده که کاربری تجاری داشته است.

میدان ریگستان در حال حاضر

از اولین مدرسه‌ای که در اطراف ریگستان ساخته شد تا به امروز 6 قرن گذشته است. در اواخر قرن 17 میلادی، سمرقند با بحران اقتصادی شدیدی رو به رو شد. چرا که پایتخت به شهر بخارا منتقل شد و بسیاری از بازرگانان راه بزرگ ابریشم از شهر سمرقند دور شدند. تنها نزدیک 1000 خانواده در شهر باقی ماندند و آن مدارس عظیم، به پناهگاهی برای حیوانات وحشی بدل شدند. در سال 1254 سمرقند دوباره اهمیت تجاری خود را بازیافت و میدان ریگستان مورد بازسازی قرار گرفت. در سال 1297 میلادی، جمهوری شوروی از فعالیت مدارس به عنوان مدارس حوزوی جلوگیری کرد و پس از آن مدارس به سبب زلزله و شرایط سخت آب و هوایی صدماتی را متحمل شد. در همین هنگام بخش بزرگی از رویه فلزی ساختمان‌ها و نقاشی‌های دیواری از بین رفتند. با این وجود، این جمهوری شوروی بود که کل ساختمان‌های تاریخی میدان ریگستان و جاده بزرگ ابریشم را احیا کرد.

بازسازی و احیا میدان ریگستان و بناهای اطرافش سالیان درازی به طول انجامید اما پیش از سقوط شوروی به پایان رسید. چیزی که هم اکنون از وضعیت کنونی مدارس و میدان ریگستان می‌توان دید، حاصل کار صدها نفر استاد و معمار است.

امروزه بسیاری از کنسرت‌های موسیقی، جشن‌های عمومی و دیگر اتفاقات عمومی در این میدان برگزار می‌شود.

اطلاعات دسترسی و بازدید

رسیدن به سمرقند

1) هواپیما

به غیر دوشتبه‌ها و جمعه‌ها، روزانه یک یا دو پرواز از شهر تاشکند، پایتخت ازبکستان به سمرقند انجام می‌شود. برای رسیدن به شهر سمرقند، می‌توانید با پرداخت 21 دلار در فرودگاه تاشکند بلیت پرواز را خریداری کنید. هزینه رسیدن به فرودگاه تاشکند از مرکز شهر، 5000 سوم می‌شود.

البته پروزاهای مستقیم تهران به سمرقند نیز وجود دارد که از فرودگاه بین المللی امام خمینی انجام می‌شود. هزینه این پروازها 269 یورو می‌شود.

2) قطار

قطارهایی به صورت روزانه مسیر تاشکند-سمرقند را طی می‌کنند.

قطار صبح شماره 2 هر روز به جز سه‌شنبه‌ها و چهارشنبه‌ها، ساعت 7 از تاشکند حرکت می‌کند و سه ساعت بعد، ساعت 10:50 به سمرقند می‌رسد.

قطار عصر شماره 4 هر روز به جز چهارشنبه‌ها، ساعت 18:20 از تاشکند حرکت و ساعت 21:55 به سمرقند می‌رسد.

قطار جدید و سریع افراسیابی در روزهای شنبه و یک‌شنبه در ساعت 5 و 6 بعدازظهر از سمرقند به تاشکند می‌رود.

قطار ارزان‌تر شرق، هر روز ساعت 11:20 سمرقند را به سمت تاشکند ترک می‌کند.

3) جاده

فاصله تاشکند تا سمرقند 290 کیلومتر است و برای رسیدن به سمرقند 4 ساعت راه در پیش دارید. برای استفاده از تاکسی‌های همگانی به ایستگاه اتوبوس سوبیر تاشکند بروید.

فاصله جاده‌ای بخارا تا سمرقند نیز 270 کیلومتر است.