آداب و رسوم جشن نوروز ؛ از گذشته تا به امروز

نفس های سال کهنه به شماره افتاده و دارد جای خودش را به سالی نو می دهد. نوروز، این آیین کهن و باستانی ایرانی در راه است و با خودش سرسبزی و طراوت را سوغات می آورد. ننه سرما بار و بندیلش را جمع کرده و منتظر عمو نوروز نشسته است تا با او تجدید دیدار کند و با خاطره ای شیرین طبیعت را ترک نماید.

حاجی فیروزها در خیابان ها به راه افتاده اند و نوید برچیده شدن سرما و سیاهی شب های زمستانی را می دهند. بازار وسایل هفت سین داغ شده و آجیل و میوه ی شب عید هم از راه رسیده است. همه چیز بوی بهار را به مشام می رساند؛ فصل دلدادگی زمین و طبیعت…

این فصل سبز آغازی دوباره برای زمین است که با جشن و سرور همراه می شود و رنگی تازه به شهرها، روستاها و خانه ها می دهد. نوروز بهانه ی خوبی به دستمان داده تا همه چیز را بشوییم و نو کنیم. خانه ها را از آلودگی و نا پاکی و دل ها را از نفرت و کینه…

پیش از این برایتان از مقدمات این جشن بزرگ گفتیم و در مطلبی جداگانه به آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران پرداختیم:

آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران ؛ سنت استقبال از بهار

 حالا وقت آن است که از نوروز و رسم رسومش بیشتر بدانید و این کهن‌جشنِ گره خورده با فرهنگ ایرانی را بیشتر بشناسید. می خواهیم برایتان از فلسفه ی پیدایش این روز بگوییم، گشتی در تاریخ برگزاری این مراسم دیرین بزنیم و سپس آداب و رسوم امروزه آن را مرور کنیم…

با کارناوال همراه باشید …

نوروز از کجا آمده؟

تا به حال از خود پرسیده اید که چرا نوروز را جشن می گیریم؟ اصلا این جشن کهن از کجا پیدایش شده و در فرهنگ ما ماندگار شده است؟

برای دانستن چگونگی پیدایش نوروز می توانیم از چند جنبه آن را مورد بررسی قرار دهیم:

* از نگاه اساطیری و شاهنامه فردوسی

بر اساس آنچه در داستان های اساطیری ایران زمین از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری آمده، پیشینه ی نوروز به زمان جمشید، نخستین پادشاه بر روی زمین، باز می گردد.

بر اساس روایات تاریخی، وی به هر مناسبتی بر روی تخت می نشسته و با انجام کارهای نیک، جشنی را برپا می ساخته است. در یکی از آن مراسم ها که به صورت اتفاقی با روز اول فروردین متقارن شده بود، تابیدن نور خورشید در تاج این پادشاه، شور و غوغایی در میان مردم برپا کرد و همه فریاد زدند: ” جمشید ” یعنی ” بزرگی درخشید ” و این نام بر وی نهاده شد. نام او از ترکیب جم به معنای بزرگی و شید مترادف با درخشیدن تشکیل شده است.

جمشید این روز را به خاطر این اتفاق و تعریف و تکریم خود جوش مردم از خودش، روزی نو و مبارک پنداشت و از آن پس، در هر سال، این روز را به عنوان نوروز گرامی داشت.

برخی دیگر از متن‌ها، کیومرث را پایه‌گذار نوروز می دانند و وی را به عنوان نخستن انسان روی زمین معرفی کرده اند.

* از نگاه دینی و مذهبی

در دین و مذهب نیز روایاتی از نوروز وجود دارد که برگزاری این مراسم را در سال های بسیار دور تایید می کند. در اوستا، زرتشت پیامبر به عنوان کسی که تقویم خورشیدی را به مردم معرفی کرد، یاد شده است. گفته می شود وی اولین روز سال یعنی برابری روز و شب را به عنوان اعتدالین نوروز نامگذاری کرد و جشن گرفت. البته روایات دیگر حاکی از آن هستند که جشن نوروز پیش از زرتشت هم در ایران برگزار می شده است.

* از نگاه علمی و پدیده های نجومی

از نظر علمی و نجومی، نوروز، روزی است که آفتاب در برج حمل (نیمکره شمالی) می تابد و خورشید روی مدار استوا قرار می گیرد. در نتیجه این اتفاق روز و شب با هم برابر می شوند و طول آنها در تمام نقاط جهان برابر با 12 ساعت می گردد. این ها نشانه ی روز اول فروردین است؛ روزی که طبیعت از خواب زمستانی بیدار و زندگی نو در زمین آغاز می شود.

وضعیت تابش خورشید و برابری روز و شب

نوروز ؛ کهن جشن ایرانی

اگر به دل تاریخ و ایران باستان سفر کنیم، خواهیم دید که ایرانیان اقوام سرزنده ای بودند و از هر مناسبتی استفاده می کردند که جشن بگیرند، در کنار هم باشند و شکر خداوند را به جای بیاورند.

از میان جشن های متعددی که در مناسبت های گوناگون برگزار می شد، 7 جشن جزو جشن های واجب محسوب می شدند و گرامی داشت آن ها اجتناب ناپذیر بود؛ 6 جشن، جشن‌های گاهانبار یا سالگرد آفرینش‌های شش گانه بودند با نام های :

مید یوزرم گاه – جشن میانه بهار

مید یوشم گاه – جشن نیمه تابستان

پیتی شهیم گاه – سالگرد آفرینش زمین و فصل گردآوری غله

ایا سرم گاه – سالگرد آفرینش گیاه

مید یاریم گاه – سالگرد آفرینش چارپای مفید

همسپد میدم گاه – سالگرد آفرینش انسان

و اما جشن هفتم از اعیاد واجب در ایران باستان، نوروز نام داشت. جشنی که پس از هزاران سال هنوز به قوت خود باقی است و در ایران امروز هم از اعیاد واجب به حساب می آید. در برگزاری این جشن آداب رسوم خاصی رعایت می شد که برخی از آن ها امروز هم به جا آورده می شوند. البته که دست خوش تغیراتی شده اند اما هنوز اصالت خود را حفظ کرده اند

جشن نوروز در طول تاریخ

در هر یک از ادوار تاریخی نوروز به شکلی خاص جشن گرفته می شد و پس از تغییزات بسیار به شکل امرزی خود در آمده است.

* نوروز در دوره ساسانیان

مراسم نوروز در دربار پادشاهان ساسانی و اشکانی با شکوه و جلال خاصی برگزار می شد. پادشاه در ایام نوروز امر و نهی نمی کرد تا شفقت به خرج دهد و در آن ایام مبارک کسی را از خود نرنجاند.

در زمان ساسانیان این مراسم حداقل 6 روز به طول می انجامید و شامل دو دوره نوروز کوچک یا عامه و نوروز بزرگ یا خاصه بود. نوروز کوچک از اول تا پنجم فروردین برگزار می گردید و نوروز بزرگ در ششمین روز فروردین برپا می شد. در مراسم نوروز کوچک، هر روز به یکی از طبقات مردم تعلق داشت که باید برای دیدار شاه به نزد او می رفتند:

روز اول فروردین: عامه مردم

روز دوم فروردین: دهقانان، خدمتگزاران آتشکده ها

روز سوم فروردین: روحانیان و موبدان

روز چهارم فروردین: اعضای خاندان سلطنت، رجال مرم کشور و فرماندهان ارتش

روز پنجم فروردین: اشراف

روز ششم فروردین: ندیمان و مشاوران

شاه به سخنان هر یک از آنها گوش فرا می داد و اگر مشکلی داشتند، دستور حل آن را صادر می نمود. نوروز بزرگ نیز متعلق به نزدیکان شاه بود و فقط آنان به حضور وی می رسیدند.

نکته جالب این است که در دوره ساسانیان سال کبیسه وجود نداشت و روز برگزاری نوروز در هر 4 سال، یک روز از آغاز فروردین عقب می ماند. به همین دلیل زمان نوروز ثابت نبوده و در فصل های مختلف برگزار می شد.

در این دوران، 25 روز پیش از آغاز سال نو دوازده ستون از خشت خام در حیاط منزل پادشاه برپا می شد و  انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را بر آنها می‌کاشتند. این ستون ها تا روز شانزدهم فروردین بر جای خود می ماندند و سپس با شادمانی جمع آوری می شدند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده بر ستون ها زودتر به بار نشیند، در آن سال محصول بهتری از آن گیاه وجود خواهد داشت.

یکی دیگر از رسوم متداول در زمان ساسانیان این بود که به شادمانی آغاز سال نو در بامداد نوروز بر روی یکدیگر آب می پاشیدند و جشنی برپا می ساختند.

از زمان هرمز اول (سومین پادشاه ساسانی) روشن کردن آتش در شب نوروز مرسوم گردید و پس از آن در زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه به‌ عنوان عیدی در نوروز بنیان نهاده شد.

خوردن لقمه ای پنیر تازه با مقداری ماست نیز یکی دیگر از مراسم نوروز در زمان ساسانیان بوده و عملی با شگون پنداشته می شده است.

* نوروز در زمان هخامنشیان

در سنگ‌نوشته‌های به‌جا مانده از دوران هخامنشیان، به برگزاری جشنی تحت عنوان نوروز به طور مستقیم اشاره نشده است اما همین کتیبه ها حکایت از برگزاری شکوهمند این جشن در زمان آنها دارد. شواهد حاکی از آن است که مراسم های ویژه ی نوروز از 21 اسفند تا 19 اردیبهشت برگزار می شده است.

کوروش بزرگ، بنیانگذار سلسله هخامنشی در سال 538 پیش از میلاد، نوروز را به عنوان یک جشن ملی اعلام نمود. ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان از جمله مراسم های مهم جشن نوروز بود.

در زمان داریوش یکم، تخت جمشید به عنوان محل برگزاری مراسم نوروز برگزیده شد.حتی برخی پژوهشگران معتقدند که این محل برای برپایی جشن نورورز ساخته شده است اما برخی دیگر آن را به طور کامل رد می کنند.

این پادشاه به مناسبت نوروز سال 416 قبل از میلاد سکه ای از طلا را ضرب نمود که در پشت آن سربازی در حال تیراندازی دیده می شد.

سنگ نگارهای تخت جمشید که نمادی از نوروز زرتشتیان را نشان می‌دهد.

* نوروز پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، بی‌توجهی فرمانروایان و مخالفت اسلام گرایان از دلایلی بودند که باعث پاک شدن بسیاری از جشن های ایرانی از این فرهنگ کهن شدند اما نوروز به سبب پیوند عمیق با تاریخ و فرهنگ این دیار، توانست جان سالم به در ببرد و تا به امروز باقی بماند.

اعراب فاتح ایران و خلفای دو پادشاهی امویه و عباسی با وضع مالیات های سنگین برای برگزاری جشن های مهرگان و نوروز تمام تلاش خود را کردند تا مردم را از انجام این رسم باز دارند، اما این موضوع نتوانست مانعی برای حفظ نوروز باشد چرا که بعد ها همین افراد نیز به شرکت در مراسم نوروز روی آوردند.

برافروختن آتش در روز نوروز و پاشیدن آب بر روی عابران، پوشیدن لباس نو، هدیه سیب به یکدیگر، پخت غذاهای ویژه، خرید عطرهای نوروزی و مخصوص و .. از جمله مراسم نوروز در این دوران بودند.

سلسله‌های طاهریان، سامانیان و آل بویه، جشن نوروز را با گستردگی بیشتری برگزار می کردند و سرودن شعر توسط شاعران دربار یکی از مراسم های ویژه ی نوروز در این دوران به حساب می آمد.

جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی در دوران پادشاهی خود دستور داد تا تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام گرد هم آیند و گاهشمار ایرانی را بهبود ببخشند. این گروه، اول بهار را روز ورود آفتاب به برج حمل و جشن نوروز دانستند و جایگاه آن را ثابت کردند. این گاهشمار به تقویم جلالی شهرت پیدا کرد و در آن برای ثابت ماندن زمان نوروز تعبیری اندیشیده شد. در این تقویم هر چهار سال یک بار و گاهی هر پنج سال یک بار، روزهای سال را به‌جای 365 روز، 366 روز  در نظر گرفتند و از سال 392 هجری بر اساس این تقویم، نوروز را جشن گرفتند.

* نوروز در دوران صفویان

در دوران صفویان نوروز دوباره به جایگاه خود بازگشت و عنوان یک نماد ملی مطرح گردید. شاه عباس صفوی در سال 1597میلادی، با برگزاری مراسم نوروز در عمارت نقش جهان اصفهان، این شهر را به عنوان پایتخت معرفی کرد.

در این زمان یکی از مراسم های مردم، تخم مرغ بازی بود که در طی آن دو نفر تخم مرغی را در دست خود می گرفتند. یکی نوک تخم مرغ خود را به نوک تخم مرغ دیگری می زد و هر کس که تخم مرغش می شکست بازنده محسوب می شد.

یک یا دو ساعت مانده به به آغاز نوروز، منجمان با لباس فاخر به پشت بام کاخ سلطنتی می رفتند و با اسطرلاب مشغول به کار می شدند. به محض دادن علامت توسط این منجمان، سال جدید با شلیک توپ و تفنگ اعلام می شد. صدای نواختن طبل و شیپور، نای و نقاره در همه جا می پیچید و مراسم سرور با رقص و طرب، آتش‌بازی و صحنه‌های کمدی در مقابل کاخ شاهنشاه برگزار می گردید.

ایام عید، 8 روز به طول می انجامید. نخستین روز عید، به مراسم بارِ عام اختصاص داشت. بارِعام مراسمی است که طی آن شاه و درباریان به گروهی از مردم اجازه می دهند تا با شاه و درباریان دیدار داشته باشند.
در روز دوم علما و دانشمندان و مخصوصا اخترشناسان به حضور شاه می رسیدند. روز سوم به‌ مغان و موبدان، روز چهارم به قضات، روز پنجم به بزرگان و اعیان و اشراف کشور و روز ششم به خویشاوندان و منسوبین شاهنشاه اختصاص داشته است و دو روز آخر نیز زنان و کودکان سلطان، نزد وی می آمدند.

جشن نوروزی شاه طهماسب به افتخار همایون شاه هند

* نوروز در زمان قاجار

یکی از مراسم های مهم نوروز در زمان قاجار، مراسم سلام عام در تهران بود. رئیس تشریفات دربار، یک روز پیش از نوروز، از سران مختلف دعوت به عمل می آورد و از آنها می خواست تا یک ساعت پیش از تحویل سال در دربار حضور به هم رسانند. پس از انجام تشریفات خاص، یک ربع مانده به تحویل سال شاه وارد می شد و پس از سخنرانی خطیب، مجلس با نام حضرت محمد (ع ) متبرک می گردید. پس از آن که همگان به نشانه احترام، سر تعظیم فرود آوردند، منجم باشی خبر تحویل سال را اعلام می نمود و شیپورچی آن را به اطلاع توپچی ها می رساند تا با شلیک توپ همگان از تحویل سال مطلع گردند.

شاه نخست به علما و سپس به سایر حضار تبریک می گفت و پس از تلاوت قرآن مجید، به دادن عیدی مشغول می شد. این مراسم در سایر شهرستان ها نیز با حضور فرماندار انجام می شد.

شاه بازی یا میر نوروزی ؛ سنتی فراموش شده در نوروز

یکی از مراسم های فراموش شده و جالب توجه نوروز در قدیم، شاه بازی نوروزی بوده است. در نزدیکی های عید نوروز امیر یا حاکم موقتی را برای یک منطقه، روستا یا محله بر می گزیدند که سلطنتش تا پایان سیزدهمین رز فروردین ادامه داشت. این حاکم موقتی در این مدت می توانست دستور عزل و نصب، توقیف و حبس و جریمه و مصادره را صادر کند و موجب تفریح مردم شود.

آنچه که امروزه در نوروز انجام می دهیم

نوروز هم مثل خیلی از جشن های دیگر آداب و رسوم خاص خود را دارد که به مدت 13 روز در ایران برگزار می شود. این مراسم عبارتند از:

1- چیدن هفت سین

هفت سین شاخص ترین نماد نوروز است و آغاز سال معمولا در کنار آن جشن گرفته می شود. از دیرباز این سفره ی رنگین 7 روییدنی خوراکی را که با حرف ” سین ” شروع می شوند را در خود جای داده است : سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر،سرکه، سمنو و…

قرآن، آینه، شمع، تخم‌مرغ رنگ شده، ماهی قرمز، نان و سبزی، گلاب، گل، سکه و … نیز گوشه ی دیگری از این سفره را پر می کنند و هریک به نشانه و نمادی خاص در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

رسم دیرین این است که به هنگام تحویل سال همه در کنار سفره هفت سین باشند و برای یکدیگر خوشی و شادمانی و سلامتی در سال جدید بخواهند.

2- خوردن رشته پلو و آش رشته

پس از سال نو اولین وعده ی غذایی رشته پلو یا آش رشته است که بر اساس باور قدیمی خوردن آن موجب می شود تا سر سرشته کار تا آخر سال دست اعضای خانواده بیاید.

رشته پلو غذایی لذیذ است که با رشته پلویی و برنج همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده می شود و در مراسم نوروز سرو می گردد.

3- عیدی و هدایا

یکی از رسم های دیرین در نوروز، عیدی دادن و عیدی گرفتن است. کوچکتر ها از شوق گرفتن اسکناس های نو و تانخورده سر از پا نمی شناسند و با شوقی خاص منتظر دریافت آنها هستند.

بزرگترها قبل از تحویل سال اسکناس های عیدی را به نشانه تبرک لای قرآن می گذرند و پس از آغاز سال، آنها را به عنوان عیدی به کوچکترها می دهند. برخی به جای اسکناس، هدایایی را برای عزیزانشان تهیه می کنند و به آنها تقدیم می دارند.

4- دید و بازدید

احتمالا در گذشته، مردمان می دانستند که روزی آنقدر غرق در دغدغه ها و روزمرگی ها می شویم که فرصت دیدن اقوام خویش را هم نداریم. رسم دیرین دید و بازدید نوروز بهانه ی خوبی است تا حداقل سالی یک بار گرد هم بیاییم و شادی این جشن باستانی را با عزیزانمان شریک شویم.

5- پوشیدن لباس نو

رسم بر این است که در ایام نوروز و به هنگام دید و بازدیدها به نشانه ی نو شدن لباس زمین، جامه نو بر تن می کنند و خود را می آرایند تا به بهترین شکل در طول این جشن دیده شوند.

6- سیزده به در

سیزدهمین روز از جشن های نوروزی با عنوان سیزده به در شهرت دارد و حسن ختام جشن نوروز به حساب می آید. باوری قدیمی حکایت از این دارد که باید در این روز برای راندن نحسی از خانه خارج شد و به دامان طبیعت رفت. امروزه در تقویم رسمی ایران این روز تحت عنوان روز طبیعت نام گذاری شده و با برپایی پیک نیک توسط خانواده ها در سراسر کشور جشن گرفته می شود.

ثبت جهانی نوروز

در سال 2009 جشن باستانی نوروز با ریشه ایرانی را در تقویم مجمع عمومی سازمان ملل جای گرفت. این جشن در متن تصویب نامه به صورت زیر توصیف شده است:

نوروز، 21 ماه مارس جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از 3 هزار سال دارد و امروزه بیش از 300 میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند.

برای نخستین بار، نوروز 1391 را در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفته شد و جهانیان این میراث فرهنگی ارزشمند را شناختند.

نوروز در کشورهای دیگر

نوروز آیینی است که نه تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر جهان نیز برگزار می شود. ترکمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و چندین کشور دیگر مراسم این جشن را با آداب و رسوم خودشان برگزار می کنند و در شادمانی نو شدن زمین شریک می شوند.

آداب و رسوم نوروزی در گوشه و کنار ایران

کشور پهناور ایران تنوع جالب توجهی از فرهنگ ها را در خود جای داده است. نوروز نیز در میان هر یک از این فرهنگ ها به سبک خاصی برگزار می شود که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:

ترکمن ها

 در میان اقوام ترکمن ایام نوروز فرصتی برای انجام بازی منجوق آتدی به شمار می رود که نام آن به معنای انداختن دانه ی منجوق است. دختران ترکمن دور هم جمع می شوند و منجوق های خود را که علامت زده اند به داخل ظرف پر آبی میریزند. یکی از دختران ظرف را بالای سر دوستانش می برد و یک بیت شعر می خواند. در همین حال  منجوق ها را با هم مخلوط می کند و در آخر یکی را از ظرف در می آورد. منجوق متعلق به هر دختری که باشد، مضمون شعر در ارتباط با او در نظر گرفته می شود.

ورامین 

در ورامین تهران، نانی موسوم به نان کسمه برای مصرف در نوروز پخته می شود. کسمه نانی شبیه به تافتون است اما در تهیه ی خمیر آن، از شکر یا خاک قند هم استفاده می گردد.

همدان

در همدان، رسم بر این است که در لحظه ی تحویل سال، فردی دست خود را در تنگ ماهی ببرد و آن را بگیرد. سپس آرزویی کرده و ماهی را رها کند.

میناب

ﻣﺮدم ﻣﻴﻨﺎب با فرا رسیدن ایام نوروز، ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ و ﺷﺎخ ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و درب ﻣﻨﺎزل را ﺑﺎ گل سرخ رنگ آمیزی می کنند. بر اساس یک باور کهن، زﻣﻴﻦ روی ﺷﺎخ ﮔﺎوی ﻗﺮار دارد که در نوروز ﺑﺮای رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﻲ، زﻣﻴﻦ را از اﻳﻦ ﺷﺎخ ﺑﻪ آن ﺷﺎخ انتقال می دهد.

بوشهر

یکی از جالب ترین سفره های هفت سین در میان بوشهری ها برپا می گردد. آنها علاوه بر سفره هفت سین، یک سفره هفت میم نیز دارند و ماهی، میگو، میوه، مرغ، مربا، ماست و مسقطی را در آن قرار می دهند.

سخن آخر

چگونه این جشن بزرگ را برپا می دارید؟

حال و هوای محل زندگیتان چگونه است؟

برایمان از حال و هوای نوروزی شهرتان بگویید.

دوستان کارناوالی خ را در شادی این جشن بزرگ سهیم کنید.

منتظر شما خوبان هستیم…