وزن چک سنگین شد

بانک مرکزی داده‌های مربوط به چک‌های مبادله شده در ماه گذشته را منتشر کرد. چک به‌عنوان یک ابزار پرداخت، کاربرد وسیعی در تسویه مبادلات دارد. علاوه بر کاربرد تسویه مبادلات، اعتبار چک می‌تواند علامتی از وضعیت بازار را مخابره کند. هر چه درجه وصول چک‌ها بیشتر باشد، توان بازار برای انجام تعهدات نیز افزایش می‌یابد.

وزن چک‌ها

پیام اولی که از آخرین آمار چک‌ها قابل‌برداشت است، افزایش ارزش چک‌ها در طول چند ماه اخیر است. در ماه گذشته، با اینکه تعداد چک‌های مبادله شده در سطح اقتصاد کاهش داشته است، اما ارزش کل چک‌ها با رشد حدود 3 هزار میلیارد تومانی همراه بوده تا میانگین ارزش هر چک مبادله‌ای برای نخستین بار از سطح 10 میلیون تومان عبور کند. ارزش هر چک در شهریور 9 میلیون و 350 هزار تومان بوده که در ماه گذشته به 10 میلیون و 470 هزار تومان ارتقا پیدا کرده است؛ یعنی 12 درصد رشد در عرض یک ماه. اما این آمارها به چه مفهومی می‌تواند باشد؟ نگاه اولیه نشان می‌دهد که تعداد چک‌های مبادله شده به یکی از کمترین سطوحی که تاکنون تجربه شده رسیده است. مبادله 8 میلیون و 933 هزار فقره چک در مهرماه از میانگین تاریخی تعداد چک مبادله شده در یک ماه، حدود 400 هزار عدد کمتر است. این یعنی تمایل مردم به تبادل چک در ماه گذشته چندان نبوده است. اما از طرفی دیگر ارزش چک‌ها جهش قابل‌ملاحظه‌ای کرده است. در نتیجه می‌توان این برداشت را کرد که تعداد معاملات خرد مردم با چک کاهش یافته، اما کاسبان و فعالان بازار برای ارقام کلان‌تر از چک برای تسویه معاملات خود استفاده کرده‌اند که باعث افزایش ارزش مجموع چک‌های مبادله‌ای شده است. البته بخشی از افزایش ارزش چک را می‌توان به افزایش شاخص بهای مصرف‌کننده و افزایش قیمت‌ها نسبت داد و این موضوع بخشی از افزایش ارزش چک‌های مبادله‌ای را توضیح می‌دهد.

وضعیت نسبی چک‌های برگشتی

نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای در قالب دو عدد ارائه می‌شود: تعداد و مبلغ. نسبت تعدادی چک‌های برگشتی معرف تعداد چک‌های برگشتی به کل چک‌های مبادله‌ شده در مدت یک ماه است. نسبت مبلغی، معرف نسبت کل مبلغ چک‌های برگشت‌خورده، به مبلغ کل چک‌های مبادله شده است. در ماه گذشته، نسبت تعدادی چک‌های برگشتی به مبادله‌ای 13 درصد گزارش شده و از نظر مبلغی، این نسبت به 8/ 15 درصد رسیده است. به زبان دیگر، از هر 100 چک صادر شده، 13 مورد آن با برگشت مواجه شده است و از نظر مبلغی، به ازای هر یک میلیون تومان چک مبادله شده، 158 هزار تومان برگشت خورده است. اما برای اینکه دریابیم سیر نسبی چک‌های برگشتی به چه صورتی بوده، باید به حافظه تاریخی مراجعه کنیم که نگاهی به آن دو نکته را هویدا می‌کند.

نکته اول: بنابر اطلاعات در دسترس بانک مرکزی نسبت‌های مبلغی چک برگشتی از اسفند سال گذشته روندی کاهشی را طی می‌کرد تا اینکه این حرکت در شهریور متوقف شد. نرخ مبلغی از 1/ 21 درصد در اسفند 96 تا 6/ 15 درصد در مرداد 97 حرکت کرد، اما در انتهای تابستان این روند دچار سکته شد و نرخ موقتا تا 17 درصد ارتقا پیدا کرد. نکته اول اینجاست که در مهرماه بار دیگر روند کاهشی از سر گرفته شد و نرخ مبلغی چک‌های برگشتی به 8/ 15 درصد افول کرد. باید دید که روند کاهشی سال جاری در ماه‌های آینده هم ادامه می‌یابد یا خیر. نکته دوم: نکته بعدی که در آمار چک جلب‌نظر می‌کند، نسبت تعدادی چک‌های برگشتی است. این عدد در مهر ماه 13 درصد گزارش شده که نگاهی به آمارهای گذشته حکایت از این دارد که در مهر ماه، احتمال برگشت چک به کمترین حد در 5/ 2 سال اخیر رسیده است. کمترین عددی که پیش از این گزارش شده بود، 5/ 13 درصد در مرداد ماه بود.

اعتبار چک در استان‌ها

اعتبار چک در استان‌های مختلف کشور در ماه گذشته بین 10 تا 7/ 22 درصد در نوسان بوده است. از نظر تعدادی اعتبار چک در استان گیلان در بالاترین حد بوده، طوری که از هر 10 چک صادر شده، تنها یک چک برگشت خورده است. از نظر تعدادی، وضعیت استان‌های یزد، کرمانشاه و البرز نیز مطلوب بوده و درصد برگشت چک‌ زیر 12 درصد گزارش شده است. نکته جالب اینکه در دو استان تهران و خراسان رضوی که بخش قابل توجهی از چک‌ها در این دو استان مبادله شده است، چک از اعتبار نسبی خوبی در ماه گذشته برخوردار بوده است. در این دو استان درصد برگشت چک از میانگین کل کشور(13 درصد) کمتر بوده و در حدود 2/ 12 درصد گزارش شده است. در حقیقت اعتبار نسبی چک در این دو استان، میانگین کل کشور را نیز به عدد تاریخی سوق داده است. اما در آن سمت طیف، در برخی نقاط کشور تعداد چک‌های برگشتی بیش از 20 درصد از کل چک‌ها  بوده است. در صدر آنها، مناطق آزاد قرار دارند که درصد چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای در این مناطق 7/ 22 درصد گزارش شده است. در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و کردستان نیز وضعیت برگشت چک از نظر تعدادی در حوالی 20 درصد گزارش شده است.

اما از نظر مبلغی، جالب‌ترین نکته این است که بهترین وضعیت استان‌ها، در استانی گزارش شده است که از نظر تعدادی، یکی از بدترین وضعیت‌ها را داشته است؛ یعنی استان کهگیلویه و بویراحمد. در این استان زیر 10 درصد از مبالغ چک‌ها برگشت خورده؛ در حالی که از نظر تعدادی 22 درصد چک‌ها برگشتی ثبت شده است. در نتیجه در استان کهگیلویه و بویراحمد، چک‌های برگشتی عمدتا در ارقام پایین و خرد رخ داده است. در استان خراسان رضوی نیز که از نظر تعدادی، اعتبار چک مطلوب بوده، از نظر مبلغی اعتبار چک ضعیف‌تر از میانگین کل کشور بوده است. اما در هیچ منطقه‌ای، چک بی‌اعتبارتر از مناطق آزاد نبوده است. در این مناطق، درصد چک‌های برگشتی از نظر مبلغی، 6/ 41 درصد گزارش شده است. یعنی از هر یک میلیون تومان چک مبادله شده، بیش از 410 هزار تومان آن در این مناطق با ریسک برگشت مواجه بوده است. این در حالی است که به‌طور میانگین در کل کشور، از هر یک میلیون تومان چک صادر شده، کمتر از 160 هزار تومان آن برگشت خورده است.