فاطمه محمد قلی‌ها؛ کارشناس مامایی دکتر مصطفی نوروزی، دانشیار تغذیه دانشگاه علوم پزشکی قزوین
مقدمه
ﮔﻴﺎه درﻣﺎنی داﻧشی ﻛﻬﻨﺴﺎل اﺳﺖ ﻛـﻪ رﻳﺸﻪ در اﻋﻤـﺎق ﺗﺎرﻳﺦ دارد و ﻫﻤﻮاره یکی از ﭘﺎﻳﻪﻫﺎی اﺻلی ﻣﻜﺎﺗﺐ راﻳﺞ در ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎنی ﻣـﺼﺮ، ﻫﻨﺪ، آﺷﻮر، ﺑﺎﺑﻞ، چین، ﻳﻮﻧﺎن، اﻳﺮان و ﻧﻴﺰ ﻃﺐ اﺳﻼمی ﺑـﻮده اﺳـﺖ.
اولین ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن دارویی ﺑﻪ ﺣﺪود 5000 ﺳﺎل ﭘﻴﺶ و ﺑﻪ زﻣﺎن ﺳﻮﻣﺮی‌ها ﺑﺎز می‌گردد؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺮن‌ها اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮای ﺑﻬﺒﻮد و ﺳﻼﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده می‌کنند.
طی ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﺬا ﻳﺎ دارو ﺟﻬﺖ درﻣﺎن ﻳﺎ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮی از ﺑﻴﻤﺎری‌ها، اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ.
یافته ها
به کارگیری محصولات طبیعی برای اهداف درمانی و پزشکی به هزاران سال قبل بر می گردد و در ایران به عنوان طب سنتی ایران معروف بوده و حکمای زیادی در این جهت فعالیت می کردند.
طب سنتی ایران به دو بخش مکتوب و سینه به سینه تقسیم شده است که در هر دو بخش آن، ترکیبات مختلف گیاهان دارویی و مفردات برای حفظ سلامتی و یا درمان بیماری ها حفظ ثبات و تعادل سیستم داخلی بدن استفاده می‌شود.
داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی ﺑﻪ دﻻﻳﻞ مختلفی ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺴﻴﺎری از زﻧﺎن ﺑﺎردار طی دوران ﺑﺎرداری اﺳﺘﻔﺎده می‌شود و اﻏﻠـﺐ در ﺑﺎور ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم، داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی طبیعی، ﺳﺎﻟﻢ، بیﺿﺮر و ﺑﺪون ﻋﻮارض ﺟﺎنبی ﻗﻠﻤﺪاد می‌شوند؛ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻮارض ﺟﺎنبی در ﻣﺎدر و ﺟﻨﻴﻦ و ﻳﺎ ﺗﺪاﺧﻼت دارویی ﮔﺮدﻧﺪ.
ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎری از داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻃﻮر سنتی ﻣﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﺳﺘﻔﺎده از داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی، ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮی اﺳﺖ.
ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴـﺰان ﻣﺼﺮف آﻧﻬﺎ و ﻫﺰﻳﻨﻪای ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎران ﺗﺤﻤﻴﻞ می‌شود ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗـﺎﺛﻴﺮات ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﻀﺮ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت، ﻛﺎرﺑﺮد ﻓـﺮآوردهﻫﺎی ﮔﻴﺎهی ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺳﺒﺐ ﺧﻄﺮاتی ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪه را ﺑﺎﻳﺪ از آن ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻤﻮد.
اﻳﻦ ﻓﺮآوردهﻫﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺣـﺎوی ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﺳﺮﻃﺎنزا و ﻳﺎ ﻣﻮاد سمی دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺼﺮف اﻳـﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﺎ داروﻫﺎی ﺳﻨﺘﺰی، ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑـﺮای ﺗـﺪاﺧﻼت دارویی ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ.
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎرﺑﺮد ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎتی ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺒﺐ ﺑـﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎدن و ﻃـﻮﻻنی ﺷﺪن ﺑﻴﻤﺎری ﮔﺮدد.
ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻧـﺸﺎن داده اﺳـﺖ ﻛﻪ ﺧﺎنم‌ها ﺗﻤﺎﻳﻞ وﻳﮋهای ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن می‌دهند و ﻣﻌﻤـﻮﻻ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﻜﺮر ﺑـﺮای درﻣﺎن ﻣﺸﻜﻼتی ﻫﻤﭽﻮن دﻳﺴﻤﻨﻮره، رﻓﻊ ﻋﻼﺋﻢ ﻣﻨﻮﭘـﻮز، اﺧﺘﻼﻻت ﻗﺎﻋﺪگی، اﺧـﺘﻼﻻت ﺧﻠـﻖ، ﭘﻴـﺸﮕﻴﺮی از ﭘـﻮکی اﺳﺘﺨﻮان و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣـﺸﻜﻼت دوران ﺑﺎرداری از داروﻫﺎی ﮔﻴﺎهی اﺳﺘﻔﺎده می‌کنند.
اﻏﻠﺐ زﻧﺎن ﺑﺎردار ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ درﻣﺎنﻫﺎی طبیعی اﺧﺘﻼل آﻓﺮﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻮارﺿﻲ ﺑﺮای ﻣـﺎدر و ﺟﻨـﻴﻦ در ﺑﺮﻧﺪارﻧـﺪ اﻗـﺪام ﺑـﻪ ﺧﻮد درﻣﺎنی ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻴﺎهی می‌کنند.
بر اساس تعریفی که سازمان بهداشت جهانی در سال 2002 میلادی بیان کرده طب سنتی: (طب سنتی واژه ای کلی است که هم به سیستم های طب سنتی مانند طب سنتی چین،آیور و دای هندو طب یونانی _ عربی و هم به اشکال مختلف طب بومی اطلاق می گردد.
درمان های طب سنتی شامل دارو درمانی (استفاده از گیاهان دارویی، اجزا حیوانی و معدنی) و روش های غیردارویی (مانند طب سوزنی، ماساژ و درمان های روحی و روانی) می باشد.
در کشورهایی که سیستم خدمات پرشکی در آنها بر پایه طب مدرن استوار است، به جای طب سنتی اغلب از واژه طب مکمل و طب جایگزین یا طب غیرمتعارف استفاده می شود.
تعریف طب عامیانه (فولک): (طب سنتی که توسط شفادهندگان غیر حرفه ای و یا با افسانه ها و روایات قومی است. به طور کلی شامل استفاده از داروهای طبیعی و به ویژه گیاهی ست.)
از آنجایی که طب سنتی ایران عمدتا گیاهان دارویی می باشد، بسط و توسعه آن در کشور، علاوه بر گسترش صنعت گیاهان دارویی به توصیه سازمان بهداشت جهانی مناسب‌ترین راه برای دسترسی عموم به طب مطمئن و ارزان قیمت می باشد.
با این حال هنوز کوچکترین تحولی در سیستم گیاه درمانی سنتی که به صورت غیر بهداشتی و ابتدایی در عطاری می شود، رخ نداده است.
بر اساس بررسی‌های انجام شده در ایران، عطاری‌ها مهم‌ترین کانون مرتجعه مردم جهت گرفتن خدمات گیاهان دارویی بوده اند.
شاید یکی از چالش دشواری های کار پزشکان امروز همین درمان های عامیانه باشد که رقیب و گاه خنثی کننده درمان‌های آنان است.
اساسا باید دید آیا طبابت عامه رقیب طبابت نوین است یا می تواند در مواقعی در کنار طبابت نوین کارگشا باشد.
سبک زندگی در طی دوران بارداری اثرات ماندگار طولانی مدت روی سلامت مادر و کودک دارد و رفتارهای بهداشتی، یک بخش مهم و لاینفک از سبک زندگی و تعیین کننده سلامتی افراد است.
شیر مادر بهترین منبع تغذیه ی نوزاد و تامین کننده رشد مناسب بوده و تمامی نیازهای فیزیولوژیک کودک و مادر را در برمی گیرد.
اهمیت تغذیه با شیر مادر واقعیتی است که رهنمودهای طب سنتی و نیز علم نوین تاکید و توجه خاصی بدان دارد.
بیشترین موارد مصرف گزارش شده گیاهان دارویی در خانم های باردار و شیرده در شرایطی همچون حالت تهوع، ناراحتی های دوران بارداری و زایمان، اختلالات شیردهی، افسردگی های بعد از زایمان، زایمان زودرس، بی حسی حین زایمان و تحریک زایمان بوده است.
هدف از انجام مطالعه حاضر، شناخت آداب و سنن سنتی و رایج در زمینه بارداری و شیردهی در بین مادران شهر قزوین است.
در این مطالعه همچنین سعی شده نکات مثبت و منفی این روش ها با استفاده از متون جدید مورد بررسی قرار گیرد.
اساسا باید دید آیا طبابت عامه رقیب طبابت نوین است یا می تواند در مواقعی در کنار طبابت نوین کارگشا باشد.
اهمیت این موضوع زمانی معلوم می شود که به حجم باورهای رایج و نوع و کیفیت آنها در میان مردم نگاهی بیندازیم و بدانیم که هوز هم مردم به برخی از این باورها اعتقاد راسخ دارند.
شاید یکی از چالش ها و دشواری های کار پزشکان امروز همین درمان‌های عامیانه باشد که رقیب و گاه خنثی کننده درمان های آنان است.
مطالعه مشابهی که در شمال کانادا انجام شده بود نشان داد که مردم بومی بر اساس باورهایشان از انواع گیاهان دارویی برای درمان استفاده می کنند بیشترین نوع مصرف گیاهان بصورت نوشیدن عصاره گیاه بوده است که به صورت هتی مختلف استخراج می شود.
در بررسی که روی زنان حامله مراجعه کننده به شفادهنده های سنتی در زامبیا صورت گرفت وخیم تر شدن حال آنهتا و عدم رضایت نهایی آنها از شفادهنده بعد از مراجعه به پزشک مشاهده شد ولی باید شرایط اغلب این زنان را نیز در نظر گرفت (سوء مصرف الکل، شرکای جنسی متعدد، ابتلا به بیماری‌های مقاربتی، ابتلا به HIV).
امروزه روش‌های درمانی گیاهی و سنتی زیرمجموعه طب مکمل قرار گرفته است.
بررسی در استرالیا نشان داد که بیش از نیمی از افراد استفاده از طب مکمل را به دلیل تجربه شخصی خود و خانواده یا دوستان ذکر کرده اند که نشان دهنده این است که به کارگیری این روش ها بیشتر تحت تاثیر نجربه مثبت افراد از این روش هاست.
در مطالعه ای در تایوان به کارگیری پزشکی مدرن و طب چینی به طور همزمان مورد آزمایش قرار گرفته‌است که نتایج اثربخشی مشاهده شده و پژوهشگران ادغام این این دو را پیشنهاد کرده اند.
در مطالعه دیگری در هند نیز به ادغام این دو و اثربخشی آن دست یافتند.
در بررسی در سیستان و بلوچستان نشان داد که آیین های مقدس برای درمان بیماری گسترش بسیار زیادی در بین ساکنین حوزه تحقیق دارد گاهی بیماران حتی بعد از مراجعه به پزشک و گرفتن انواع درمان‌های مدرن باز به آیین شفا رو می آورند.
این تحقیق هم نشان داد که بین درمانگران سنتی و سیستم مدرن بهداشتی بجز در مورد ماماهای محلی که نوعی تعامل مثبت وجود دارد با بقیه درمانگران هیچگونه تعاملی صورت نمی گیرد.
در مطالعه ی توصیفی - مقطعی که درسال 1384 طی شش ماه با مشارکت 1449زن مراجعه کننده به مراکز بهداشتی- درمانی شهرکرد و بیمارستان هاجر شهرکرد صورت گرفت.
استفاده گسترده زنان از داروهای گیاهی و عدم آگاهی آنان ازعوارض جانبی، دوز داروها، دوز سمی، تداخلات داروهای گیاهی، تداخلات داروهای گیاهی با داروهای شیمیایی و ... و نیاز همگانی جامعه به آموزش خاص به پزشکان به عنوان اصلی ترین مرجع بیماران و نیز سایر کارکنان مراکز بهداشتی، درمانی در خصوص گیاهان دارویی به ویژه پرمصرف روشن است.
در مطالعه ای که توسط Garg.sk و همکاران انجام گرفت نشان داده شد که آناناس تاثیری روی لانه گزینی جنین ندارد ولی در منابع طب سنتی آناناس نارس بع عنوان یک مسقط جنین ذکر شده است.
نتایج بررسی بر روی مصرف گیاهانی مانند زعفران و گل گاوزبان حاکی از این است که این گیاهن اثراتی بعضا مفید یا مضر در دوران بارداری دارند و گهگاه تناقضاتی هم در این زمینه گزارش شده است.
پژوهش های جدید درصدد مطالعه بر روی افزایش تاثیر گیاهان و تاثیرات چند گیاه با هم بر روی یک مشکل خاص هستند.
حال آنکه ما از دیرباز در طب سنتی خود مواد گیاهی ترکیبی زیادی را برای درمان یک بیماری خاص به کار می گرفتیم.
دغدغه های ذهنی و مشاهده ی تناقضات و ابهامات موجود و تاکید صریح پژوهشگران قبلی ما را برآن داشت تا تحقیق پیش رو را انجام دهیم.
نتیجه گیری
استفاده از داروهای گیاهی توسط زنان و بخصوص مادران باردار و شیرده به علت عدم آگاهی آنان از عوارض جانبی، دوز سمی داروها، تداخلات داروهای گیاهی با داروهای شیمیایی و ... می تواند باعث آسیب به مادر و فرزند شود که نیاز همگانی جامعه به آموزش خاص به پزشکان به‌عنوان اصلی‌ترین مرجع بیماران و نیز سایر کارکنان مراکز بهداشتی، درمانی در خصوص گیاهان دارویی به ویژه پر مصرف را به وضوح آشکار می‌سازد.
