کارنامه ۴۰ ساله کتاب در ایران

دهه کتابخوانی

در نخستین سال‌های‌ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازار کتاب شکل ویژه‌ای یافته بود، اشتیاق جوانان و عموم مردم به کتاب‌های دینی و سیاسی از جناح‌های مختلف و عقیده‌های گوناگون در غیاب نهادهای نظارتی موجب شده بود که چاپخانه‌ها شبانه‌روز مشغول کار باشند و به همین دلیل بسیاری از کتاب‌ها با چاپ‌های متعدد و تیراژهای انبوه به چاپ برسد. بخشی از این اشتیاق ناشی از هیجانات اجتماعی بود و بخشی نیز به دلیل انتشار کتاب‌هایی بود که پیش از آن اجازه چاپ نداشتند. به هر روی با نگاهی به شناسنامه کتاب‌های این دوره می‌توان شمارگان 10هزار نسخه را مشاهده کرد که این میزان به صورت میانگین در پایان دهه نخست پیروزی انقلاب به 3هزار نسخه رسید.

گذشته از اینها لازم است نگاهی به آمار جمعیت در آن سال‌ها بیندازیم. طبق آمار، جمعیت کشور در سال 1357 کمتر از 34 میلیون‌نفر بود که این جمعیت در پایان سال 67 به نزدیک 50 میلیون‌نفر رسید؛ یعنی حدود 47 درصد رشد. در حالی که طبق آمار منتشر شده از سوی موسسه خانه کتاب در این مدت آمار انتشار کتاب از 294 عنوان در کتاب سال 1357 به چهار هزار و 498 عنوان در سال 1366 رسید و این یعنی آمار انتشار کتاب در این دهه، تنها 15 برابر شده بود. با نگاهی به همین عامل حتی بدون در نظر گرفتن کاهش تیراژ کتاب‌ها هم می‌توان پی برد چندان که گمان می‌رود رشد چشمگیری در بازار کتاب اتفاق نیفتاده است؛ هرچند عوامل غیرفرهنگی بسیاری نیز در به وجود آمدن این پدیده نقش داشته‌اند؛ از جمله درگیری در جنگ، تحریم‌ها و مشکلات کاغذ و سهمیه‌بندی‌.

دهه امید

 در دهه دوم پیروزی انقلاب اسلامی، 95 هزار و 364 عنوان کتاب در کشور منتشر شده است و انتشار کتاب در ابتدای دهه دوم نسبت به گذشته با افت روبه‌رو بوده؛ به‌طوری‌که در سال 1367، سه هزار و 701 عنوان کتاب منتشر شد و سال بعد (سال 1368) با افزایش چهار هزار نسخه‌ای به هفت هزار و 714 نسخه می‌رسد و این افزایش در سال 1369 هم ادامه دارد و به هشت هزار و 163عنوان می‌رسد. بنا به آمار موسسه خانه کتاب، آمار و ارقام منتشر شده از دهه دوم پیروزی انقلاب اسلامی و در فاصله سال‌های 1367 تا 1376 بیانگر رشد بسیار بالای کتاب در این بازه زمانی است؛ به‌طوری‌که با شروع دولت ششم، حدود 15 هزار و 414 عنوان کتاب روانه کتابفروشی‌ها شدند که بالاترین اعداد و ارقام انتشار کتاب در 20 سال ابتدای انقلاب اسلامی است. البته این رشد از سال 1373 و اواخر دولت ششم و دوران سازندگی آغاز می‌شود و کتاب‌ها از هشت هزار و 199 عنوان در سال 1372 در یک جهش چشمگیر به 10 هزار و 594 عنوان نزدیک می‌شود و در پایان دهه دوم به 15 هزار و 414 عنوان می‌رسند.  اگر چه این دهه به دلیل اتخاذ سیاست‌های کاهش جمعیت، روند رشد جمعیت کاهش یافت ولی با وجود این لازم است بدانیم که در پایان دهه دوم جمعیت ایران به نزدیک 63 میلیون‌نفر رسیده بود و در شناسنامه اغلب کتاب‌ها کمتر از 1500 نسخه درج می‌شد.

دهه هیجان

هیجانی که در نیمه دوم دهه دوم انقلاب به دلیل تحولات اصلاح‌گرانه و منازعات نرم سیاسی رخ داده بود در دهه سوم انقلاب نیز ادامه یافت و این هیجان خود را با فروش آثار خاطرات شخصیت‌های سیاسی و تئوریک در زمینه‌های اجتماعی بروز داد. در این برهه اگرچه تیراژ کتاب‌ها در حد متوسط هزار نسخه تنزل یافت ولی شاهد افزایش عناوین بودیم. به‌گونه‌ای که مجموع کتاب‌های منتشر شده در دهه سوم انقلاب به 375 هزار و 261 عنوان رسید. در سال 1377 به دنبال دومین سال فعالیت دولت هفتم(دولت اول اصطلاحات) انتشار کتاب‌ها به 17 هزار و 324 عنوان و در پایان این دولت آمار کتاب‌ها به 24 هزار و 804 عنوان افزایش یافت.  با شروع فعالیت دولت هشتم(دولت دوم اصلاحات) در سال 1380 انتشار کتاب‌ها به مرز 37 هزار و 687 عنوان نزدیک شد و این رشد تا سال 1384 ادامه داشت و با رشدی چشمگیر و با بیشترین شیب در تاریخ نشر ایران پس از انقلاب، به 53 هزار و 697 عنوان رسید.

نرخ انتشار کتاب از سال 84 تا سال 87، با کمترین تغییر ادامه یافت. آمارها نشان می‌دهد که رشد عناوین کتاب‌ها با آغاز کار دولت نهم در سال 1384 به 56 هزار و 181 عنوان رسید و اعداد و ارقام انتشار کتاب در سال 1388 به 60 هزار و 827 عنوان نزدیک شد. مروری بر آمار انتشار کتاب در چهار سال دولت نهم، رشد هشت هزار عنوانی انتشار کتاب را نشان می‌دهد، که بیشترین حجم عناوین به سال 1392 با 64 هزار و 218 عنوان بازمی‌گردد که البته نسبت به سال 1391 که  68 هزار و 835 عنوان کتاب منتشر شده بود، شاهد کاهش چهار هزار عنوانی کتاب‌ها هستیم. این در حالی است که جمعیت کشور در پایان دهه سوم به نزدیک 72 میلیون نفر رسید که با توجه به افزایش قشر تحصیلکرده انتظار بالا رفتن سرانه مطالعه بیش از اینها بود.

دهه آمارها

با نگاهی به جدول آمار عناوین کتاب در سال‌های مختلف به جز در برهه‌هایی کوتاه شاهد روند فزاینده هستیم اما نکته‌ای که برخی منتقدان در طول این چند دهه بر آن تاکید کرده‌اند این است که در بسیاری از این آمارها اگر گفته نشود فاقد اصالت لازم هستند دست‌کم بیانگر صحیح افزایش مطالعه در جامعه نیستند زیرا بسیاری از عناوین بدون در نظر گرفتن نیاز مخاطبان یا استقبال مردم با شمارگان اندک و فقط به دلیل بهبود آمار تولید شده‌اند. با این حال طبق آمار ارائه شده در دهه چهارم انقلاب اسلامی ایران، انتشار کتاب‌ها در مجموع 726 هزار و 860 عنوان است، با روی کار آمدن دولت یازدهم در فاصله زمانی سال‌های 1392 تا 1396 نمودار انتشار عناوین رشد صعودی داشت؛ به طوری که آمار انتشار کتاب‌ها از 66 هزار و 650 عنوان کتاب در سال 92 به 99 هزار و 114 عنوان کتاب در سال 96 رسید.