بهره‌گیری از ظرفیت گسل‌های آبدار، راه حل بحران آب در سیستان و بلوچستان

حمید سرخیل در گفت‌وگو با ایسنا، در تعریف آب‌های نامتعارف اظهار کرد: منابع آبی نامتعارف به آب‌هایی گفته می‌شود که از آن‌ها نمی‌توان به صورت معمول استفاده کرد و بهره‌گیری از آنها نیازمند اعمال سیاست‌های مدیریتی و حفاظتی ویژه است. آب‌های نامتعارف طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود که آب‌های شور، زه‌آب‌ها، پساب‌های شهری و صنعتی، آب باران و سیلاب‌های فصلی، شکستگی‌های آبدار زیر سطحی زمین، قنات‌ها و کانال‌های آب زیرزمینی و آب‌های ژرف از جمله ‌آن‌هاست. 

وی با تاکید بر ضرورت استفاده از آب‌های نامتعارف ادامه داد: از آنجا که ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده است، منابع آبی در کشور ما روز به روز کمیاب‌تر می‌شود بنابراین در چنین موقعیتی برای پاسخگویی به نیازهای مناطق مختلف کشور لزوم بهره‌مندی از آب‌های نامتعارف امری اجتناب ناپذیر است.

شکستگی‌های آبدار راهکاری برای تامین آب سیستان و بلوچستان

این کارشناس حوزه ژئوفیزیک زیست‌محیطی و و اکتشاف منابع آب در ادامه با بیان اینکه سیستان و بلوچستان جزو مناطق بسیار کم‌بارش و خشک کشور به حساب می‌آید، در مورد راهکار استخراج آب‌های نامتعارف در این منطقه اظهارکرد: با توجه حل نشدن معضل دریاچه هامون به دلایل مشکلات متعدد ژئوپولیتیک و سیاسی – منطقه‌ای و سایر معضلات کم‌آبی در این استان می‌توان به عنوان گزینه جایگزین مواردی را برای حل معضلات کم‌آبی و بی‌آبی در این مناطق معرفی کرد. برای مثال «شکستگی‌های آبدار سطحی و نیمه‌سطحی (گسل‌های آبدار)» در مجاورت سلسله جبال مکران (حوالی زابل در سیستان تا ناحیه بم در کرمان) همچنین در سلسسله جبال بارز (ناحیه بم و جیرفت در مرز سیستان و بلوچستان) وجود دارد.

به گفته سرخیل، این گسل‌های آبدار می‌توانند همچون رودخانه‌های زیرسطحی و به عنوان مجاری برای دسترسی به آب‌های شیرین باشند که با استفاده از روش‌های نوین ژئوفیزیک زیست‌محیطی مثل روش الکترومغناطیس به سادگی قابل شناسایی هستند و می‌توان با حفر یک چاه کم‌عمق در مجاورت این شکستگی‌ها، ضمن هدایت درست آب‌های باران و برف کوهستانی از مناطق مرتفع بالادست برای مصرف ساکنان منطقه، از این طریق از ورود آب شیرین به زمین‌های شور فلات‌های مجاور مناطق کوهستانی و هدررفت، تبخیر و شور شدن آن جلوگیری کرد. 

وی به این پرسش که آیا بهره‌برداری از آب‌های نامتعارف می‌تواند پاسخگوی نیاز گسترده استان سیستان و بلوچستان به آب باشد،پاسخ مثبت داد و اظهار کرد: این منابع آب می‌تواند مناطق کویری استان سیستان و بلوچستان را - که در نزدیکی مناطق کوهستانی مستقر هستند - پوشش دهد. باید دقت کنیم که در سیستان و بلوچستان سکونتگاه‌های شهری و روستایی در مجاورت این گسل‌های آبی به عنوان رودخانه‌های زیرزمینی شکل گرفته‌اند و سلسله جبال بارز، کل پهنه سیستان و بلوچستان را دربرمی‌گیرد و حتی از سمت شمال تا بجنورد و خراسان جنوبی گسترده شده است و آب شیرین ناشی از برف را از بالادست به پایین‌دست منتقل می‌کند اما از طریق این شکستگی‌ها به هدر می‌رود.

استخراج آب شیرین از گسل‌های آبدار معضلات زیست‌محیطی به همراه ندارد

این استاد دانشکده محیط زیست در مورد اثرگذاری روش حفر چاه درکنار شکستگی‌های آبدار ادامه داد: بر اساس مطالعه‌ای که در زاگرس و البرز انجام دادم گسل‌های آبدار حتی می‌تواند نیاز آبی یک شهرک مسکونی چند 10 هزار نفری را تامین کند حتی کارشناسان روس حدود 50 سال پیش در حوزه البرز، تعدادی چاه‌های آب در کنار شکستگی‌های آبی حفر کردند که به هیچ وجه آبخوان‌های محلی را تحت فشار قرار نمی‌دهد و باعث فرونشست زمین هم نمی‌شود بلکه آب شرب نیمی از جمعیت شهرهای البرز جنوبی از این چاه‌ها تامین‌ می‌شود.

سرخیل در مورد مشکلات زیست محیطی ناشی از استفاده از آب‌های نامتعارف اظهار کرد: استخراج آب‌های نامتعارف ضمن حفظ آب‌های شیرین زیر زمین در غالب آبخوان‌ها، از هدررفت آن از طریق رسیدن به زمین‌های شور جلوگیری می‌کند. ضمن اینکه این روش به هیچ وجه اکولوژی سرزمین را برهم نمی‌ریزد.

این عضوهیات علمی دانشکده محیط زیست همچنین درباره آسیب‌های احتمالی محیط زیستی ناشی از استخراج آب از گسل‌های آبدار تاکید کرد: با مطالعه ژئوفیزیک -  الکترومغناطیس که منجر به شناسایی شکستگی‌های آبدار در مناطق بحرانی می‌شود سپس با حفاری یک چاه به عمق متوسط 100 متر می‌توان به آب‌های نامتعارفی دست یافت و بدین ترتیب جامعه ساکن محلی را از مشکلات بی‌آبی و کوچ و مهاجرت نجات دهد.

وی افزود: حداکثر برای رسیدن به آب‌های زیرزمینی در مناطق کویری، حفاری‌هایی تا عمق 500 متر نیاز است و استخراج آب در چنین عمقی که معمولاً جزو آب‌های نیمه‌ژرف به حساب می‌آید، مشکلاتی از قبیل فرو نشست زمین، زلزله و رانش زمین را به همراه خواهد داشت اما الگوی بهره‌گیری از شکستگی‌های آبدار با چنین معضلاتی برای زمین و محیط زیست همراه نخواهد بود.

گیاهان شورپسند از راه‌های کم‌آبی سیستان و بلوچستان

وی در ادامه ضمن اشاره به سایر روش‌های استفاده از منابع آب نامتعارف در استان سیستان و بلوچستان گفت: استفاده از آب‌های شور در کشاورزی با در نظر گرفتن آستانه شوری گیاه از دیگر نمونه‌های آب‌های نامتعارف است و متخصصان حوزه کشاورزی و آبیاری می‌توانند با بررسی و معرفی گیاهان مخصوص برای کشت در این مناطق به افزایش دانش در این حوزه کمک کنند.

سرخیل اضافه کرد: بهره‌گیری از آب باران و سیلاب‌ها نمونه دیگری از آب‌های نامتعارف است که با توجه به آهکی بودن جنس بستر زمین در غالب بخش‌های مناطق سیستان و بلوچستان، نفوذ آب باران به مناطق زیر سطحی میسر نیست به طوری‌که با مدیریت صحیح منطقه‌ای و ساخت آب‌بندهای مناسب در منطقه می‌توان از هدررفت آب در منطقه جلوگیری کرد.

این کارشناس ژئوفیزیک زیست‌محیطی و و اکتشاف منابع آب تاکید کرد: استفاده از پساب‌های صنعتی، شهری و زه‌آب‌های کشاورزی نمونه‌ای از آب‌های نامتعارف است و می‌توان با ارائه الگوها و برنامه‌های مناسب برای مدیریت و بازچرخانی درست آب در مناطق بحرانی با بهره گیری از این روش‌ها از بار این بحران کاست.

فرهنگ قنات‌سازی احیا شود

این عضوهیات علمی دانشکده محیط زیست در پایان با بیان اینکه از دیگر نمونه‌های آب‌های نامتعارف می‌توان به آب‌های سنتی نیز اشاره کرد، تصریح کرد: مهمترین روش در این حوزه، بهره‌گیری از آب قنات‌ها است. درگذشته قنات‌ها تا سال‌های طولانی، آب را از مناطق پرآب بالادست و از چند 100 کیلومتر دورتر به مناطق کم‌آب و خشک پایین‌تر هدایت می‌کردند بنابراین احداث قنات‌های جدید، مرمت، بازسازی و کف‌شکنی قنات‌های قدیمی، مسیر دسترسی به آب قابل شرب را برای ساکنان این مناطق هموار خواهد ساخت. دستیابی به این هدف نیازمند اعمال سیاست‌های مدیریتی و حفاظتی ویژه است.