سدسازانی که انگشت اتهام به ‌سوی ایران دراز می‌کنند

به گزارش اقتصادآنلاین، لیلا مرگن در شرق نوشت: برای همین در مذاکرات بر سر حقابه‌ هورالعظیم شاید آن نتیجه‌ای که باید عاید ایران نشده است. عراق با وجود آنکه سدهای زیادی روی رودخانه‌های دجله و فرات ایجاد کرده است و حتی آب این رودخانه‌ها را به دیگر هورهای مهم این کشور هدایت می‌کند، به ایران به‌دلیل وجود این دایک مرزی فشار وارد کرده است. عراق مسائل هورالعظیم را از فهرست مسائل اولویت‌دارش حذف کرده است. البته کارشناسان وزارت نیرو هم بر این باورند که اگر طرف عراقی حقابه تالاب هورالعظیم را تأمین کند، می‌توانیم بخش‌هایی از دایک مرزی را به پل تبدیل کنیم، ضمن آنکه درحال‌حاضر هم به حد کافی دریچه و سرریز برای این دایک مرکزی به‌منظور انتقال آب مازاد به عراق طراحی شده است.

داستان مذاکرات آبی و میزان موفقیت در دعواهای آبی در مجامع بین‌المللی مانند بسیاری از مسائلی که به نهادهای آن سوی مرزها احاله می‌شود، می‌تواند تحت تأثیر نفوذ سیاسی کشورها باشد. گاهی احکام بین‌المللی به اهرم فشار تبدیل می‌شود و می‌توانند حق مردمی را که در پایین‌دست یک رودخانه قرار گرفته‌اند، تضییع کند. این‌بار بحث بر سر احیای هورالعظیم است که به عزمی بین‌المللی و مشارکت همسایگان نیاز دارد. روز گذشته در سلسله‌نشست‌های علمی دیپلماسی آب که در دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد، به بحث احیای تالاب هورالعظیم پرداخته شد. هورالعظیم تالابی مرزی است که یک‌سوم آن در سمت ایران و دوسوم آن در عراق واقع شده است. این تالاب در روزگاری که از سه رودخانه کرخه، دجله و فرات آب دریافت می‌کرد، زنده و فعال بود، اما در سه دهه گذشته تحت تأثیر شرایط و تحولات منطقه‌ای خشک شد و به کانون ریزگردهای منطقه تبدیل شد، تاجایی‌که معضل ریزگردها با ایجاد قطعی در جریان برق در ایران، استخراج نفت به‌عنوان شریان حیاتی اقتصاد ایران را هم مختل کرد. آن‌طورکه فریبا آوریده، رئیس گروه رودخانه‌های مرزی و منابع مشترک غرب کشور در وزارت نیرو، بیان کرد: تالاب هورالعظیم در جنوب عراق واقع شده است. عراق سه تالاب مهم هورالحمال، هور مرکزی و هورالهویزه دارد. در واقع عراقی‌ها به بخشی از تالاب هورالعظیم که در خاک آنها واقع شده است، هورالهویزه می‌گویند.

او ادامه می‌دهد: در حوضه دجله و فرات، ترکیه سدهایی با حجم مخزن 95 میلیارد مترمکعب یعنی سه‌برابر آورد رودخانه ساخته شده است. سد ایلیسیو فقط یکی از سدهای ساخته‌شده در ترکیه است که ظرفیت مخزن آن 10 میلیارد مترمکعب است. در عراق هم 37 میلیارد مترمکعب سد ساخته شده، در سوریه نیز 15 میلیارد مترمکعب سد ساخته شده است. در این کشورها در خیلی از موارد شاهد برداشت مستقیم از رودخانه هم هستیم.

به گفته آوریده اقدامی که به خشک‌شدن تالاب‌ها در عراق و هورالعظیم شتاب داد، اقدامات زهکشی دولت صدام با اهداف سیاسی و نظامی بود. دولت وقت این کشور برای کشاورزی این عملیات زهکشی را انجام داد.

او اضافه می‌کند: تمام اقدامات دولت عراق قبل از ساخت سد کرخه بود. عراق خشک‌شدن تالاب‌ها را معمولا به ساخت سد کرخه نسبت می‌دهد، درصورتی‌که این‌گونه نیست. درحال‌حاضر این کشور یکسری دایک و... احداث کرده است که از تبادل آبی رودخانه فرات با تالاب هورالعظیم خودداری شود و توقع دارد ایران از طریق سد کرخه آب مورد نیاز هورالعظیم را تأمین کند. این در حالی است که عراق سیلاب‌های فرات را در گودالی بزرگ ذخیره‌سازی می‌کند.

 ترکیه ابرسدساز منطقه

به باور رئیس گروه رودخانه‌های مرزی و منابع مشترک غرب کشور، اقدامات زهکشی صدام و آبگیری سد آتاتورک که 50 میلیارد مترمکعب سیلاب‌های دجله و فرات را جمع‌آوری می‌کرد، بر میزان آب تالاب بسیار مؤثر بود. زیرا بهره‌‌برداری از سد کرخه بعد از خشک‌شدن بخش زیادی از تالاب هورالعظیم آغاز شده بود.او یادآور می‌شود: بخش عمیق هورالعظیم در سمت عراق است. آبی که از کرخه رها می‌شد، در بخش عراقی تالاب باقی می‌ماند و بستر تالاب در سمت ایران، صرفا خیس بود و امکان قایقرانی در آن وجود نداشت. به‌همین‌دلیل با اهداف نظامی و انتظامی دایکی در منطقه مرزی ایران مستقر شد که آب رها‌شده به هورالعظیم در داخل ایران باقی بماند؛ این دایک به حد کافی دریچه و سرریز هم داشت که اگر آب مازاد وجود داشت، به سمت عراق برود.به گفته آوریده عراق همواره تلاش کرده وجود دایک مرزی در تالاب هورالعظیم را عامل خشکی این تالاب معرفی کند، این در حالی است که در مذاکرات که از سال 2008 آغاز شد و در سال 2010 هم ترکیه به این جلسات وارد شد، در نهایت عراق اعلام کرد مسئله هورالعظیم اولویت این کشور نیست.او گفت: عراقی‌ها پس از سقوط صدام تلاش کردند تالاب‌های خود را احیا کنند. دایک‌هایی را که صدام روی رودخانه‌ها زده بود، خراب کردند. عراقی‌ها هورالهویزه و دو تالاب دیگر خود را در کنوانسیون‌های بین‌المللی ثبت کردند و با انسداد رودخانه فرات و جلوگیری از ورود آب این رودخانه به شط‌العرب و اروندرود، مسئولان این کشور تلاش کردند دو تالاب غیرمشترک خود با ایران را احیا کنند.رئیس گروه رودخانه‌های مرزی و منابع مشترک غرب کشور افزود: شرط ایران برای برداشتن بخش‌هایی از دایک مرزی و تبدیل آن به پل، تأمین حقابه بخش عراقی تالاب هورالعظیم از سوی عراق بوده است. برای احیای هورالعظیم باید همکاری چهارجانبه بین عراق، ایران، سوریه و ترکیه شکل بگیرد.

 سابقه خشک‌شدن هورالعظیم به ایران بازنمی‌گردد

 مدیر کل دفتر رودخانه‌های مرزی وزارت نیرو، نیز در سخنان خود تأکید کرد: سابقه خشک‌شدن هورالعظیم به اقدامات ایران بازنمی‌گردد. 97 درصد هورالعظیم در سال 2000 و قبل از وارد مدار‌ شدن کرخه خشک شده بود.او اضافه کرد: اگر آب کرخه را رها کنیم، معلوم نیست کرخه احیا شود! بحث امنیتی برای ما مهم است. با نگاه محیط زیستی وسط محیط آبی، دایک نمی‌زنند اما قبل از ما صدام این دایک را زده بود و پس از سقوط صدام آن را ادامه ندادند. ما به این دلیل که آب را در سمت خود نگاه داریم، دایک را ایجاد کردیم. طرف عراقی هر چقدر حقابه را تأمین کرد، می‌توانیم این محیط آبی را به هم وصل کنیم. در دایک سرریز داریم و می‌تواند آب مازاد کرخه را وارد خاک عراق کند. تعداد زیادی دریچه هم در دایک پیش‌بینی شده است، اما طرف عراقی هم باید حاضر باشد که آب بخش خود را تأمین کند.وطن‌فدا گفت: طرف عراقی هورالهویزه را خشک کرده بود که نفت استخراج کند.

 افزایش مصارف و خشک‌شدن اقلیم

 مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، نیز با تأکید بر اینکه هورالعظیم از دو زیرحوضه در داخل خاک ایران و عراق آب دریافت می‌کند، به تشریح وضعیت منابع و مصارف در بخش ایرانی حوضه آبریز این تالاب پرداخت.او گفت: حوضه آبریز کرخه بین استان‌های ایلام، کردستان، لرستان، کرمانشاه، همدان، مرکزی و خوزستان مشترک است.به گفته ترابی، در این حوضه آبریز علاوه بر اینکه بارش کاهش یافته است، درجه حرارت آن در حال افزایش بوده است. رواناب‌های حوضه آبریز کرخه کاهش 50 درصدی داشته است. بارش 13 درصد و پتانسیل منابع آب تجدیدپذیر 24 درصد افت داشته است، اما در حوضه افزایش مصارف هم داشته‌ایم. نیمی از کاهش آب حوضه کرخه به‌دلیل تغییر اقلیم و نیم دیگر به دلیل توسعه رخ داده است.او ادامه داد: به جز کاهش بارش و افزایش درجه حرارت سه عامل دیگر نیز باعث کاهش منابع آب حوضه آبریز کرخه شده است. طرح‌های توسعه منابع آب به میزان 240 میلیون، توسعه برداشت از منابع آب سطحی به میزان 600 میلیون مترمکعب و توسعه برداشت از منابع آب زیرزمینی به میزان 600 میلیون مترمکعب باعث کاهش منابع آب حوضه شده است.مدیرکل دفتر کلان برنامه‌ریزی آب و آبفا عنوان کرد: از سال 63 تاکنون سطح زیر کشت حوضه آبریز کرخه حدود دو برابر شده است و جریان پایه رودخانه به‌شدت کاهش یافته است که ناشی از برداشت از منابع آب زیرزمینی است.او میزان حقابه در نظر گرفته‌شده برای تالاب هورالعظیم را بر اساس مطالعات مهاب قدس قبل از کاهش بارش‌ها در حوضه یک میلیارد و 283 میلیون مترمکعب اعلام کرد که پس از کاهش بارش‌ها و افزایش دما، حقابه تمام ذی‌نفعان از جمله تالاب هورالعظیم کاهش یافت و به 736 میلیون مترمکعب رسید.ترابی هم تأکید دارد: برای احیای تالاب باید چهار کشور ایران، ترکیه، سوریه و عراق با‌ یکدیگر همکاری کنند. ضمن آنکه در شرایطی که با تغییر اقلیم مواجهیم و توسعه هم داریم، هیچ‌گاه نمی‌توان تراز تالاب‌ها را مانند قبل از شرایط خشک‌سالی داشته باشیم.تالاب هورالعظیم  وسط یک حوضه آبریز است. اگر قرار است تالاب حفظ شود، همه باید برای آن کمک کنند؛ ایران و عراق سوریه و ترکیه باید حتما کمک کنند و نقش خود را در پایداری این تالاب و بدنه آبی بپذیرند. سیدابراهیم حسینی، مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه سازمان آب و برق خوزستان، هم به برنامه‌های اجرائی انجام‌شده برای احیای بخش ایرانی تالاب هورالعظیم پرداخت و افزود: ساخت دایک مرزی تالاب هورالعظیم از سال 83 آغاز شد و در سال 90 به پایان رسید.به گفته او، کشور عراق حتی در اطفای حریق نیزارهای هورالعظیم هم کارشکنی کرده و با ایران همکاری نداشته است.عباس گلریز، رئیس اداره محیط زیست وزارت امور خارجه، نیز درباره اقدامات ایران در زمینه سدسازی‌های ترکیه گفت: رئیس‌جمهور به عنوان بالاترین مقام به رفتارهای ترکیه اعتراض کرده است، اما ما به سندهای محکم نیاز داریم تا ثابت کنیم گردوغبار ناشی از رفتارهای ترکیه است.او ادامه داد: ما سه سال متوالی از مجمع عمومی سازمان ملل در زمینه گرد و غبار قطع‌نامه گرفته‌ایم؛ بنابراین زیرساخت لازم برای تأمین حقوق ایران فراهم است.

گلریز بیان کرد: در روابط بین‌الملل روابط دوجانبه مهم‌تر است و ایران تصمیم می‌گیرد که مسائل خود را در قالب روابط دوجانبه حل کند یا از پتانسیل‌های بین‌المللی استفاده کند.