علی‎بن ابی‎طالب (ع) معرّف قرآن حکیم

استحقاق امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ برای بررسی ابعاد گوناگون قرآن، از دو جهت قابل اثبات است:

1.آن حضرت ـ علیه السّلام ـ از اهل‎بیت ـ علیهم السّلام ـ است و هر آنچه درباره ی استحقاق آن ذات‎های مقدس ـ برای تحلیل قرآن و معارف آن ـ رسیده است، شامل حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نیز می‎شود.

2.روایت های ویژه‎ای درباره ی صلاحیت علمی و عملی شخص آن حضرت ـ علیه السّلام ـ رسیده است.

‎اهل‎بیت ـ علیهم السّلام ـ تنها شناساننده قرآن

یکی از ادلّه ی اولویت تعیینی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ و استحقاق حتمی آن‎ها برای بیان علوم و مفاهیم قرآنی ـ گذشته از حدیث ثقلین که سنّی و شیعه به سند و متن آن اعتقاد دارند ـ سخنان حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در باره ی عظمت اهل بیت عصمت ـ علیهم السّلام ـ است؛ چنان که آن حضرت در نهج‎البلاغه فرمود: «هُم مَوضِعُ سِرّه ولَجَأ أَمره وعَیبَة عِلمه وموئل حِکمِهِ وکهوفُ کتبه و جبال دینه. بهم أَقام انحناء ظهره وأَذهب ارتعاد فرائصه»[1]و «لا یقاس بآل محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ من هذه الأُمة أحَدٌ و لایسوّی بهم مَن جَرَتْ نعمتهم علیه أَبداً. هُم أَساس الدّین و عماد الیقین... ولهم خصائص؛ حق‎الولایة وفیهم الوصیة والوراثة»[2]و «بنا یستَعطی الهُدی ویستَجلی العَمَی»[3]و «فیهم کرائم القران و هم کنوز الرحمان. إِن نَطَقوا صَدَقُوا و أِن صَمَتُوا لم یسبَقوا»[4]و «هم عَیشُ العلم و مَوتُ الجَهل. یخبرکم حلمُهم عن علمِهم و ظاهرهم عن باطنهم وَ صمتُهُم عن حِکمَ منطقهم. لایخالفون الحق ولا یختلفون فیه. هم دعائم الإسلام و ولائج الإعتصام، بهم عاد الحق إِلی نصابه وانزاح الباطل عن مقامه وانقطع لسانه عن مَنبَته. عَقَلوا الدین عَقلَ وِعایة و رِعایة لاعقل سَماعٍ و رِوایة؛ فإِنّ رواة العلم کثیر و رعاتَه قلیل»[5]و «أِنّ اللّه تَبارک وتعالی طَهَّرنا وَ عَصَمَنا و جَعَلَنا شهداء علی خلقه و حجباً علی عباده و جَعَلَنا مع القران وَ جعل القرآن مَعَنا لانفارقه ولایفارقنا»[6]و «فأَین تذهبون وأَنّی تؤفکون... وبینکم عِترة نبیکم و هم أَزمة الحق وَ أَعلام الدین وَالسِنة الصِدق، فَأَنزِلُوهم بأَحسَنِ مَنازل القرآن ورِدُوهُم وُرُود الهِیمِ العطاش. أَیها الناس! خذوها عن خاتم النبیین ـ صلی اللّه علیه و آله: أَنّه یموت مَن مات منّا ولیس بمیت ویبلی من بَلِی منّا ولیس ببالٍ»[7]و «نحن شجرة النبوّة ومحطّ الرسالة ومختلف الملائکة ومعادن العلم وینابیع الحِکم»[8]و «إنّا صنائع ربّنا والناس بعدُ صنائع لنا».[9] فضائل علمی و عملی اهل ‎بیت ـ علیهم السّلام ـ بیش از آن تعدادی است که در نهج‎البلاغه گردآوری شده است. هم‎چنین مجموع آن‎چه در کتاب مزبور آمده، به‎مراتب بیش از آن چیزی است که نقل کردیم.

خلاصه ی روایات گذشته

مفاد آن‎چه که درباره ی عظمت اهل ‎بیت ـ علیهم السّلام ـ یادآوری شد، عبارت است از:

1.خاندان معصوم رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ حامل اسرار خدا، و صندوق دانش او، و قرارگاه کتاب‎های آسمانی خدا و سلسله ی جبال دین اویند.

2.هیچ‎کس از امّت اسلامی، همتای اهل ‎بیت عصمت ـ علیهم السّلام ـ نیست و با آن‎ها سنجیده نمی‎شود. آنان پایه ی دین، و ستون یقینند.

3.هدایت به وسیله ی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ عطا می‎شود و کوری باطنی انسان‎ها علاج می‎گردد.

4.حقیقت قرآن حکیم و آیات کریمه ی او درباره ی آن‎هاست و رموز آن در آن‎ها مستقر است و اینان، گنج‎های خدای رحمانند. اگر سخن بگویند، در گفتار خود صادقند و اگر ساکت شوند، چیزی آن‎ها را به سکوت محکوم نکرده است و مقهور هیچ مقام خارجی نبوده‎اند؛ بلکه چون خودشان صاحبان سخن و امیران کلامند، سخن گفتن اسیر آنان است و در اختیارشان قرار دارد؛ هرگاه مصلحت باشد، سخن می‎گویند و هر زمانی که سخن گفتن مصلحت نباشد، ساکت هستند.

5.آن‎ها حیات دانشند و علم به کمک آن‎ها زنده است. درباره ی حقّ، نه مخالفند و نه مختلف؛ به یاری آنان حق به حدّ لازم خود بر می‎گردد و باطل از جایگاهش بر کنار می‎شود.اینان، دین خدا را عاقلانه در خود جای می‎دهند و دستورهای آن‎را رعایت می‎کنند و به شنیدن و گفتن بسنده نمی‎کنند.

6.خدا آنان را از گزند گناه نگاه داشته و شاهدان اعمال بندگان خود قرار داده و آن‎ها را با قرآن قرین و قرآن را با آن‎ها همراه ساخته است؛ به گونه‎ای که هرگز قرآن را رها نمی‎کنند و قرآن نیز آنان را رها نمی‎کند.

7.هرکس که راهی جز راه خاندان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ پیماید، گمراه است. زمامداران حق و پرچم‎های دین و زبان‎های صدق، حقیقت اهل بیت طهارت ـ علیهم السّلام ـ است و باید آن‎ها را به بهترین درجات قرآنی منزل داد و همانند شتران تشنه کام به کوثر زلال معرفت آنان وارد شد.

8.اگر ـ به ظاهرـ یکی ار آنان بمیرد، حقیقت ولایت و امامت او زنده است و حقیقت او هیچ‎گاه فرسوده نمی‎شود.

9.اهل بیت طهارت ـ علیهم السّلام ـ مخلوق و دست پرورده ی خدایند؛ ولی دیگران به این منظور پرورده می‎شوند که از برکات و حسنات علمی و عملی آن ذات‎های نورانی بهره‎مند شوند.

علی ـ علیه السّلام ـ یگانه شناساننده ی قرآن

ادلّه ی اولویت تعیینی شخص امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ نسبت به امت اسلامی برای بیان علوم و مفاهیم قرآنی، سخنان آن امام همام ـ علیه السّلام ـ درباره ی شخصیت علمی خود اوست که برخی از آن سخنان در حضور رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و با تقریر آن حضرت ـ صلّی الله علیه و آله ـ صادر شده است. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در نهج‎البلاعه درباره ی خود چنین فرمود:«أَرَی‎نور الوحی والرسالة وأَشمّ ریح النبوّة»[10]و «إِنّی لعلی یقینٍ من ربّی وغیر شبهة من دینی»[11]و «ما شککتُ فی الحق مُذ أُریته»[12]و «وإِنّ معی لبصیرتی، ما لبّستُ ولا لُبِّسَ علی»[13]و «إِنَّ الکتاب لَمَعی مافارقته مذ صحِبتهُ»[14]و «بل اندمجت علی مکنون علم؛ لو بُحتُ به لَاضطربتم اضطراب الأَرشیة فی الطَوِی البعیدة»[15]و «فَاسْأَلُونی قبل أَن تفقدونی، فوالّذی نفسی بیده! لاتسألونی عن شیء فیما بینکم و بین الساعة ولا عن فئة تهدی مائة وتُضِلُّ مِأئَة إِلّا أَنبَأتکم بناعقها وقائدها وسائقها ومُناخ رکابها ومحطّ رحالها...»[16] و «أَنا بطرق السماء أَعلم منّی بِطُرُقِ الأَرض ولیس کلّ أصحاب رسول اللّه ـ صلّی الله علیه و آله ـ من کان یسأَله ویستفهمه... وکان لایمرّ بی من ذلک شیء إِلّا سَأَلْتُ عنه وحفظته»[17]و «أَلَم أَعمَل فیکم بالثَقل‎الأکبر وأَترک فیکم الثقلَ‎الأَصغر».[18] مناقب علمی و عملی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ به مراتب بیش از آن مقداری است که در نهج‎البلاغه آمده است؛ زیرا سراسر این کتاب شریف، بیان‎گر فضایل آن حضرت ـ علیه السّلام ـ است؛ چنان که فضایل مزبور، بیش از منقول آن است.

مفاد روایات گذشته

خلاصه ی آن‎چه که درباره ی عظمت علمی و عملی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نقل شد، عبارت است از:

1.حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نور وحی و رسالت را با چشم ملکوتی خود می‎دید و بوی نبوّت را با شامّه ی درونی خویش استشمام می‎کرد. در نهان انسان صالح، حواس دیگری وجود دارد که با برخی از آن‎ها بوهای غیبی را استشمام می‎کند؛ مانند استشمام بوی حضرت یوسف ـ علیه السّلام ـ توسط حضرت یعقوب ـ علیه السلام ـ : «إِنِّی لَأَجِدُ ریحَ یوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُون».[19] با بعضی حواس نیز منظره‎های غیبی را می‎بیند؛ مانند دیدن جهنّم توسط صاحبان یقین: «کلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقین × لَتَرَوُنَّ الْجَحیم»[20] و با برخی حواس دیگر، صدای فرشتگان غیبی را می‎شنود؛ مانند شنیدن صدای بشارت فرشتگان از سوی مؤمنان استقامت کننده: «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الْمَلائِکةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کنْتُمْ تُوعَدُون».[21]

2.یقین به حقانیت اصول و فروع دین ـ که در بین بندگان خدا کم‎تر وجود دارد ـ برای حضرت علی ـ علیه السّلام ـ حاصل بود و تحقّق آن از آسیب هر شبهه‎ای مصون بوده است.

3.آن حضرت ـ علیه السّلام ـ معارف الهی را با چشم ملکوتی خود مشاهده کرد. نه تنها با تفکر حصولی از آن‎ها آگاه شد، بلکه از همان لحظه ی ارائه ی ملکوت اشیا با یقین به سر می‎برد و هرگز گرفتار شک نشده بود.

4.بینش الهی آن حضرت ـ علیه السّلام ـ با وی بوده است. ایشان، نه خود مورد تلبیس قرار گرفت و نه دیگران را در اشتباه قرار داد.

5.قرآن کریم، همراه با آن حضرت ـ علیه السّلام ـ بود و هرگز او را رها نکرد.

6. اگر علمی را که آن حضرت ـ علیه السّلام ـ داشت برای دیگران اظهار می‎کرد، مایه ی اضطراب و لرزش آنان می‎شد؛ مانند لرزش ریسمان در چاه عمیق.

7.آن حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمود: پیش از ارتحال من، هر آن ‎چه خواستید از من بپرسید. قسم به کسی که جانم در دست اوست! هرگز از میان حوادثی که اکنون تا قیامت رخ می‎دهد، چیزی سؤال نمی‎کنید و از گروهی ـ که صدها نفر را هدایت می‎کند و صدها نفر را گمراه می‎سازد ـ نمی‎پرسید، مگر آن‎که من شما را از همه ی خصوصیات «جلودار» و «محرّک» و از دیگر شؤون آن آگاه می‎کنم.

8.آن حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمود: به راه‎های آسمان غیب از راه زمین حسّ و شهادت آگاه‎ترم.

9.آن حضرت ـ علیه السّلام ـ فرمود: آیا من در میان شما به ثقل اکبر یعنی قرآن کریم عمل نکردم و آیا در بین شما ثقل اصغر یعنی عترت ـ علیهم السّلام ـ را به ودیعت ننهادم؟

یادسپاری مهم

قرآن کریم نیز علم صحیح و تفسیر ناب قرآن حکیم را بهره ی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ می‎داند؛ زیرا طبق آیات «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کریمٌ ×فی کتابٍ مَکنُونٍ ×لا یمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»[22] تماس علمی با کتاب مکنون ـ که باطن قرآن است و ظاهر قرآن نیز از آن پایین آمده است ـ فقط بهره ی پاک‎شدگان از نجاست وَهْم و رِجزِ خیال است که همانا اهل بیت عصمت ـ علیهم السّلام ـ هستد. بر اساس آیه ی «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهیرا»[23] اهل بیت عصمت ـ علیهم السّلام ـ که نه تنها از رجس گناه به دورند، بلکه از آثار رقیق آن نیز پاکند ـ شایسته ی تماس علمی با فرهنگ درونی و بیرونی قرآن کریم هستند. از این رو، تعریف و تبیین آنان نسبت به علوم و مفاهیم قرآن، بیانی ویژه است. هماهنگی حقیقت علی ـ علیه السّلام ـ با حقیقت قرآن خصوصیت انسان کاملی ـ چونان علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ از لحاظ سخن گفتن درباره ی قرآن، با نقل گفتار کوتاهی از خود آن حضرت ـ علیه السّلام ـ روشن‎تر می‎شود. «سهل بن حنیف انصاری» ـ که از محبوب‎ترین یاران امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود ـ پس از بازگشت از «صفّین» در کوفه درگذشت. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ پس از شنیدن خبر ارتحال سهل بن حنیف، چنین فرمود: «لو أَحَبَّنی جَبَل لتهافت»؛[24] اگر کوه، محبّت مرا در خود جای دهد و دوست من شود، متلاشی می‎شود و فرو می‎ریزد.

«سید رضی» (رحمه‎اللّه) در شرح جمله ی مزبور، چنین گفته است:

محنت و اندوه او (کوه) افزوده می‎شود و مصیبت‎ها با شتاب به او رو می‎کنند و این‎کار، جز برای پارسایان و پرهیزگاران و نیکان و برگزیدگان حاصل نمی‎شود؛ یعنی خوبان، هدف تیر بلا و غمند! حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در جای دیگر در این باره فرمود: «مَن أَحبّنا أَهل البیت ـ علیهم السّلام ـ فلیستعد للفقر جلباباً»؛[25]یعنی هرکس ما خاندان عصمت و طهارت ـ علیهم السّلام ـ را دوست داشته باشد، باید مهیا و آماده ی در برکردن جامه ی فقر و روپوش تهی دستی باشد». شرح جناب سید رضی (رحمه‎اللّه) قابل قبول است و برخی از شواهد نقلی نیز آن‎را تأیید می‎کند؛ لیکن معنای دقیق‎تر گفتار یاد شده، این است که حقیقت انسان کامل با حقیقتِ قرآن، کاملاً هماهنگ است؛ چنان که حدیث «ثَقَلَین» و جدا نبودن آن دو از یک‎دیگر و نیز همراهی قرآن با علی بن ابی‎ طالب ـ علیه السّلام ـ آن‎را تأیید می‎کند.

بنابراین، حکم ولایت و خلافت انسان کامل، حکم قرآن کریم است. پس، همان گونه که حقیقت قرآن، فراتر از آن است که کوه آن را تحمّل کند و نزول قرآن بر کوه، آن‎را متلاشی می‎کند، حقیقت ولایت انسان کامل نیز برتر از آن است که بر کوه حمل شود؛ زیرا پذیرش کوه نسبت به امور مادی محسوس، محفوظ است، لیکن تحمّل آن نسبت به امور غیرمادی معلوم نیست؛ بلکه عدم آن معلوم است. بنابراین، می‎توان معنای: «لو أَحَبّنی جبل لتهافت» را هماهنگ با معنای این آیه دانست: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیةِ اللَّهِ وَ تِلْک الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُون»[26]اگر این قرآن را بر کوهی فرو می‎فرستادیم، یقیناً آن (کوه) را از بیم خدا فروتن و از هم‎پاشیده می‎دیدی؛ و این مَثَل‎ها را برای مردم می‎زنیم، باشد که آنان بیندیشند. اگر چنین معنایی برای حدیث علوی ـ علیه السّلام ـ پذیرفته شود، به خوبی روشن می‎شود که استحقاق آن حضرت ـ علیه السّلام ـ برای تحلیل معارف قرآنی، استحقاق تعیینی است؛ زیرا آن حضرت ـ علیه السّلام ـ قرآن ناطق است و بهترین راه شناخت هر چیزی، آن است که آن شیء را از زبان خودش بشناسیم و معرفت قرآن از زبان امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ به منزله ی شناخت قرآن از زبان خود قرآن است.

پی نوشت ها