غار کرفتو کردستان ؛ سکونتگاه دیرینه انسان

پیش از آنکه انواع مختلفی از خانه ها شکل بگیرند و انسان ها پناهگاه و مامنی امن برای خودشان بسازند، از سکونتگاه هایی در قلب طبیعت بهره می بردند. در این میان غارها بهترین سرپناه برای آنها به شمار می آمدند و می توانستند در برابر سرما، گرما، خطرات حیوانات و بسیاری اتفاقات از آنها محافظت کنند. غارها شکل های متفاوتی دارند و ممکن است هر یک از آنها در دوره ای خاص از تاریخ، محل زندگی انسان ها بوده باشند.

در کشور ما نیز بسیاری از این غارها وجود دارند که آثار و نشانه های کشف شده در آنها ردپایی از حضور انسان و فعالیت های او دارند. پیش از این به قلب یکی از این غارها رفتیم و به طور مفصل با آن آشنا شدیم که می توانید مطلب آن را در زیر بخوانید:

غار بورنیک فیروزکوه ؛ طولانی ترین غار پایتخت

حالا در گوشه ای دیگر از سرزمینمان غاری وجود دارد که تنها دست طبیعت در ساخت آن نقش نداشته و انسان در دوره های مختلف، برای رفع نیازهایشان تغییراتی را در آن ایجاد کرده است. این غار هوش انسان را در معماری به تصویر می کشد و به عنوان شاهکار معماری صخره ای در ایران شناخته می شود. شاهکاری که تنها با وسایل اولیه و بدون استفاده از هیچ گونه تجهیزاتی به زیباترین شکل خلق شده است…

با ما راهی جاده شوید تا به استان کردستان برسیم…

کارناوال را در سفر به غار کرفتو همراهی کنید…

چرا غار کرفتو؟

---

– غار کرفتو نمونه ای کم نظیر از معماری دست کَن می باشد که برای روزگارانی طولانی سکونتگاه انسان بوده است.

– این غار به حدی وسیع است که هنوز هیچ کس نتوانسته تمام قسمت های آن را ببیند.

– ایجاد مسیر مناسب برای بازدید از غار موجب شده تا کرفتو یکی از مقاصد شاخص گردشگری در کردستان تبدیل شود.

غار کرفتو ؛ سکونتگاه تاریخی انسان

در 76 کیلومتری شهر سقز، در میان یک رشته کوه آهکی یکی از شاهکارهای معماری صخره ای قرار دارد که از حدود 7000 سال پیش، در دوره های مختلف محل زندگی انسان بوده است. آثاری از وجود پناهگاه ها، دخمه ها و حفره ها نیز در کنار غار، سکونتگاه بودن آن را تایید می کنند و ساختار متفاوت آن، بسیاری را به این مکان می کشاند تا با پیمودن 220 پله خودشان را به درون غار برسانند.

این جاذبه ی منحصر به فرد را با عنوان غار کرفتو می شناسند که نامش به معنای غار خورشید است چرا که در زبان محلی کرف به معنای غار و تو به معنای خورشید به کار می رود.

این غار بزرگترین غار دست کن و طولانی ترین غار تاریخی ایران می باشد که دو بخش طبیعی و دست کن را در خود جای داده و به صورت آپارتمانی 4 طبقه برای سکونت انسان ساخته شده است.

شاید تصورش برایتان مشکل باشد اما حدود 65 تا 251 میلیون سال قبل یعنی همزمان با دوره مزوزوییک، این غار خودش را در زیر آب پنهان کرده بود و در اواخر همین دوره در اثر بروز خشکسالی، از میان آب سربرآورده است. هنوز هم آب در جای جای غار جریان دارد و برای گشت و گذار در برخی قسمت های آن باید از قایق های کوچکی بهره برد.

این اثر ارزشمند در تاریخ 20 بهمن 1318 با شماره ی ثبت 330 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

معبدی برای الهه یونانی

در طبقه ی سوم غار و بر سردر یکی از اتاق ها، کتیبه ای به زبان یونانی وجود دارد که در آن چنین آمده است:

در اینجا هراکلس سکونت دارد باشد که پلیدی در آن راه نیابد

به دلیل وجود همین کتیبه این غار را، معبد هراکلس یا هرکول ( بزرگترین پهلوان اسطوره‌ای یونان و روم باستان ) نیز می نامند و برخی احتمال سکونت و استقرار موقت سلوکیان را در غار مطرح می کنند. سلوکیان، جانشینان پس از اسکندر مقدونی بودند که پس از فتوحات مهرداد دوم اشکانی به سمت غرب ایران حرکت کردند.

از سوی دیگر به نظر می رسد که این معماری ایجاد شده در دل کوه و تراش کم نظیر صخره ها، فضایی غیر از محل سکونت را نمایش می دهند و بر احتمال معبد بودن غار در دوره ی مهرپرستی تاکید دارند.

داستان ها و افسانه ها

در کنار اتاق ها و دالان های وسیع، قسمت هایی وجود دارند که به سختی و در حالت سینه خیز می توان از آنها عبور کرد. این مکان ها در کنار دالان های پیچ در پیچ و متعدد ، شناسایی کامل غار را غیر ممکن کرده و بسیاری از قسمت ها را از دسترسی انسان دور نگه داشته اند. همین مسئله سبب شده تا افسانه ها و داستان هایی بر سر زبان ها بیفتد؛ داستان هایی که همگی از طلسم غار و چگونگی به وجود آمدن آن، سخن می گویند…

ساختار غار

ارتفاع دهانه ورودی غار از سر تپه، بیش از 25 متر می باشد که  این موقعیت، راه ورود به آن را در گذشته مشکل می کرده و همچون راهی برای تامین امنیت به نظر می رسد. این غار راه‌های فرعی و انشعابات پیچ در پیچ و متعددی را در بر می گیرد و تهیه ی نقشه ی کامل از آن را با مشکل مواجه می سازد. غار کرفتو از دو بخش طبیعی و دست کن تشکیل شده است که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند:

* بخش طبیعی

بخش طبیعی حدود 600 متر طول دارد و ارتفاع آن از 1 تا 17 متر متغیر می باشد. برای ورود به این بخش باید از دالان های کم عرض و کم ارتفاع عبور کرد و راه نسبتا سختی را پشت سر گذاشت. بخش طبیعی و دالان های منتهی به آن در گذشته دارای آب فراوان بوده و در اثر فرسایش، اشکال کم نظیری در آنها ایجاد شده است. اشکال کروی و چند بعدی در جای جای این بخش غار قرار دارند و به سبب وجود سقف و دیواره های رنگی و منحنی و قوس زیبا همچون سالن های موسیقی به نظر می رسد.

* بخش دست کن

بخش دست کن، 4 طبقه دارد که حجاران با تراشیدن قسمت های مختلف غار، فضاهایی همچون اتاق‌ها، راهرو و دالان های متعدد با ارتفاع 1 تا 12 متر را ایجاد کرده و با تراشیدن پله در دل سنگ، ارتباط بین طبقات را میسر کرده اند. امروزه به دلیل ریزش‌های به وجود آمده در صخره های بیرونی در پیرامون دهانه ورودی، نمی توان تعداد دقیق اتاق ها و راهروها را به دست آورد اما تخمین زده می شود که حدود 18 اتاق در بخش ورودی این غار از بین رفته اند.

از جمله ویژگی های خارق العاده ی آن می توان به ظرافت و دقت به کار رفته در تراشیدن و کندن اتاق‌ها، فرم خاص سقف‌ها به صورت کمانی، ایجاد درگاه‌ها و پله‌های آستانه آنها و پنجره‌ها و نورگیرهای اتاق ها اشاره نمود. شاید به همین دلیل است که می توان گفت در مقایسه با بسیاری از غارهای باقیمانده از دوران گذشته، کرفتو، از نظر معماری بسیار کامل تر به نظر می رسد و ایجاد جای مناسب کلون و چفت و بست پنجره ها و درگاهی ها حکایت از توجه سازندگان آن به مساله ی امنیت دارد.

اتاق‌ها و راهروهای عبوری به صورت فضاهایی مرتبط طراحی شده اند. بر دیوار بعضی از اتاق‌ها نقوشی از حیوانات، انسان و گیاه به صورت انتزاعی حجاری شده است که از میان آنها می توان به گوزن مارال، سوارکار با اسب و حیواناتی ناشناس اشاره نمود. در میان این نقوش، تصویر 4 گوزن‌ مارال در طبقه دوم بیش از همه قدمت دارند.

طبقه سوم غار را می توان زیبا ترین قسمت آن دانست چرا که علاوه بر ویژگی های خاص معماری غار،  تزئینات به کار رفته در پنجره های آن بر حیرت بازدیدکنندگان می افزاید.

امکانات زندگی در غار کرفتو

 یکی از شگفتی های این غار وجود امکانات زندگی در آن می اشد به گونه ای که همه ی نیاز های ساکنان در آن پیش بینی شده است:

آشپزخانه

در بخش های دارای پنجره و نورگیر، شواهدی به دست آمده که نشان می دهد این محل برای آماده سازی مواد غذایی استفاده می شده است. یک تنور کوچک به قطر 43 سانتی متر و عمق 30 سانتی متر وجود دارد که احتمالا برای پخت غذا و نان از آن استفاده می کردند.

سیستم آبرسانی

برای تامین آب ساکنان غار، از یک سیتم آبرسانی یکپارچه در آن استفاده شده است. به این معنا که شیارها و حوضچه های کنده شده در غار، آب را به تمام قسمت های آن می رساندند تا ساکنان بتوانند نیاز های خود را برطرف کنند. در ابتدای ورودی یک حوضچه به طول 200 ، عرض 70 و عمق 72 سانتی متر وجود دارد و قطر مجاری خروجی آب در تمام قسمت ها 12 سانتی متر می باشد. آب مورد نیاز از چشمه های پایین دست غار تامین میشده و توسط سیستم آبرسانی به همه جای آن می رفته است.

تصویری از چشمه غار کرفتو

موقعیت غار ؛ انتخابی هوشندانه

غار کرفتو در ارتفاعی بیش از 100 متر از سطح زمین قرار دارد و محل قرار گیری آن به گونه ای است که باد به درون غار راه پیدا نکند و اصطلاحا بادگیر نباشد. همین موقعیت سبب شده تا در زمستان برف، دامنه جنوبی را نپوشاند اما 500 متر آن طرف تر و در جنوب شرقی غار، زمین را سفیدپوش کند. زمستان های گرم و تابستان های خنک از جمله ویژگی های خارق العاده ی این غار هستند که بسیاری را حیرت زده می کنند. دو چشمه، در پایین غار قرار دارند که با جوشیدن آبی گوارا از قلب زمین زندگی را در این محل، ممکن کرده و سال ها در اختیار انسان های غارنشین بوده اند.

تاریخچه حضور انسان ها در غار

تا پیش از اینکه در زمستان 79 و تابستان و پاییز سال 80 کاوش های علمی در این غار صورت بگیرد، کارشناسان با توجه به معماری و کتیبه ی یونانی در غار، قدمت سکونت و استفاده از فضای غار را پس از سلوکیان و در دوره های اشکانی، ساسانی و اسلامی می دانستند.

با انجام کاوش ها و مطالعات انجام شده در اطراف غار آثاری از سکونت در دوره ی پیش از تاریخ و از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد و هزاره چهارم پیش از میلاد به دست آمد و مشخص شد که این غار همزمان با پناهگاه ها و غارهای دیگری همچون غار کانی میکائیل در 1 کیلومتری کرفتو، مورد استفاده ی انسان بوده است.

نتایج آزمایشات خاک شناسی از این دو غار و مطالعه بر روی رسوبات، نشان می دهد که در هزاره ی پیش از میلاد، فعالیت های انسانی در این غارها وجود نداشته است. دلیل این اتفاق، به یک رشته فعل و انفعالاتِ به وجود آمده در سطح غار، نسبت داده می شود که باعث شده گله دارانِ کوچ رو که در غار ساکن بودند، آن را ترک کنند.

کارشناسان در ادامه ی بررسی ها و حفاری های خود تا عمق 5٫5 متر نیز پیشروی کرده و به یافته های دیگری دست یافته اند. در این یافته ها لایه های متعدد که به لایه ای از تراشه های سنگی و تیغه ای ختم می شوند، حکایت از وقفه ای هزار ساله در زندگی انسانی و آغاز مجدد آن دارد. پس از این دوران می توان 4 دوره سکونتی را برای غار در نظر گرفت: پیش از تاریخ، اشکانی، ساسانی، اسلامی ( البته در مورد دوره ی سلوکیان هنوز قطعیتی وجود ندارد )

در عمق 5٫2 متری آثاری از دوره پارتی به دست آمد و پس از آن یک قشر رسوبی به قطر 50 سانتی متر همچون یک مرز، فاصله ای را میان دوره پیش از تاریخ و تاریخ نشان می دهد. پس از این فاصله، لایه های مسطح آهکی وجود دارند که تراشه های کشف شده در آنها  با آثار کشف شده در دامنه های جنوبی غار و محوطه های اطراف آن مطابقت دارد و استفاده از غار را از دوره ی پیش از تاریخ تا دوره اسلامی تایید می کند.

در کاوش های انجام شده در غار مشخص شد که سطح غار از لایه هایی تشکیل شده که هر یک در دوره ی خاصی شکل گرفته اند. همچنین خاک های موجود در داخل راه های فرعی مسدود شده و حفره ها و سوراخ های کناری غار نیز نشان می دهند که ساکنان جدید غار در هر دوره، خاک های دوره ی پیشین را از سطح غار جمع آوری کرده و در این مکان ها انباشته اند. در نتیجه ی انباشته کردن خاک ها، ساختاری لایه ای شکل گرفته که ترتیب تاریخی لایه های آن با لایه های موجود در سطح غار مطابقت دارد.

در طبقه چهارم غار و محوطه ی بیرون آن، تراشه هایی سنگی دیده شده است که استفاده انسان از این محل را در دوران پیش از تاریخ نشان می دهد. نمونه هایی دیگر نیز از این تراشه ها در لایه های مختلف سطح غار به دست آمده است که می تواند احتمالات کارشناسان را در مورد قدمت غار به یقین تبدیل کند.

کاوش ها در غار کرفتو

در سال 1818 فردی به نام سر رابرت کرپورتر از کرفتو بازدید نمود و کتیبه ی آن را خواند. پس از وی در سال 1838 شخص دیگری به نام هنری اولینسون به درون غار رفت و تعبیر کرپورتر از کتیبه را اصلاح نمود.

در سال 1963 سراورل اشتین با همکاری دستیار هنری خود، ایوب خان نقشه ای را از اتاق ها، راهروها و دهلیزهای طبیعی و شگفت انگیز کرفتو تهیه کرد که به دلیل عدم پاکسازی کامل غار از خاک و باز نشدن همه ی مسیرها، این نقشه به صورت کامل ترسیم نشده است.

در طی مطالعات سعی شد تا نقشه ای سه بعدی از غار تهیه شود اما در نهایت به دلیل هزینه ی بالای این کار، تنها پلان طبقات مختلف غار و راه های جدید کشف شده تهیه گردید.

در سال 1376 کاوش های محدود دیگری توسط یک گروه به سرپرستی آقای دکتر میر اسکندری انجام شد و در نهایت در زمستان سال 1379 به مدت 45 روز کاوش ها و مطالعات دیگری توسط بهرام مرادی در تالار بزرگ و طولانی طبقه دوم صورت گرفت. این کاوش ها به دلیل خاکبرداری های غیر اصولی پیشین به نتایج مورد انتظار و قابل اعتمادی نرسید و تصمیم بر این شد که تحقیقات در تابستان و پاییز سال 80 در طبقه چهارم ادامه پیدا کند.

در سال 1380، کاوش هایی در دامنه های جنوبی غار و آن سوی دره ( دامنه کوه سه دختران ) صورت گرفت و به کشف  یک گورستان مربوط به دوره اسلامی در قرون 7 و 8 منجر شد. علاوه بر خود غار، کاوش هایی نیز در نزدیکی غار و در مناطق زیر صورت گرفت:

* ده کهنه ( در یک کیلومتری غرب کرفتو )

* تلک آوی ( 2 کیلومتری جنوب غربی کرفتو )

* غار کانی میکائیل ( یک کیلومتری شمال کرفتو )

در نتیجه ی این کاوش ها نشانه هایی از پیش از تاریخ پارت و ساسانی و اسلامی به دست آمد و در نهایت مشخص شد که در دوره های مختلف به جز پیش از تاریخ ( اواخر هزاره پنجم و اوایل هزاره چهارم ) غار کرفتو به عنوان یک مرکز مهم در این منطقه بوده است.

نتایج کاوش ها

در نتیجه ی بررسی های اولیه، 22 هزار قطعه سفال مربوط به دوره های مختلف غار به دست آمد و با انجام کاوش ها مشخص شد که در دوره های پارت و ساسانی و قرون هفت و هشت هجری در غار کرفتو فعالیت های انسانی صورت می گرفته اما از نظر نوع کاربری، هنوز قطعیتی وجود ندارد.

آنگونه که از نشانه ها بر می آید، در دوره های پیش از اسلام، نوعی مرکز آئینی و نیایش در این مکان دایر بوده و در دوره های اسلامی با انجام تغییرات، به عنوان سکونت گاه و یا محلی برای دفاع کاربرد داشته است چرا که هنوز محلی ها آن را با عنوان قلعه کرفتو می شناسند. همچنین آثار و بقایای برج دفاعی همچون خرابه های قلعه ای در بالای کوه به نظر می رسند.  با کاوش در یک گورستان در محوطه های اطراف غار، ظروف منقوش سفالی، مهره های عقیق و آهکی کوچک و سنجاق های مفرغی و گیره های موی سر مفرغی به دست آمد که شباهت بسیاری به آثار به دست آمده در زیویه در نزدیکی غار کرفتو، دارند. قبور این گورستان، به شکل مستطیل و در سنگ های رسوبی سست و قابل انعطاف ( تعرف های آتشفشانی ) حفر و اجساد بصورت چمباتمه در آنها دفن شده اند. در کنار مردگان، اشیا مفرغی و سفالینه های منقوش نیز کشف شدند.

 امکانات رفاهی منطقه

پارکینگ، سرویس بهداشتی و یک فروشگاه کوچک امکاناتی هستند که در محوطه غار در دسترس شما قرار دارند.

در نزدیکی غار دو پمپ بنزین و در فاصله ی 15 کیلومتری و 40 کیلومتری آن وجود دارد که می توانید از آنها استفاده کنید.

در صورت درخواست می توانید یک بروشور فارسی تهیه کنید چرا که معمولا در غار، راهنما وجود ندارد.

ملزومات سفر

با وجود در دسترس بودن آب آشامیدنی، بهتر است در فصول گرم سال، آب به همراه داشته باشید.

سیستم روشنایی در غار وجود دارد اما در مواقع قطع برق ممکن است دچار دردسر شوید، پس در کوله بارتان برای سفر، چراغ قوه ی کوچکی را نیز بگنجانید.

بیرون غار فاقد درخت و سایه است، اگر قصد دارید که گشتی در اطراف داشته باشید کرم ضد آفتاب یا کلاه آفتابگیر را فراموش نکنید.

راه دسترسی

آدرس

استان کردستان، 46 کیلومتری جنوب غربی تکاب، 5 کیلومتری غرب روستای یوزباش کندی

راه دسترسی

برای رسیدن به این غار خودتان را به دیواندره برسانید و راه خود را به سمت سقز ادامه دهید. پس از پیمودن 37 کیلومتر، یک سه راهی را در سمت راست خود خواهید دید که به سه راهی تکاب شهرت دارد. در کنار سه راهی تابلوی غار کرفتو مسیر درست را به شما نشان می دهد. از این محل تا غار دقیقا 33 کیلومتر فاصله دارید که مسیر آن آسفالت و یک بانده می باشد. در  این راه، دو، سه راهی دیگر نیز وجود دارد که تابلوی راهنمای غار سمت چپ را به شما نشان خواهد داد.

فاصله از مرکز استان و شهرهای اطراف

سنندج: 200 کیلومتر

دیواندره: 70 کیلومتر

سقز: 87 کیلومتر

موقعیت غار کرفتو بر روی نقشه

 

دیدنی های اطراف

در سفر به غار کرفتو بازدید از جاذبه های زیر را نیز در برنامه ی خود بگنجانید:

* مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان ؛ کارناوال قبلا به طور مفصل به دریاچه تخت سلیمان و راز و رمزهای آن پرداخته که می توانید در مطلب زیر آن را بخوانید: 

دریاچه تخت سلیمان ؛ گنجینه رمزآلود تاریخ ایران

* زندان دیو

* تپه باستانی زیویه

تصویری از مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان

دغدغه های کارناوالی

با وجود آن که این غار یکی از خاص ترین جاذبه های گردشگری استان کردستان است، اما کمبود امکانات اولیه برای مسافران مثل نبود رستوران، سرویس بهداشتی و مهم تر از همه یک راهنما می توانند دلایلی باشند تا کمتر گردشگری به این غار بیاید. این در حالی است که کرفتو پتانسیل بسیاری در جذب گردشگر دارد.

در کنار این ها، نکته ی دیگری که بیشتر باعث ناراحتی و تاسف می شود، رفتارهای ناشایست برخی بازدیدکنندگان است؛ آن هایی که با نوشتن یادگاری بر روی دیوارهای غار، لباسی زشت بر تن آن می کنند و زیبایی های طبیعی آن را از او می ستانند.

کرفتو آن قدر زیبا و شگفت انگیز است که با کمی توجه مسئولان به آن و صد البته همکاری مردم و مسافرانش می تواند یک قطب گردشگری در منطقه باشد.

توصیه های کارناوالی

برای اقامت می توانید از هتل های سنندج، سقز و مهاباد استفاده کنید.

نوشتن یا حکاکی بر دیواره های غار نه تنها از زیبایی بصری آن می کاهد بلکه این اثر را در معرض خطر تخریب نیز قرار می دهد پس سعی کنید بدون بر جای گذشتن هیچ گونه اثری، غار را ترک کنید.

وجود پله ها و پستی و بلندی های زیاد در فضای درون غار و محوطه ی اطراف آن می تواند خطرناک باشد پس احتیاط کنید.

نرده های چوبی تعبیه شده تا حدی می توانند از بروز خطر سقوط جلوگیری کنند اما به هیچ وجه به انها تکیه ندهید و مراقب کودکان خود باشید.

این سفر نیازمند آمادگی جسمانی برای پیمودن تعداد زیادی پله است پس توانایی همسفران خود را در نظر بگیرید.

چشیدن طعم لذیذ غذاهای کردستان را در این سفر فراموش نکنید. برای آشنایی با آنها مطلب زیر را مطالعه نمایید:

غذاهای محلی کردستان ؛ چشیدن طعم غذاهای کوهستان

سخن آخر

آیا تا به حال به کردستان سفر داشته اید؟

غار کرفتو را از نزدیک دیده اید؟

چه جاذبه های دیگری در این استان می شناسید؟

تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.