قرآن کریم، صراحت و قاطعیت

بحث از صراحت و قاطعیت قرآن، یک بحث درون دینی است، لذا در آیینه آیات و روایات قابل بررسی است.

1.صراحت و قاطعیت قرآن در آیینه قرآن

سؤالی که در این جا قابل طرح است عبارت است از این که: آیا کل قرآن برای تمام مردم از صراحت برخوردار است و در قاطعیت هم صراحت دارد؟ تعریف صراحت و قاطعیت: صراحت یعنی بی آمیختگی، روشنی، رک گویی، و صریح گفتن.[1] قاطعیت یعنی جدّیت لازم در بیان مطالب، دوری از رو در بایستی ها در اظهار مطالب، صراحت در قاطعیت.

آن چه در این راستا قابل بیان است، این است که کلّ قرآن برای همه مردم از صراحت برخوردار نیست، چرا که قرآن شریف دارای دو دسته آیات است:

1.دسته ای از آن، محکم (محکمات)؛ 2. و دسته ای دیگر متشابه (متشابهات). از طرف دیگر قرآن دارای تأویل و بطون، مجمل و مبین، مطلق و مقید، عام و خاص و... است که همه مردم به آن دسترسی ندارند و از این جهت برای همه آنان صریح نیست. قرآن شریف می فرماید: «او (خداوند) کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکمات است که آنها اساس کتاب است، بخش دیگر متشابهات است؛ امّا کج دلان، برای فتنه جویی و در طلب تأویل، پیگیر متشابهات آن می شوند...».[2] تفسیر به معنای کشف حقیقت و پی بردن به عمق و ریشه آیات قرآن و به معنای پرده برداشتن از ظواهر قرآن می باشد و این، علم بزرگ و خطیری است که فراخور همه کس نیست ولی فهمیدن ظواهر آیات قرآن به طور ساده برای عموم اهل زبان ممکن است. پس شناخت کامل قرآن، تأویل و تفسیر عمیق و بطون آن پیش خداوند و «راسخان علم» است[3] و از این منظر قرآن برای عموم مردم صراحت ندارد. باز قرآن شریف می فرماید: «سپس کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم».[4]

بنابراین، فهم و شناخت واقعی و کامل قرآن و آیاتش و پی بردن به حقیقت آن و تأویلاتش اختصاص به اولیای خاص و بندگان ممتاز خدا دارد و دیگران بهره و نصیبی در آن ندارد.[5]

استاد جوادی آملی در همین راستا می فرماید: «قرآن کریم که مهم ترین کتاب آسمانی است و بر سایر صحایف الهی، گذشته از تصدیق آنها، هیمنه و سیطره و نظارت و حراست دارد: «مصدّقاً لما بین یدیه»[6]«و مُهیمناً علیه»[7] حبل ممدود خداست که یک طرف آن که عربی مبین است در دست مردم است و طرف دیگر آن که منزه از وضع، لغت، اعتبار، و مبرّای از مفهوم و معنای ذهنی است نزد خدای سبحان است: «إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیا لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْکتَابِ لَدَینَا لَعَلِی حَکیمٌ».[8]

این صحیفه مهیمن با تمام بطون و تأویل ها و با همه ظهور و تنزیل هایش نزد انسان کاملی چون علی ـ علیه السّلام ـ مشهود است؛ زیرا از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ رسیده است که یکی از مصادیق بارز آیه شریفه «قُلْ کفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا بَینِی وَبَینَکمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتَابِ»؛[9]برادرم علی بن ابیطالب است و چون معارف قرآن به طور تمام و کمال نزد علی بن ابی طالب است، معلوم می شود علم آن حضرت به معارف قرآنی از قبیل علم حصولی نیست، بلکه از سنخ علم حضوری و شهودی است و از آن جهت که قرآن کتاب تدوینی خداست و جهان خارج کتاب تکوینی اوست و این دو صحیفه کاملاً هماهنگ است، به طوری که اگر کل قرآن به صورت آفرینش تکوینی تمثل یابد همین جهان مشهود خواهد شد و جهان مشهود اگر به صورت کتاب تدوینی تجلی کند، همین قرآن کریم می شود، پس کسی است که به همه ابعاد قرآن علم شهودی دارد به اسرار و رموز جهان تکوینی نیز علم حضوری دارد. بنابراین، قرآن کریم برای عده ای رؤیت شهودی که برتر از درایت عقلی و رؤیت نقلی است قایل است و بدون تردید حضرت علی ـ علیه السّلام ـ و سایر امامان ـ علیهم السّلام ـ از بارزترین مصداق های واجد شرط رؤیت شهودی قرآن هستند.[10] پس از جهت صراحت، قرآن شریف:

1.برای همه مردم «عربی مُبین»[11] است، یعنی برای همه مردم فصیح و روشن است.

2.کلّ قرآن، برای عموم مردم از صراحت برخوردار نیست.

3.کل قرآن، از نظر علم حضوری برای «راسخان علم» از صراحت برخوردار است.

امّا از جهت قاطعیت:

از جهت قاطعیت، قرآن شریف هم برهان قاطع است و هم از قاطعیت برخوردار است. هر جا رسالتش ایجاب کند که با پدیده های اجتماعی با مطالب و با شخصیت ها، با قاطعیت برخورد نماید، با جدیت و قاطعیت برخورد می نماید و در قاطعیت از صراحت لازم برخوردار است. هر جا پای ارزش ها و «خط مرزها» به میان آید، قرآن شریف با قاطعیت تمام با پدیده های اجتماعی و شخصیت های حقیقی و حقوقی برخورد می نماید. به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ که در مقام رسالت، از شخصیت حقوقی برخوردار است هم با قاطعیت تمام هشدار می دهد و با «ابی لهب» هم با قاطعیت تمام برخورد می نماید. چون قرآن شریف، نه نسبت به پدیده های اجتماعی تردید و ترس دارد و نه مصلحت اندیشی می کند. از این جهت در اوج اخلاق و عرفان و ادب قرآنی، در موارد لزوم قاطعانه با پدیده های اجتماعی و شخصیت ها برخورد می کند:

1.در مورد «ابی لهب» می فرماید: «تَبَّتْ یدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ»؛[12] دستان ابی لهب زیان کردو او زیان کار شد. بریده باد دو دست ابی لهب. مرگ و ننگ بر ابی لهب در دنیا وآخرت.

2. در مورد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَینا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ»؛[13] و اگر برای ما سخنانی می بست، دست راستش را می گرفتیم، سپس شاهرگش را قطع می کردیم.

در جای دیگر می فرماید: «وَ لَنْ تَرْضی عَنْک الْیهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ. ..»؛[14] یهودیان و مسیحیان هرگز از تو خشنود نخواهند شد مگر آن که از از آیین آنها پیروی کنی؛ بگو هدایت الهی هدایت است؛ و اگر پس از دانشی که بر تو فرود آمده است، از خواسته های آنان پیروی کنی، در برابر خداوند یار و یاوری نداری.

3.در برابر وسوسه گران و بهانه جویان هم با قاطعیت برخورد می کند و می فرماید: «و چون آیات ما که روشن است و شیوا است، بر آنان خوانده شود، ناامیدواران به لقائمان به پیامبر می گویند قرآنی غیر از این بیاور؛ یا این را تغییر ده؛ بگو مرا نرسد که از پیش خود تغییر دهم؛ جز از وحی ای که به من می رسد، از چیزی پیروی نمی کنم؛ من اگر از پروردگارم نافرمانی کنم، از عذاب روز سهمگین می ترسم.»[15]

از این قبیل آیات، فراوان است و هیچ مانعی بر سر راه قرآن شریف وجود ندارد که جلوی قاطعیت قرآن شریف را بگیرد. هراس از تنهایی، جو سازی ها، ترس و آزمندی، وابستگی های عاطفی و... هیچ کدام جلوی قاطعیت قرآن را نمی گیرد.

2.امّا صراحت و قاطعیت قرآن از منظر روایات

قرآن کریم، که بیان کننده دین الهی است، و امام معصوم ـ علیه السّلام ـ که قرآن ناطق و قرآن ممثّل است هر دو صراط مستقیم اند[16]و هر دو هدف واحدی را دنبال می کنند.

امام علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «انا القرآن الناطق» و «انا کلامُ الله الناطق»[17]من قرآن و سخن گویای خداوند هستم. یعنی ایشان در معرفی قرآن می فرماید: «و انّ القرآن ظاهرُهُ انیقٌ و باطِنُهُ عمیقٌ...»[18] ظاهر قرآن زیباست، باطن آن ژرف ناپیداست. عجایب آن سپری نگردد و غرایب آن به پایان نرسد؛ و تاریکی ها جز بدان زدوده نشود.

در جای دیگر می فرماید: «ذلک القرآنُ فاستنطقُوهُ و لن ینطِقَ و لکن اخبرُکم عنهُ اَلا انّ فیه علمَ ما یأتی، وَ الحدیث عن الماضی...»؛[19] آن کتاب خداست قرآن، از آن بخواهید تا سخن گوید و هرگز سخن نگوید. امّا من شما را از آن خبر می دهم، بدانید که در قرآن علم آینده است و حدیث گذشته است. درد شما را درمان است، و راه سامان دادن کارتان در آن است.

امام علی ـ علیه السّلام ـ در راستای کلام خدا، از جهتی قرآن را کتاب آشکار و روشن می داند که فهمش برای عموم آسان است و ازجهت دیگر قرآن را عمیق و دریای بی کران می داند که فقط «راسخان در علم» به عمق آن دسترسی دارند. از این جهت صراحت قرآن برای عموم مردم و صراحت قرآن برای راسخان در علم روشن می شود و مؤید همان توضیحاتی است که در رابطه با صراحت قرآن در قرآن گذشت.

در رابطه با قاطعیت قرآن هم می فرمایند: «و کتاب خدا، قرآن، در میان شما سخنگویی است که هیچ گاه زبانش از حق گویی کند و خسته نیست، همواره گویاست؛ خانه ای است که ستون های آن هرگز فرو نمی ریزد؛ و صاحب عزتی است که یارانش هرگز شکست ندارند[20] امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «همانا قرآن باز دارنده و فرمان دهنده است. به بهشت فرمان دهد و از دوزخ باز دارد.»[21]

رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرموده است: قرآن راهنمای گمراهی است و بینایی از هر کوری است، و سبب گذشت از لغزش ها است. روشنی در هر تاریکی است، در پیش آمدها (و بدعت ها) پرتوی است و نگاهدارنده از هر هلاکتی است و رهجویی در هر گمراهی است و بیان کننده هر فتنه و اشتباهی است، و انسان را از دنیا (ی پست به سعادت های) آخرت رساند و در آن است کمال دین شما، و هیچ کس از قرآن رو گردان نشود جز به سوی دوزخ.»[22]

در این راستا روایات بسیاری وجود دارد که بررسی همه آنها در این مختصر، مقدور نیست. البته برهان عقلی هم در این راستا؛ برهان نقلی همگام است و صراحت و قاطعیت قرآن را درک می نماید. عقل هیچ گاه در مقابل شرع و دین نبوده، بلکه در مستقلات عقلیه و غیر مستقلات عقلیه، عقل به نوعی با شرع ملازمه دارد. به علت درون دینی بودن بحث، از ذکر این نکته خود داری می شود....

آن چه به طور خلاصه قابل بیان است این است که:

1.قرآن برای عموم مردم «عربی مبین است» و همه می توانند به اندازه فهم و درک خود از آن بهره ببرند.

2.به بطون قرآن، تأویل قرآن، آیات محکمات ومتشابهات و مجمل و مبین و... جزء خداوند و راسخان علم، دسترسی ندارند و از این جهت قرآن برای عموم مردم صریح نیست و از صراحت برخوردار نیست؛ فقط راسخان علم، با علم حضوری بر آن دسترسی دارند.

3.از جهت قاطعیت، قرآن برهان قاطع است و هر جا قرار باشد قاطعانه برخورد نماید، قاطعانه برخورد می نماید. گاهی به دوستان و پیامبران ـ علیهم السّلام ـ قاطعان هشدار می دهد و گاهی با منکران، مشرکان، منافقان، قاطعانه برخورد می نماید و تحدی و مباهله قرآنی قاطعانه ترین برخوردی است که بیان می نماید.

4.بنابراین صراحت و قاطعیت قرآن، در آیینه قرآن، در آیینه روایات و از منظر عقل و عقلا قابل بررسی است که به طور اجمال در متن این مختصر بدان اشاره شد.

پی نوشت ها