محمد آذری با بیان اینکه سیستانی‌های گلستان برای ماه محرم ارزش خاصی قائل هستند و آداب و رسوم ویژه‌ای هم دارند، بیان کرد: سیستانی‌ها با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های ویژه عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها، تکایا و سردر ادارات دولتی و محل‌های کسب و کار، تشکیل دسته‌های عزاداری و برگزاری آیین‌های سوگواری در حسینیه‌ها و مساجد عزاداری می‌کنند. این نمادها در مجاورت با رنگ، آهنگ، شعر و حتی نقاشی و پرده‌ها ظهور می‌کنند و بعضی از این نمادها به مرور زمان از قالب نمادین خارج و در قالب یک رسم و یک باور می‌نشیند.
مدیر بنیاد نیمروزسیستانی‌ها اضافه کرد: «نخل گردانی، طبق کشی، تشت گذاری، دسته‌های شاخسی واخسی، زارخاک، گِل مالی، بیل زنی و...» تنها مشتی از خروارها، جلوه‌ها و مراسم‌های عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در روزها و شب‌های عزای سید و سالار شهیدان انجام می‌دهند. محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعیان همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسم‌هایی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه به دیگران منتقل می‌شود و این موارد تنها گوشه‌ای از آداب و رسومی است که مردم اقلیم‌های مختلف در شهرهایشان برگزار می‌کنند.
آذری بیان کرد: در روزهای پایانی صفر به ویژه ایام نزدیک به اربعین، سالارشهیدان با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر وروستاها مردم و کسبه از فرا رسیدن دسته‌های عزاداری و برپایی مجلس عزا وشبیه خوانی و ... مطلع می‌شوند. بیشتراعضای این دسته مداحان اهل بیت(ع) هستند که هر کدام در مسیر، اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه کربلا می‌خوانند. با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در بین سیستانی‌ها درهرکجا به برخی آیین‌های سنتی ازجمله شووی گردانی یا شبیه خوانی (نوعی تعزیه) و حمل خیمه‌گاه حسینی و شهدای کربلا بر می‌خوریم که در زمان‌های دور مرسوم بوده و در زمان حاضر نیز با برپا کردن تکیه‌ها آیین‌های تعزیه رونق بیشتری گرفته است.
او درباره فرهنگ وتمدن کهن و رسوم معاصر سیستانی‌ها و تاثیرآن پیشینه درزندگی روزمره وعزاداری سیستانی‌های گلستان ومازندران توضیح داد: سیستان، خاستگاه نخستین تمدن‌های پیشرفته بشری و کانون اجتماعات شهرنشینی است، شهر سوخته با پنج هزار سال دیرینگی، بهترین مرکز شهرنشینی در عصر مفرغ و ترکیب زیبایی از خلاقیت، فراست صنعت و فرهنگ گذشته، دهانه غلامان(دروازه بردگان) نمونه معماری موفق یک شهر هخامنشی، کوه خواجه، دژ سنگی و استوار دوران اشکانی- ساسانی است و هنر و تمدن فرهنگ ایران باستان، زبان تصویر گویای هزاره‌های تاریخ است، زادگاه آسیاب‌های بادی جهان و سهم ایران در شکل گیری زوایای تمدن است.
مدیرمسول روزنامه گلستان نو با بیان اینکه سیستان مهد رادمردی در اساطیر پهلوانی پیشینیان است و مورخان بنای آن را به 5000 سال قبل از بعثت پیامبر و به دست گرشاسب نوشته‌اند، اضافه کرد: بزرگترین افتخار مردم سیستان از آغاز پادشاهی گرشاسب تا طلوع دین احمدی این است که نام آن دارالولایه بوده است. سیستان انبار غله آسیا و به لحاظ اقتصادی از کانون‌های اصلی ایران بوده است. سیستان انبار غله آسیا و به لحاظ اقتصادی از کانون‌های اصلی ایران بوده وهمه این موارد در سادگی وعمق عزاداری وهمچنین داد و دهش در اطعام واکرام عزاداران وهیات‌های عزاداری وشکوه مجالس عزا وحجم جمعیت و...نیز به خوبی خود را نشان می دهد.
آذری بیان کرد: عزاداری و گریه برای امام حسین(ع)، نوحه‌خوانی و مرثیه‌خوانی، سینه‌زنی، برپایی مجالس در تکیه‌ها، حسینیه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشکیل هیئت‌ها در ایام محرم، نذر و احسان و صدقه و اطعام مردم برای سیدالشهدا، سقایی، چای، آب و شربت دادن به مردم، ساختن حسینیه و تکیه، یاد حسین(ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش کردن اماکن و گذرگاه‌ها و مساجد و حسینیه‌ها، راه انداختن دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل‌خوانی و زیارت عاشورا، نذر برای آوردن کودکان خردسال به یاد علی‌اصغر(ع) در دسته‌های عزاداری، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذری و سفره انداختن و اطعام عزاداران، زیارت رفتن، گرامیداشت اربعین امام حسین(ع)، سر برهنه و پای برهنه بودن در عزای حسینی به ویژه عاشورا و اربعین در بین سیستانی‌های گلستان دراوج سادگی ودلدادگی وعشق وبا دل وجان تجلی وبروز دارد.
او با بیان اینکه علاوه بر تعزیه که در هر روز به یکی از یاران سالار شهیدان وشهدای مظلوم کربلا اختصاص دارد از گذشته‌های دور هر یک از روزهای دهه نخست ماه محرم را نیز به نام و یاد اهل بیت و یاران امام حسین (ع) را گرامی داشته و می دارند، افزود: برای مثال روز چهارم محرم به عزاداری حُر نام گذاری شده، روز پنجم به نام فرزندان حضرت زینب (س)، روزهای ششم تا هشتم به یاد حضرت قاسم و حضرت علی اکبر(ع)، نهم به نام حضرت ابوالفضل و دهم به نام و یاد سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین عزاداری می‌شود که در ایام پایانی ماه صفر به ویژه بین چهل وچهل وهشتم (شهادت امام رضا(ع) و پیامبر مهربانی‌ها (ص) نیزاین تعزیه و شووی گردانی وشبیه خوانی اجرا می‌شود.
این پژوهشگر گفت: در شب نخست ماه محرم مراسم مشعل، چراغ یا گلدسته روشن می‌شود و حسینیان به نماد آغاز قیام امام حسین (ع) این گلدسته‌ها را در سطح روستا می‌گردانند. درایام شهادت ائمه بزرگوار به ویژه ایام اربعین وروزهای پایانی صفر نیزاین فانوس‌های روشن وگلدسته‌های نورانی زینت بخش هیات‌ها ومجالس عزا ودسته روی‌های ایام اربعین در بین سیستانی‌ها است.
مدیربنیاد نیمروز سیستانی‌ها درباره نقش زنان سیستانی در مراسم عزاداری شان نیز اظهار کرد: شیر زنان سیستانی نیز مثل مردان در این ماه به عزاداری و سوگ سالار شهیدان و بی بی زینب (س) می‌نشینند، زنان سیستانی با خواندن رُوایی (رباعی) و نوحه درطول این دوماه عزاداری می‌کنند و از جمله آداب و رسوم مرسوم این زنان روضه خوانی، ذکر مصائب و عزاداری برای اهل بیت(ع) است.
پژوهشگر فرهنگ عامه سیستانی‌ها به نقل ازبزرگمرد تاریخ وفرهنگ سیستان استاد خسروی بیان کرد: پس از پایان عاشورا، روضه خوانی و عزاداری زنان در منازل به صورت پنج روزه (پنج تن) و 10 روزه (دوپنج تن) ادامه پیدا می‌کند و در روز پایانی که ختم روضه نام دارد با پخش نذورات از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند، این نوع عزادارای‌ها تا پایان روز چهل و هشتم (ماه محرم و صفر) در منازل مختلف برگزار می شود.
آذری افزود: از دیگر رسوم رایج بین زنان سیستانی در ایام عزاداری به ویژه تاسوعا و عاشورا روشن نکردن تنور وپرهیز ازپخت وپز کردن واجتناب جدی از افروختن تنور است. همان گونه که مردان سیستانی در روزتاسوعا وعاشورا دست از امور مادی وحتی امور کشت وزرع می کشند، زنان مومن سیستانی نیز در این ایام خانه را جارو نمی‌کنند، نان نمی‌پزند، غذای لذیذ درست نمی‌کنند، به خرید یا سر زمین کشاورزی نمی‌روند، مراقب هدر رفت آب هستند، اصلاح نمی‌کنند، محصولات دامی چون روغن زرد، کشک، قروت و کارهایی چون قالی بافی و حصیر بافی را کنار می‌گذارند و مثل فردی که عزیز خود را از دست داده، در این ایام ماتم و عزاداری می‌کنند.
او با بیان اینکه این رسوم نیاکان هنوز دربین سیستانی‌های گلستان مانند سایر جاهایی که سیستانی‌ها بود و باش دارند رایج است، درباره نقش چاووشی خوانان درمراسم عزاداری سیستانی‌های گلستان ومازندران نیز گفت: مراسم پیاده روی اربعین دربین سیستانی‌ها ریشه در پیشین دارد آنجا که نیاکانمان نذر می‌کردند که با پای پیاده به زیارت قبور ائمه (ع) ازجمله مشهد مقدس، کربلا، نجف اشرف وهمچنین مکه ومدینه بروند و در این مسیرچه بسیار افرادی که جانشان را فدا می‌کردند. چاووشی خوانان یا همون «چه وه شی» نیز از مراسم ونمادهایی هست که در ابتدا وانتهای این سفر معنوی و انسان ساز اجرا می‌شده است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه بیان کرد: چاووشی دربین سیستانی‌ها یک فراخوان هم هست. زمانی که قرار است در مسجد نوحه خوانی وسینه زنی اجرا شود، عزاداران با نوای «چه وه شی خوان» ازهرگوشه‌ی آبادی وروستا و ...عزاداران به سمت مرکز مسجد و تکیه آمده ومراسم عزا را شروع می‌کنند. به قول سیستانی‌ها «چه وه شی خو» یا چاووشی خوان است که با نوای دلنشین‌اش مردم را برای وداع و در زمان بازگشت برای خوش آمد به زائر فرا می‌خواند.
او با بیان اینکه این رسم نیز درحال گسترش در بین سیستانی‌های گلستان است، اعلام کرد: «چه وشی» یا چاووشی در مراسم عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) یکی از اصول اصلی عزاداری سیستانی‌ها بوده وهست، به گونه‌ای که در ابتدای هر مجلس ابتدا یکی از معتمدین خوش صدا با خواندن اشعاری حزن انگیز درباره حادثه کربلا همگان را به تشکیل صف‌های سینه زنی و زنجیرزنی دعوت می‌کند.
آذری گفت: چاووشی در عزاداری محرم و با توجه به نوع ابیات، اشعار، شیوه خواندن و نقش آن در جمع کردن مردم نوعی فراخوان است. فراخوان‌های متعددی که سیستانی‌ها در برگزاری مجلس عزای امام حسین(ع) دارند در چند مرحله شکل می‌گیرد که یکی قبل ازآمدن محرم با سیاه پوش کردن مساجد ومحل‌ها و دیگری قبل از نوحه خوانی است. حتی در زمان رفتن به زیارت نیز این چه وشی‌ها استمرار پیدا کرده است.
