شرایط و عوامل حفظ قرآن

شرط های اصلی حفظ قرآن

گروهی بی آنکه روشی مطمئن و آزموده برگزینند به حفظ قرآن روی می آورند و در میانه ی راه با شکست و نومیدی روبه رو می شوند.«روش درست» نوعی راه میان بر برای رسیدن به مقصود است. به همین دلیل، آنان که کارهایی چون شنا، خطاطی و نقاشی را زیر نظر استاد و با روش درست فرا می گیرند، در کم ترین زمان به نتیجه دست می یابند. راز موفقیت در حفظ قرآن نیز روش درست است. روشی که در این بخش ارائه می شود، تا حدود زیادی می تواند شیفتگان حفظ قرآن را یاری دهد. پیش از تعیین روش، نگاهی گذرا به شرط ها و عوامل حفظ ضروری می نماید. قدم گذاشتن به حوزه ی حفظ قرآن به مقدماتی نیاز دارد. این مقدمات اساسی است و پیمودن مسیر حفظ بدون آن ها کاری دشوار و توان فرسا می نماید. شرط های حافظ عبارت است:

1.اشتیاق قلبی

شرط اصلی حفظ، اشتیاق قلبی است. شوق و علاقه بسیاری از سختی ها را آسان می کند و فرد را امیدوار می سازد. سر این که در صدر اسلام مسلمانان قرآن را سریع به خاطر می سپردند، علاقه ی خاص آنان به کلام الاهی و حفظ آن بود. برای ایجاد این اشتیاق، توجه به دو نکته ی زیر گریزناپذیر است: الف: آثار و نتایج حفظ قرآن ب: تشویق و اعطای جوایز. تشویق و اعطای جایزه، به ویژه در کودکان، بسیار کارساز است و آتش اشتیاق را در آن ها بر می افروزد.

2.عزم و پشتکار

بیش تر مسلمانان و بلکه همه ی آن ها به حفظ قرآن علاقه ی بسیار دارند. اشتیاق شرط لازم است نه کافی. باید علاقه با عزم و پشتکار همراه شود تا سودمند افتد. عزم غیر از نیت و خواستن است و به طور معمول توانستن به ارمغان می آورد. نقش پشتکار در حفظ قرآن چنان است که می توان گفت: حفظ قرآن به استعداد قوی بستگی ندارد و تنها به پشتکار و عزم راسخ نیازمند است. باید پشتکار داشت و سختی ها را تحمل کرد؛ زیرا خداوند می فرماید: «اِنَّ مَعَ الْْعُسْرِ یسْری.»[1] بی تردید با دشواری آسانی است.

3.نظم و برنامه ریزی

علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «اُوصیکمْ بِتَقْوَی اللهِ وَ نَظْمِ اَمْرِکمْ.»[2] شما را به تقوای الاهی و نظم درکارهایتان سفارش می کنم. اختصاص دادن یک وقت زنده و مهم برای حفظ قرآن در رسیدن به هدف نقشی بسزا دارد. بی تردید افراد موقعیت های مختلف دارند و نمی توان در این باره وقت و ساعتی مشخص را به همه توصیه کرد، اما استادان سفارش کرده اند دست کم وقت مناسبی به حفظ قرآن اختصاص یابد؛ وقتی تهی از گرسنگی، تشنگی و خستگی که سحر و پس از طلوع فجر را بهترین مصداق آن شمرده اند. البته در کنار این وقت اختصاصی استفاده از فرصت و تکرار آیات در اوقات دیگر کاری پسندیده و مورد سفارش حافظان با تجربه است.

4.آمادگی برای تکرار همیشگی

هرکه در اندیشه ی حفظ قرآن است، باید خود را برای تکرار پیوسته ی آیات آماده سازد و این کار را جدی بگیرد؛ زیرا تکرار رمز موفقیت و اساس حفظ قرآن به شمار می آید.

5.تعیین هدف

در تحصیل مدارج علمی، داشتن همت بلند ضروری است؛ برای مثال اگر کسی بخواهد فقیه، مفسر، فیلسوف، پزشک و مهندس شود، باید هدفی فراتر از این عنوان ها بگزیند تا دست کم به آنچه خشنودش می سازد، دست یابد. این سخن ـ که بسیاری از دانشمندان بر آن تأکید ورزیده اند ـ در مسئله ی حفظ قرآن درست نمی نماید. چنان که حافظان باتجربه تذکر داده اند، در به خاطر سپردن آیات الاهی باید هدف نزدیک باشد. کسی که می خواهد قرآن حفظ کند نباید هدفش را حفظ کل قرآن قرار دهد. این هدف انسان را در میانه راه با نومیدی و دلسردی روبه رو می سازد و از ادامه ی مسیر باز می دارد. هرچه هدف نزدیک تر باشد، احتمال موفقیت بیش تر است. بنابراین، باید در آغاز راه هدف را حفظ سه تا پنج جزء قرار داد. وقتی با چنین دیدگاهی به حوزه ی حفظ گام می نهیم، حجم آن کم تر می نماید و اشتیاق به ادامه راه فزونی می یابد.[3] پس از دست یابی به هدف اول، باید تنها به پنج جزء بعدی اندیشید نه بیش تر. بدین ترتیب، می توان با عشق فراوان جزءها را یکی پس از دیگری به خاطر سپرد و سمت حفظ کل قرآن گام برداشت.

عوامل مؤثر

آنچه گذشت، شرط های اصلی حفظ قرآن بود به گونه یی که اگر خللی بدان ها وارد آید، امکان پذیر نیست. در این فرصت، به عواملی که «حفظ» را مفیدتر و پربارتر می سازد، می پردازیم.

1.نماز حفظ قرآن

حفظ کتاب خداوند، توفیقی است که جز به یاری آن حضرت رفیق راه انسان نمی شود. بدین سبب، نماز، دعا[4] و توسل را از ضرورت های مسیر حفظ شمرده اند. مرحوم طبرسی در مکارم الاخلاق به دو نوع نماز اشاره کرده است: یکی نماز تقویت هوش و حافظه و دیگری نماز حفظ قرآن. درباره ی نماز حفظ قرآن می گوید: شب یا روز جمعه چهار رکعت نماز می گزاری؛ در رکعت اول سوره ی حمد و یس، در رکعت دوم حمد و حم دخان، در رکعت سوم حمد و حم سجده و در رکعت چهارم حمد و تبارک الملک. بعد از پایان نماز، نخست خداوند را ستایش می کنی. سپس بر پیامبر و خاندانش درود می فرستی و برای مؤمنان صد بار آمرزش می طلبی.

 آن گاه می گویی:«اللّهمَّ ازْجُرْنی بِتَرْک مَعاصیک اَبَداً ما اَبْقَیتَنی وَارْحَمْنی مِنْ اَنْ تَکلَّفَ طَلَبَ مالایعنینی وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرِ فیما یرضیک عَنّی اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ ذَاالجلالِ وَ الاِکرام وَ العِزَّةِ اللَّتی لاتَرامُ. یا اللّهُ، یا رَحْمنُ، اَسْأَلُک بِجَلالِک وَ بِنوُرِ وَجهِک اَنْ تُلْزِمَ قَلْبی حِفظَ کتابِک القُرآنِ المُنزَلِ عَلی رَسُولِک وَ تَرْزُقَنی اَنْ اَْتْلُُوَهُ عَلَی النَّحْوِ الَّذی یرضیک عَنّی. اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ، ذاالْجَلالِ وَ الاِکرامِ وَ العِزَّ الذَّی لایرامُ. یا اللهُ، یا رَحمنُ، اَسْأَلُک بِجَلالِک وَ بِنوُرِ وَجْهِک اَنْ تَنَّوَرَ بِکتابِک بَصَری وَ تَطْلُقَ بِهِ لِسانی وَ تَفَّرَجَ بِهِ قَلْبی وَ تَشْرَحَ بِهِ صَدری وَ تَسْتَعمَلَ بِهِ بَدَنی وَ تُقَوِّینی عَلی ذلِک وَ تُعینُنی عَلَیهَِ؛ فَاِنَّهُ لایعینَ عَلی الخَیرِ غَیرُک وَ لایوَفَّقُ لَهُ اِلّا اَنْت. لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللهِ الْعَلّی العَظیمِ.»[5]

2.ایجاد آمادگی معنوی

وضو گرفتن، قصد قربت و رو به قبله نشستن، علاوه بر این که خود عبادت است، در روان حافظ تأثیر می نهد و او را از آرامش سرشار می سازد.

3.بهره گیری از سحرگاهان

چنان که نوجوانی و جوانی بهترین فصل حفظ مطالب است؛ هنگام صبح و نشاط اول روز برترین وقت حفظ به شمار می آید. در این زمان، مغز انسان آماده تر است و بدن و طبیعت هر دو از آرامش خاص برخوردارند. افزون بر این، در سحرگاه برکات فراوان نهفته است. وقتی امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ به فرمان هشام بن عبدالملک از مدینه سوی شام سفر می کرد، گروهی از مسیحیان را دید که درون غاری گام می نهادند، حضرت پرسید: در چنین روزی عید گرفته اند؟ گفتند: خیر، به سوی یکی از دانشمندان خود می روند. آن ها هرسال یک بار در چنین روزی او را از کوه خارج می کنند و آنچه می خواهند از وی می پرسند. امام فرمود: آیا دانشی دارد؟ گفتند: آری، از داناترین مردم است. آن گاه حضرت چهره ی خود را پوشاند و با یارانش همراه مسیحیان سمت آن دانشمند نابینا و کهنسال حرکت کرد، مرد کهنسال به یاری حس نیرومندش، سمت امام اشاره کرد و گفت: مرد، از ما هستی یا از امت محمد؟ امام فرمود: از امت محمد ـ صلی اللّه علیه و آله ـ. پیر پرسید: برای پرسیدن آمدی یا پرسیده شدن؟ امام فرمود: بپرس. مرد کهنسال بسیار پرسید. و پاسخ شنید. آن گاه گفت: بنده ی خدا، کدام ساعت نه بخشی از شب است نه بخشی از روز؛ و اگر از هیچ کدام نیست، چیست؟ امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود: فاصله ی طلوع فجر تا طلوع آفتاب نه جزئ شب است نه جزء روز. زمانی از زمان های بهشت است که در آن بیماران درمان می یابند و روزی بندگان خدا تقسیم می شود؛ و ساعت رحمت و خیر و برکت است.[6] از این داستان در می یابیم این زمان زمانی معنوی است و شایسته است حفظ قرآن در چنین وقتی تحقق یابد. خداوند می فرماید: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً»[7]نماز صبح مورد مشاهده است.

مراد از «قرآن الفجر» نماز صبح است.[8] بر اساس روایات شیعه و سنی، در میان نمازهای روزانه نماز صبح مورد مشاهده ی فرشتگان شب و روز قرار می گیرد؛ زیرا در آغاز صبح فرشتگان شب جای خود را به فرشتگان روز می سپارند و در این تعویض جایگاه، نماز مردمان را دیده، بر آن گواهی می دهند.[9] برای بیدار شدن به هنگام طلوع فجر، توجه به نکات زیر سودمند می نماید: الف: خفتن در اوایل شب ب: شب هنگام غذای اندک خوردن ج: خواندن آیه ی آخر سوره ی کهف.

4.انتخاب مکان مناسب

اگر مکان مطالعه پر سروصدا، بسیار سرد یا بسیار گرم و نامناسب باشد، انسان دچار تشتت فکر می شود. این نکته در «حفظ قرآن» از حساسیت ویژه برخوردار است؛ زیرا حفظ قرآن به تمرکز شدید فکر نیاز دارد. البته پس از به خاطر سپردن آیات، تکرار آن به این اندازه تمرکز نیازمند نیست و می تواند در مکان های شلوغ نیز تحقق یابد.

5.تمرکز فکر

هنگام به خاطر سپردن قرآن، تمرکز فکر بسیار ضرورت دارد. پس باید عوامل عدم تمرکز فکر و حواس پرتی را شناسایی کرد و در رفع آن ها کوشید. این عوامل، در اشخاص مختلف متفاوت است و می توان آن ها را به دو نوع تقسیم کرد: الف: درونی ب: بیرونی.

عوامل «درونی» به معنای اسبابی است که در درون انسان جای دارد، مانند اندوه و اضطراب و نگرانی. کسی که در دام این عوامل گرفتار آمد، باید حفظ قرآن را کنار نهد و نخست در نابودی این عوامل بکوشد. مراد از عوامل «بیرونی»، عوامل محیطی است؛ مانند سروصدا و صحنه های مشغول کننده. این امور از بازدهی حفظ می کاهد و چه بسا موجب دلسردی و نومیدی انسان می گردد.

6.انتخاب نوع قرآن

یکی از نکات بسیار مهم و مؤثر در حفظ قرآن، مسئله ی انتخاب قرآن است. باید از آغاز تا پایان حفظ، حتی برای مرور، از یک قرآن استفاده کرد. استفاده از قرآن های مختلف ذهن را دچار مشکل می کند و تصویر آیات و صفحات را به هم می ریزد. بهتر است، با توجه به مکان و زمان حفظ و مرور، از قطع های گوناگون یک قرآن استفاده شود؛ برای مثال در خانه و محل کار از قطع بزرگ و در غیر این موارد از قطع جیبی بهره برد. البته قرآنی که انتخاب می شود، باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد: الف: سادگی متن و زمینه ب: عدم ترجمه. هنگام حفظ قرآن توجه به ترجمه ما را از مسیر اصلی حفظ دور می سازد. بنابراین، بهتر است پیش از آغاز حفظ درباره ی ترجمه، تفسیر اجمالی آیات و برخی از شأن نزول ها آگاهی به دست آورد.

7.آشنایی با زبان عربی

آشنایی با زبان عربی و ترجمه و تفسیر اجمالی آیات، در حفظ قرآن بسیار سودمند است. به خاطر سپردن کلمات و الفاظ، بدون توجه به معانی، کار حافظ را سخت می کند و سبب می شود آیات به طور صحیح در ذهن جای نگیرد. این امر چنان مهم است که می توان آن را مؤثرترین عامل پیشرفت در حفظ قرآن به شمار آورد. آشنایی با زبان عربی، آیات را دلنشین تر می سازد و سبب علاقه و امیدواری فزون تر حافظ می گردد.

یادآوری

کسانی که در اندیشه ی شرکت در مسابقات سراسری قرآن به سر می برند، باید درباره ی تجوید قرآن آگاهی کافی داشته باشند. یادگیری احکام تجوید از دو راه امکان پذیر است: مربی و نوارهای قرآن. در این راستا، سفارش می شود علاقه مندان از همان آغاز قرآن را با رعایت تجوید به خاطر سپارند تا هنگام خواندن آیات لحن آنان از ویژگی احکام تجوید برخوردار باشد.

8.نوارهای قرآنی

حافظان باتجربه[10] بر این باورند که گوش سپردن به نوارهای قرآنی برای حفظ کتاب خدا روشی نامناسب است؛ زیرا در این شیوه حافظ به جای تکرار پیوسته ی آیات به شنیدن بسنده می کند و حافظه را با تکرار کلمات ورزیده نمی سازد. اگر حافظه پیوسته به کار گرفته نشود، به تدریج سلول های مغز حالت اثرپذیری و ثمردهی را از دست می دهد و دیگر در برابر محرک ها به اندازه ی کافی حساسیت ندارد تا داده ها را بی درنگ بایگانی و حفظ کند.[11] رمز اصلی حفظ قرآن، تکرار الفاظ است نه شنیدن. به طور کلی، آفات گوش سپردن به نوار عبارت است از: 1. تنبلی حافظه 2. دیر به مطلوب رسیدن 3. سستی و مستحکم نبودن محفوظات. البته گوش دادن به نوارهای قرآنی، برای فراگیری احکام تجوید و بالا بردن سطح آن، سودمند و در مواردی ضروری است.

پی نوشت ها