حمام مهدی قلی بیک ؛ موزه مردم شناسی مشهد

حتما تا به حال وصف حمام‌های قدیمی و بزرگ ایرانی چون حمام گنجعلی خان کرمان و یا حمام فین کاشان را شنیده اید

و یا در سفرتان به کاشان و کرمان سری هم به این حمام‌های معروف تاریخی زده اید

اما این بار کارناوال به سراغ حمام کم‌تر شناخته شده ای می‌ رود که اتفاقا یکی از قدیمی‌ ترین و بزرگ‌ ترین #حمام‌های ایرانی‌ است و البته کم تر کسی آن را می شناسد. می‌رویم سراغ حمام مهدی قلی بیک، موزه مردم شناسی مشهد که دیوارها و نقاشی های جالب توجهش انگشت به دهانت می کند و تصورش را هم نمی کنی قرار است چنین نقوشی را بر سقف یک بنا، آن هم یک حمام قدیمی ببینی.

این حمام یکی از حمام های معروف مشهد در زمان شاه عباس صفوی است که معماری خارق العاده آن حکایت از شکوه و عظمت معماری اصیل ایرانی دارد.

حمام مهدی قلی بیک درست در کنار حرم امام رضا، مسجد شاه و بازار فرش فروش های مشهد قرار دارد و بنابراین برای بازدید از این موزه تنها کافیست بعد یا قبل از زیارت از حرم امام رضا، ساعتی را اختصاص دهید. امروزه این حمام به موزه مردم شناسی مشهد بدل شده و به هنگام بازدید از حمام، با مجموعه ای از اشیاء، وسایل، پوشاک و عکس های قدیمی نیز رو به رو خواهید شد. 

همراه با کارناوال به موزه مردم شناسی مشهد و حمام باشکوه مهدی قلی بیک بیایید. 

چرا حمام مهدی قلی بیک؟ 

---

– یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین حمام های ایرانی است.

– با بازدید از آن، نقاشی های منحصر به فردی بر روی دیوار و سقف حمام خواهید دید.

– منشأ سیستم گرمایش از کف ساختمان ها را کشف خواهید کرد!

– همزمان از موزه مردم شناسی مشهد نیز بازدید می کنید.

آشنایی با حمام مهدی قلی بیک 

حمام مهدی قلی بیک در مشهد یکی از بزرگ ترین حمام های ایران است که با قدم گذاشتن به درون آن با ساختاری بسیار زیبا از حمام های قدیمی رو به رو خواهید شد. این حمام بنایی قدیمی با سقفی زیبا، رنگین و منحصر به فرد است که قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد. حمام مهدی قلی بیک درست در کنار مسجد قدیمی شاه مشهد قرار دارد و از همین رو تا مدت ها به نام حمام شاه شناخته می شد تا آن که پس از انقلاب اسلامی نام حمام رضوی را بر روی آن گذاشتند. همچنین این حمام قدیمی درست در کنار حریم مطهر امام رضا و بازار قدیمی فرش مشهد قرار دارد.

این حمام زیبا بنا به خواسته فردی به نام مهدی قلی بیک در سال 1300 خورشیدی ساخته و وقف مردم شد و امروزه نیز با نام مهدی قلی بیک شناخته می شود. 

حمام مهدی قلی بیک سالیان دراز، یعنی تا همین بیست و چند سال پیش مورد استفاده عموم مردم بود تا آن که به صورت متروکه درآمد. این حمام بی نظیر چند سالی مورد بی توجهی قرار گرفت تا آن که سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس در اقدامی مشترک در سال 1378 به مرمت و بازسازی حمام توجه نشان دادند. در نهایت در سال 1385 و هم زمان با زادروز ولادت امام هشتم شیعیان، درهای حمام مهدی قلی بیک با عنوان موزه تخصصی مردم شناسی رو به مردمان گشایش یافت.

مهدی قلی بیک و وقف حمام

مهدی قلی بیک جانی قربانی یکی از امیران ترک خراسان و همچنین از سران لشکری و سیاسی شاه عباس صفوی بوده که البته منصب میرآخور -رئیس اصطبل شاهی- را نیز به عهده داشته است. بنا به منصب های مهدی قلی بیک و وقف های به جا مانده از او می توان فهمید که وضعیت مالی بسیار مناسبی داشته است. می دانیم مهدی قلی بیک در طایفه جغتایی چشم به جهان گشود اما زمان دقیق تولد و مرگش مشخص نیست. از کارها و دلاوری ها او می توان به منصب فرمانده تقنگچی های خراسان اشاره کرد که در جنگ میان ایران و عثمانی بر عهده مهدی قلی بیک قرار داشت. مهدی قلی بیک همچنین در ساخت و ساز بنا و چندین کار خیر دست داشت که بارزترین آن ساخت حمام باشکوه مهدی قلی بیک و یا حمام شاه بود. 

گفته می شود این امیر خراسانی در اوایل شعبان 1027 در قزوین از دنیا رفت که پس از فوتش، جسدش را به مشهد منتقل کرده و در حرم مطهر امام رضا علیه السلام دفن کردند.

در وقف نامه ای به جا مانده از آن زمان، جزئیات وقف مهدی قلی بیک خان درباره این حمام گفته شده است. در این وقف نامه به غیر از حمام، از وقف دو روستا به نام های «گازرگاه» و «پس‌پشته» که در نواحی تبادکان و درزاب مشهد قرار دارند و یک باغ در کرج سخن گفته شده است.

قسمت جالب وقف حمام مهدی قلی بیک، توجه به امکانات حمام و ریزبینی های پس از آن است. به طور مثال مهدی قلی بیک نه تنها دستور ساخت حمامی مجهز و زیبا به همراه یک قنات داد، بلکه بعد از آن را فراموش نکرد و برای آب مازاد احتیاج حمام نیز برنامه ریزی کرد. بر طبق وقف نامه، برای چگونگی استفاده از آب قنات شرایطی تعیین شده است، به گونه ای که آب اضافه قنات صرف مسجد گوهرشاد شده و اگر باز آبی اضافه آمد برای آبیاری مزارع اطراف شهر مورد استفاده قرار گیرد. 

همچنین مهدی قلی بیک تعداد زیادی دکان در اطراف حمام ساخته بود که درآمد تمامی آن ها را وقف کارهای خداپسندانه و خیر مربوط به حرم کرده بود. 

تصویری از وقف نامه حمام مهدی قلی بیک

معماری و طراحی حمام مهدی قلی بیک

به طور کلی در ساخت حمام مهدی قلی بیک از مواد و مصالحی چون ساروج، آهک، فلز، سنگ، شیشه و کاشی استفاده شده اما اسکلت اصلی بنا از جنس آجر می باشد. این حمام در مجموع از 7 بخش تشکیل شده که هر کدام کارآیی متفاوتی دارند.

هنگامی که وارد حمام مهدی قلی بیک می شوید، دالان کوچکی پیش روی شماست که در سمت راست باجه فروش بلیت حمام قرار دارد. پس از خرید بلیت تا انتهای دالان که بروید، به وسیله یک پله به هشتی کوچکی وارد می شوید. در این قسمت نقشه کل حمام را با توضیحات بر روی دیوار خواهید دید و درست رو به روی شما در ویترینی شیشه ای مجموعه ای از لوازم حمامی قدیمی چون صابون ها، لیف، سنگ پا، لنگ و … به چشم می خورد. از این قسمت به سمت راست و به داخل سربینه هدایت می شوید. در داخل سربینه هشت ستون سنگی به چشم می خورد که به صورت هشت و نیم هشت بوده و سقف گنبدی و مدور حمام را نگه می دارند. به سقف حمام که نگاه کنید، نقاشی و نگاره های زیبایی خواهید دید که هر کدام در زمانی اضافه شده اند و هر بخش روایت گر داستان های مختلفی می باشند. در قسمت های هشت و نیم هشت، بخشی از داستان رستم و سهراب به نمایش گذاشته که گهگاهی با توضیحات کوچک همراه هستند و در بخش گنبدی و میانی سقف نیز داستانی از زندگی روزمره مردم به چشم می خورد. 

برای تأمین نور و روشنایی حمام مهدی قلی بیک از نورگیرهایی به نام گلجام در سقف استفاده شده است. تعداد و ابعاد متفاوت گلجام ها باعث ایجاد نورپردازی منحصربه فردی در بخش سربینه شده است، به طوری که در تمام طول روز از طلوع تا غروب حمام مهدی قلی بیک، روشنی دارد. منتها بسته به زمان و زاویه تابش نور خورشید در هر ساعت، بخشی از حمام روشن و بخش دیگری تاریک بوده که این تغییر مداوم نور از ویژگی های جالب توجه حمام مهدی قلی بیک می باشد.

البته از آن جا که امروزه درون حمام برق کشی شده و نورهایی داخل بنا تعبیه شده است، شاید دیگر نتوان این بازی نور و سایه را به تماشا نشست.

از بخش سربینه به دیگر قسمت های حمام هدایت می شوید که در ادامه نوع کاربری، توضیح هر بخش و نوع معماری آن را به طور کامل آورده ایم.

بخش‌های مختلف حمام

در ادامه با بخش های مختلف حمام مهدی قلی بیک آشنا خواهیم شد:

1) سربینه یا رختکن

همان طور که گفتیم نخستین بخش در حمام که وارد آن می شوید، بخش سربینه یا رختکن است که خود از چند غرفه در جهت های مختلف تشکیل می شود. دیوارهای سربینه مزین به کاشی کاری های فیروزه و طرح دار زیبایی است و در سقف نیز نقاشی هایی چشمگیر خودنمایی می کند. در ساخت سربینه از ساروج بری و گچ کاری در 28 لایه استفاده شده و از این تعداد لایه، 13 لایه تنها مختص به تزئینات نقاشی حمام می باشد. 

قدیمی ترین نقاشی موجود در سقف به زمان حکومت صفوی و جدیدترین آن نیز به اواخر دوره قاجار یعنی حدود سال 1300 برمی گردد.

بیش ترین نقاشی که در حال حاضر دیده می شود، مربوط به لایه اخیر است که در آن داستان های شاهنامه، افسانه های عامیانه و بخش هایی از زندگی روزمره و کوچه و خیابان مردمان در دوره قاجار به تصویر کشیده شده است. به طوری که افرادی را سوار ماشین، فردی دوچرخه سوار و تعدادی سرباز تفنگ به دست به چشم می خورند. در معماری سربینه قوس هایی به شکل پنج، هفت و شاخ بزی دیده می شود که این نوع قوس از معماری سبک اصفهانی الهام گرفته شده است. از دیگر تزئینات معماری بنای حمام نیز می توان به کادربندی سقف سربینه اشاره کرد.

2 ) بخش های سربینه و غرفه های آن 

در چهار طرف سربینه چهار غرفه یا صفّه وجود دارد که هر کدام کارآیی متفاوتی داشته است. سه صفّه برای عموم مردم بود که از آن ها برای تعویض لباس ها در بدو ورود به حمام و قرار دادن دیگر وسایل خود استفاده می کردند. چهارمین غرفه که بزرگترین صفّه نیز بود، با نام شاه نشین شناخته می شد و مختص استفاده بزرگان و اشراف بود. تفاوت غرفه شاه‌نشین با دیگر غرفه ها در نور و اندازه آن بود. این غرفه روشنایی مطلوبی دارد چرا که در ضلع شمالی حمام قرار دارد. 

علاوه بر قسمت های گفته شده در سربینه، فضایی برای صاحب حمام در نظر گرفته می شد. او در این محل می نشست و به حساب و کتاب، دریافت هزینه ها و ارائه خدمات و لوازم مورد نیاز مردم مشغول بود. به طور مثال مردم وسایلی چون صابون، کیسه، لیف و … را از گرمابه دار می گرفتند. 

3 ) هشتی یا میاندر

بعد از سربینه یا رختکن، وارد فضایی به نام «هشتی » یا « میاندر » می‌شوید که این فضا در واقع ارتباط دهنده دو بخش سربینه و گرمخانه به یک دیگر است. در وسط هشتی، حوض کوچک آب سردی قرار دارد که هر کس به هنگام خروج از گرمحانه و اتمام حمام پاهای خود را در آن شست و شو می داد. پاشویه کردن موجب می‌شود حرارت بدن از طریق کف پا کاسته شود و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا کند. این حرکت از سرماخوردگی افراد جلوگیری می‌کند.

جالب است بدانید که وجود حوض های کوچک آب سرد در استخرها نیز از همین جا پدید آمده است. 

4 ) گرمخانه

پس از هشتی به بخش گرمخانه هدایت می شوید که محل اصلی شست و شو بوده است. گرمخانه شکلی مربعی دارد و با چهار ستون در وسط حمایت می شود. سقف گرمخانه گنبدی شکل بوده و با چندین گلجام نور آن تأمین می شود. خزینه آب گرم در بخش غربی قرار دارد که سطح آن کمی از کف گرمخانه بالاتر است. همچنین در اطراف گرمخانه سه غرفه دیده می شود که از آن ها برای نشستن به هنگام حمام استفاده می کردند. 

اوایل، آب حمام از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین می شده. این آب از طریق شبکه آب رسانی که مجموعه ای از تنبوشه ها و حوضچه های تصفیه بوده، وارد خزینه شده، سپس در دیگ های مسی کف خزینه با نام « تیان » گرم شده و در انتها به طور منظم به قسمت های مختلف حمام هدایت می‌شده. در قسمت شمالی گرمخانه « نظافت خانه » قرار دارد. مردم در این بخش به از بین بردن موهای زائد بدن خود مشغول می شدند. 

همچنین دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم به چشم می خورد که در اتاق شمالی ابتدا گل و لای موجود در آب، در حوضچه های تصفیه آب سرد ته نشین شده و سپس آب تمیز به خزینه منتقل می‌شده. 

گرمخانه مورد استفاده افراد عادی و اتاق دیگر که معروف به «خلوت یا خلوت گاه» بود، مخصوص استفاده افراد معلول و یا مبتلا به بیماری های مسری بود. این افراد برای برداشت آب گرم مورد نیاز خود از دریچه تعبیه شده در اتاق که به خزینه راه داشت، استفاده می‌کردند. البته در برخی از حمام های قدیمی، خلوتگاه فضایی با حوضچه‌های کوچک بوده و به نام دستک شهرت داشت که تنها بزرگان و امیران برای استحمام حق استفاده از آن را داشته اند.

کف گرمخانه از سنگ های بسیار سختی ساخته شده که آن ها را از اطراف شهر مشهد تأمین کرده اند. استفاده از این سنگ ها از آن روی بود که آب در آن ها نفوذ نکند و از انتقال عفونت نیز جلوگیری کند.

5 ) تون ( گلخن یا آتش‌خانه )

درست در پشت خزینه، فضای تون، گلخن یا آتش‌خانه قرار دارد که محل ایجاد آتش و تأمین حرارت و انرژی گرمایی حمام است. شخصی که این مسئولیت را به عهده داشت، « تون تاب » نامیده می شد. تون تاب ابتدا سوخت حمام ( مانند هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و هر چه قابل اشتعال باشد ) را تهیه می کرد و سپس، با گذاشتن آنها درون کوره تون، آتش را روشن می‌کرد. کوره تون در زیر تیان‌ها قرار داشت.
جالب آن که با تدابیر جالب توجهی، گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام « گربه‌رو » به فضای بیرون حمام منتقل می‌شد. گربه رو علاوه بر خارج کردن دودها، خود باعث گرم کردن کف و دیوارهای حمام مهدی قلی بیک می شد، چرا که گربه رو در واقع کانال‌هایی باریک بود که در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشتند و در آخر به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه حمام می رسیدند.

همان طور که دیدید و بر خلاف انتظار سیستم گرمایش از کف در معماری ساختمان های امروزی، ریشه ای ایرانی داشته و سالیان بسیار دور معماران باهوش و خلاق ایرانی از آن استفاده می کردند. 

همیشه در کانال تون مقداری خاکستر باقی می ماند که از آن ها به عنوان « مواد شوینده » و یا در ساخت «ملات ساروج »، استفاده می کردند.

6 ) چاله حوض

افراد پس از حمام کردن به بخش دیگری می رفتند که با نام چاله حوض شناخته می شد. چاله حوض در واقع نوعی استخر آب است و برای آب تنی مورد استفاده بود. چاله حوض حمام مهدی قلی بیک در مقایسه با دیگر حمام های دوره صفوی ابعاد بزرگ تری دارد و تناسبات به کار گرفته شده در ساخت آن، با آن که بسیار ساده است، به نمایش گذارنده شکوه معماری ایرانی و اسلامی است.

دقت به کار رفته در محاسبه طول، عرض و عمق استخر، ارتفاع کف تا سقف، همچنین ساخت ستون ها، وجود متناسب گلجام ها و پراکندگی به جای آن ها همگی از نکات بسیار قابل توجه و نشان دهنده هوش معمار حمام مهدی قلی بیک دارد.
در حال حاضر از فضای چال حوض و راهروهای اطراف آن، مجموعه ای از عکس ها در معرض دید عموم قرار داشته که هر کدام موضوعات متفاوتی دارند. از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد.
1- عکس های قدیمی از کسب و کارهای و زندگی مردم در گذشته
2- عکس های قدیمی از حرم مطهر امام رضا (علیه السلام).
3- تابلوهای نقاشی قهوه خانه ای.
4- وسایل ورزش زورخانه ای.

7 ) موزه مردم شناسی

همان طور که در ابتدا اشاره کردیم، پس از بازسازی، حمام مهدی قلی بیک کاربری متفاوتی پیدا کرد و به همین منظور از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال حوض به عنوان غرفه های نمایش اشیاء استفاده می‌شود که در این غرفه‌ها لوازمی چون:

متعلقات حمام، وسایل استحمام، وسایل آرایش، وسایل روشنایی، سماورها و قهوه‌جوش ها و پوشاک و منسوجات محلی خراسان را خواهید دید. البته در هنگام ورود به سربینه نیز این موزه و اشیاء را در چهار غرفه موجود در سربینه خواهید دید. 

مرمت حمام مهدی قلی بیک

حمام مهدی قلی بیک در اردیبهشت 1356 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و شروع عملیات بازسازی بنا نیز در سال 1378 انجام شد. در طی بازسازی و مرمت حمام مهدی قلی بیک فضاهایی چون سردر حمام، هشتی ورودی، سربینه یا رختکن، گرمخانه، میاندر (فضای ارتباطی بین دو فضای گرمخانه و سر بینه)، خزینه و فضای گربه رو، تون (گلخن)، نظافت خانه، و چال‌حوض (استخر آب سرد) مرمت شدند و در نهایت وسعت حمام نزدیک به 2000 متر مربع رسید. 

اطلاعات بازدید از حمام مهدی قلی بیک

 حمام مهدی قلی بیک درست در کنار مسجد شاه یا مقبره امیر ملکشاه قرار دارد و همچنین به خروجی ضلع غربی صحن جامع حرم بسیار نزدیک است.

شماره تماس: 32241013-051

بهای بلیت: 500 تومان

ساعات بازدید: شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 تا 12:30

                      پنج‌شنبه‌ها 8 تا 11:30

                      جمعه و ایام تعطیل از 8 تا 12

آدرس: خروجی ضلع غربی صحن جامع رضوی یا در انتهای خیابان اندرزگو (خسروی نو) اندرز گوی 13، انتهای بازار بزرگ ( بازار فرش فروش‌ها )

موقعیت حمام مهدی قلی بیک بر روی نقشه:

پیشنهادهای کارناوال 

+  اگر مشهدی نیستید یا با خیابان‌های اطراف حرم آشنایی ندارید، کارناوال به شما توصیه می‌کند برای رسیدن به موزه از همان ضلع غربی صحن جامع استفاده کنید، چرا که همه‌ی کوچه پس کوچه‌های اطراف حرم شبیه به یکدیگرند و وقتی راه را بلد نباشید، درآمدن از سردرگمی و پیدا کردن راه دشوار است. 

+ همان‌طور که اشاره کردیم این حمام موزه‌‌ نیز هست و اگر اهل عکاسی باشید، درجریانید که عکاسی با دوربین حرفه‌ای در همه‌ی موزه‌ها ممنوع است و برای عکاسی احتیاج به مجوز دارید. اگر وقت گرفتن مجوز ندارید و نمی‌توانید قید عکاسی از این نقاشی های بی‌نظیر سقفی را بزنید، تجربه شخصی می‌گوید که: دوربین‌ را با خودتان ببرید و همین‌طور لبخندتان را! خوش‌رو باشید و عکستان را بگیرید .. 🙂

+ در مشهد دیدن این جاذبه ها را از دست ندهید: 

آرامگاه پیر پالان دوز: این آرامگاه نیز درست در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار دارد و از 6 صبح تا 8 شب فرصت دارید از آن بازدید کنید.

آرامگاه نادرشاه افشار و موزه: مقبره نادرشاه در چهارراه شهدا مشهد قرار دارد و فاصله چندانی با حرم امام رضا (ع) ندارد.

دره ارغوان مشهد: اگر در نخستین ماه های سال و فصل بهار به مشهد رفتید، گردش در دره ارغوان و دیدن شکوه بنفش رنگ ارغوان ها را از دست ندهید.

مقبره هارونیه: اگر تصمیم داشتید از مقبره فردوسی بزرگ دیدن کنید، حتما برای بازدید از این مقبره جالب 

سخن آخر

تا به حال به بازدید از موزه مردم شناسی مشهد رفته اید؟

از وجود این موزه در نزدیکی حرم امام رضا اطلاع داشتید؟

نظرات و پیشنهادات خود را با ما در میان بگذارید.