کتاب شناسی تحریف ناپذیری قرآن

مقدمه

قرآن کریم تنها کتابى است که اصالت خود را تا کنون حفظ کرده و راه دراز تاریخ را به سلامت و شایستگى پیموده و همیشه از گزند حوادث و دستبرد بیگانگان در امان بوده و خواهد بود((انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون))(حجر، 15 / 9)على رغم ضمانت اطمینان بخش خداوند متعال در قرآن کریم بر حفظ و صیانت آن کتاب الهى مع الأسف شبهه تحریف قرآن از دیر زمان مطرح بوده و پیوسته مورد انکار و رد علما و محققان بزرگ اسلامى بوده است، جز برخى گروهها یا افرادى که(به هر دلیل) این شبهه را قوى گرفته و خواسته‏اند به گونه‏اى آن را توجیه کنند. همین امر باعث شده است قرآن عظیم الهى از اتهامات دشمنان در امان نبوده و متهم به تحریف گردد؛ که الحمدلله با توجه به درایت خاص علماى بزرگ اسلامى پاسخ‏هاى مناسب به این گونه شبهات داده شده است.

از آنجا که نخستین گام در پژوهش و تحقیق، آشنایى کامل با منابع و تحقیقات انجام شده در آن موضوع است، و از طرفى تکرار کارهاى انجام شده و پر بار نبودن برخى‏از پژوهش‏ها غالباً به خاطر بى اطلاعى محقق از سرچشمه‏هاى آن موضوع مى باشد، شناسایى و شناساندن منابع، بسیار ضرورى به نظر مى رسد، هر چند دانشمندان و متخصصان فن کتاب‏شناسى کارهایى بسیار بزرگ در این زمینه انجام داده‏اند که اثر ارزشمند((الذریعه الى تصانیف الشیعه)) تالیف مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى از آن قبیل مى باشد، ولى براى دسترسى بهتر و سریع‏تر به منابع، داشتن کتاب‏شناسى موضوعى از ضروریات دیگرى است که مى تواند مکمل زحمات گذشتگان باشد. بر اساس همین ضرورت در حد وسع و توانایى خود، به جمع آورى و معرفى آثار ارزشمندى از بزرگان و دانشمندان اسلامى در موضوع((تحریف یا عدم تحریف قرآن)) پرداختم که امیدوارم مورد قبول خداوند متعال قرار گیرد.

قبل از پرداختن به اصل موضوع تذکر چند نکته ضرورى است:

1. آثار ارایه شده پیرامون((تحریف یا عدم تحریف قرآن)) تنها در این مقاله خلاصه نمى‏شود؛ بلکه این مجموعه تنها آثارى است که یا خود اثر در دسترس بوده‏اند و یا به هر شکل دیگر(که اشاره خواهد شد) اطلاعاتى از آنها به دست رسیده است.

2. از آنجا که قریب به اتفاق آثار ارایه شده تنها به اثبات عدم تحریف قرآن پرداخته‏اند؛ لذا نام این مقاله((کتاب‏شناسى تحریف ناپذیرى قرآن)) مى باشد، هر چند به بعضى از کتب مانند((فصل الخطاب)) نیز اشاره گردیده است.

3. در این مقاله علاوه بر کتاب هایى که مستقلاً پیرامون موضوع((تحریف یا عدم تحریف)) نوشته شده، در حد توان هر کتابى که بحث قابل توجهى درباره تحریف قرآن داشته است به آن کتاب و ریز موضوع و صفحات مورد نظر اشاره شده است؛ لذا در این مقاله 166 اثر، در پنج قسمت ارایه مى شوند که عبارت اند از:

الف) کتاب هایى که مستقلاً پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن نوشته شده‏اند: 54 اثر/

ب) کتاب‏هاى علوم قرآنى که حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن مى باشند: 35 اثر/

ج)بعضى از کتب تفسیر قرآن که مقدمه آنها حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن مى باشند: 15 اثر/

د) کتاب هایى در موضوعات مختلف که حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن مى باشند: 21 اثر/

ه) مقالاتى که در مطبوعات پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن به طبع رسیده است: 41 اثر/

4. ترتیب کتاب‏ها در هر قسمت به ترتیب حروف الفبا است.

5. هر کتاب یا اثرى که در دسترس بوده است سعى گردیده خلاصه و فهرستى از بحث آن کتاب یا اثر در معرفى کتاب گنجانده شود.

6. در ستون ناشر کتاب، به ترتیب به مؤسسه انتشاراتى و محل نشر و نوبت چاپ اشاره شده است.

7. در ستون مختصات کتاب، به ترتیب به اندازه کتاب و زبان کتاب و تعداد صفحات کتاب اشاره شده است.

8. در قسمت (ه) بعد از ذکر نام نشریه مورد نظر تنها به تاریخ نشریه اشاره شده است.

9. بعد از ذکر نام کتاب یا اثر، شماره‏اى داخل کروشه نوشته شده است که اشاره به منبع کتاب یا اثر مورد نظر دارد که این منابع عبارت اند از:

[1] کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛

[2] کتابخانه حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى(ره)؛

[3] کتابخانه مجمع جهانى اهل بیت علیه‏السلام؛

[4] کتابخانه تخصصى تفسیر و علوم قرآن واقع در خیابان شهید فاطمى(دور شهر)؛

[5] کتابخانه تخصصى تفسیر و علوم قرآن حضرت آیت الله العظمى گلپایگانى(ره)؛

[6] مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى، برنامه نمایه(قسمت مطبوعات)؛

[7] کتابنامه بزرگ قرآن کریم، حسن بکایى؛

[8] الذریعه الى تصانیف الشیعه، حاج آقا بزرگ تهرانى؛

[9] علوم قرآن و فهرست منابع، عبدالوهاب طالقانى؛

[10] کتابخانه پژوهشکده باقر العلوم علیه‏السلام؛

[11] کتابخانه مدرسه علمیه فیضیه.

10. در پایان از هکمارى تمامى مراکزى که به هر نحو در این امر، حقیر را مورد لطف قرار داده‏اند، مخصوصاً کتابخانه تخصصى مراکز فرهنگ و معارف قرآن، تقدیر و تشکر مى نمایم.

الف) کتاب هایى که مستقلاً پیرامون تحریف یا عدم تحریف تألیف شده‏اند:

1. آراء علما المسلمین فى التقیة و الصحابة و صیانة القرآن الکریم،[1] سید مرتضى رضوى، الارشاد للطاعة / بیروت، 1411 ق، وزیرى / عربى / 250/

همان گونه که از اسم کتاب پیداست، مؤلف، این کتاب را در سه موضوع تألیف کرده است؛ ولى مهم‏ترین بحث آن مربوط به صیانت قرآن از تحریف است.

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى تحریف؛ 2. تحریف در قرآن نیست؛ 3. رأى مسلمانان و علما درباره تحریف قرآن؛ 4.بعضى از احادیث وارده درباره تحریف قرآن از کتب صحاح عامه و مسانید آن.

2. آلاء الرحیم فى الرد على تحریف القرآن،[2] حاج شیخ عبدالرحیم المدرس الماهر التبریزى الخیابانى، رقعى / عربى / 63/

مؤلف در این کتاب به بررسى تحریف از حیث اشتقاق و مفهوم لغوى و وقوع یا عدم وقوع تحریف در قرآن کریم پرداخته است. ضمناً این کتاب مزین به تقریط حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى مى باشد.

3. افسانه تحریف قرآن،[1] رسول جعفریان، محمود شریفى، معاونت فرهنگى سازمان تبلیغات اسلامى / تهران، 1367 ش، رقعى / فارسى/

این کتاب ترجمه کتاب((اکذوبة تحریف القرآن)) مى باشد که در شماره(5) به آن اشاره خواهد شد.

4. افسانه‏هاى تحریف قرآن،[2] احمد مهدى(فخر کرمانى)، چاپ زهره با همکارى کانون انتشار، 1350 ش، رقعى / فارسى / 287/

مهم‏ترین مطالب: بخش اول: عدم تحریف از دیدگاه آیات قرآن و شبهاتى که وارد شده و جواب آن شبهات؛ بخش دوم: دلایل قول به تحریف و پاسخ به آن دلایل؛ بخش سوم: نظر علماى شیعه درباره تحریف.

5.اکذوبة تحریف القرآن بین الشیعة و السنة،[ 1] رسول جعفریان، بعثه مقام معظم رهبرى در حج، قسمت تحقیقات / تهران، محرم الحرام 1413 ق، رقعى / عربى / 139/

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى لغوى و اصطلاحى تحریف؛ 2. ادله عدم تحریف قرآن؛ 3. جمع آورى قرآن در زمان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و عدم تحریف؛ 4. اهل سنت و تحریف؛ 5. تحریف و روایات شیعه؛ 6. علماى شیعه و تحریف؛ 7. مصحف على علیه‏السلام و مصحف فاطمه علیه‏السلام؛ 8. تحریف از نظر غلاة و بعضى از اخباریین؛ 9. فصل الخطاب و تحریف.

این کتاب به زبان فارسى است به اردو نیز ترجمه شده است که در ردیف(3) به ترجمه فارسى آن اشاره شد و ترجمه اردوى آن نیز در شماره(21) خواهد آمد.

6. بحثى درباره تصحیف و تحریف قرآن یا عدم تحریف‏[ 1] على مزارعى(با راهنمایى دکتر حجتى کرمانى)، دانشگاه تهران، 1353 ش، رحلى / فارسى / 89/

مؤلف، این کتاب را براى پایان نامه خود در دوره فوق لیسانس فرهنگ عربى و علوم قرآن تألیف کرده است.

مهم‏ترین مطالب: 1. معانى مختلف تحریف؛ 2. نظر محققان اسلامى درباره تحریف و تصحیف قرآن؛ 3. دلایل عدم تحریف، 4. عقیده به تحریف بعد از حیات حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم؛ 5. کیفیت جمع آورى قرآن؛ 6. بررسى قرآن منسوب به حضرت على علیه‏السلام.

7. بررسى و نقد و روایات تحریف در کتاب فصل الخطاب،[ 1] محسن بیات، دانشگاه تربیت مدرس / تهران، 1373 ش، رحلى / فارسى / 277/

این کتاب نیز پایان نامه دوره کارشناسى ارشد مؤلف مى باشد. مباحث مورد بحث در این کتاب عبارت اند از: 1. شناختى از محدث نورى و کتاب فضل الخطاب؛ 2. بررسى اسناد روایات تحریف؛ 3. بررسى و نقد آیات ادعایى، 4. اثبات عدم تحریف قرآن از نظرگاه حدیث و علماى شیعه.

8. برهان روشن(البرهان على عدم تحریف قرآن)،[ 2] حاج میرزا مهدى بروجردى، بوذرجمهرى، مصطفوى / تهران، 1374 ش، رقعى / فارسى / 190/

این کتاب در پاسخ به کتاب((سنجش حقیقت))(که قایل به تحریف مى باشد) نوشته شده است مباحثى که در این کتاب به آن پرداخته شده است عبارت اند از: 1. برهان نقلى بر عدم تحریف قرآن؛ 2. برهان عقلى بر عدم تحریف قرآن؛ 3. جلوگیرى از تفسیر و تأویل قرآن در عصر خلفا؛ 4. اشتباه صاحب فصل الخطاب و صاحب احتجاج؛ 5. کلمات زعماى علماى اسلام؛ 6. نظریه و اقوال علما و دانشمندان عامه در عدم تحریف قرآن.

9. البرهان على سلامة القرآن من الزیادة و النقصان،[ 1] سعدى یاسین.(م 1396)، المکتب الاسلامى / بیروت / چهارم، جیبى / عربى / 119. مؤلف، این کتاب را در رد ادعاهاى آقاى نلسون دانمارکى - که در کتاب((اصدق الاقاویل على صحة التوراة و الانجیل)) مدعى نقص قرآن گردیده است - نوشته است.

مهم‏ترین مطالب: 1. تاریخ نزول قرآن کریم؛ 2. حکمت نزول قرآن منجماً. 3. تقسیم قرآن به مکى و مدنى؛ 4. سوره‏ها و نام‏هاى آنها؛ 5. جمع قرآن کریم.

10. البرهان على عدم تحریف القرآن،[ 1] مرتضى الرضوى، الارشاد / بیروت / اول، 1411 ق، وزیرى / عربى / 364/

مهمترین مطالب: 1. جمعى از احادیث وارده در تحریف قرآن(جمع آورى شده از صحاح عامه و مسانید آنها)؛ 2. آراى علماى شیعه امامیه در مورد سلامت قرآن از زیاده و نقصان؛ 3. رأى مسلمانان در مورد تحریف.

11. پژوهشى پیرامون مصونیت قرآن از تحریف،[ 1] عباس نقیئى، دانشگاه امام صادق علیه‏السلام / تهران، 1368 ش، رحلى / فارسى 211/

این کتاب، پایان نامه دوره کارشناسى ارشد مؤلف در رشته معارف اسلامى و تبلیغ دانشگاه امام صادق علیه‏السلام مى باشد؛ که با راهنمایى استاد سید محمد باقر حجتى و مشاوره آقاى على اکبر غفارى و دکتر سید ضیاء الدین سجادى نگارش یافته است.

مهم‏ترین مطالب:1. قرآن و مساله تحریف؛ 2. بررسى نظریه تحریف قرآن؛ 3. تحریف و سنت؛ 4. بررسى نظریه عدم تحریف قرآن؛ 5. آرا و اقوال علماى شیعه در نفى تحریف.

12. پژوهشى در بیان عدم اختلاف و تعارض در قرآن کریم،[ 1] سید محمد هادى زبر جد، خطى(به خط مؤلف)، 1369 ش، رحلى / فارسى / 217/

این کتاب، پایان نامه دوره کارشناسى ارشد مؤلف در دانشکده الهیات و معارف اسلامى مى باشد که با راهنمایى استاد سید ابوالفضل میر محمدى به رشته تحریر در آمده است.

مهم‏ترین مطالب: 1. تفسیر آیه((افلا یتدبرون القرآن...))؛ 2. عدم اختلاف و تناقض میان معانى و مفاهیم قرآن کریم؛ 3. بلاغت و فصاحت قرآن کریم؛ 4. اخبارات غیبیه قرآن مجید؛ 5. سایر وجوه عدم اختلاف در قرآن کریم؛ 6. اسباب و علل موهم اختلاف در قرآن کریم.

13. تدوین القرآن،[ 1] على الکورانى، دار القرآن الکریم / قم / اول، وزیرى / عربى / 487/

مهم‏ترین مطالب: 1. داستان اتهام شیعه به قول به تحریف قرآن؛ 2. خلاصه ردهاى علماى شیعه؛ 3. جایگاه خلیفه عمر از دیدگاه قرآن و سنت؛ 4. نقصان و زیادى قرآن از نظر خلیفه؛ 5.قرأات شخصیه و مجادلات تحریف؛ 6. نظریاتى که ممکن نیست مسلمان‏ها آنها را قبول نمایند؛ 7. حرام کردن بحث علمى در مورد قرآن از طرف خلیفه؛ 8. داستان احرف سبعه و جمع قرآن؛ 9. جایگاه اهل سنت از نظر سنت؛ 10. جایگاه برادران اهل سنت از نظر یهودیان؛ 11. صفات قرآن از میان سخنان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و اهل بیت و یارانش.

14. ترجمه و تحقیق از کتاب صیانة القرآن من التحریف،[ 1] آیةالله محمد هادى معرفت، محمد قنبرى جلفائى، دانشگاه تهران، رحلى / فارسى / 127/

این کتاب، ترجمه کتاب صیانة القرآن من التحریف است که مترجم آن را به عنوان پایان نامه خود با راهنمایى استاد محمد باقر حجتى کرمانى ترجمه کرده است. در شماره(44) به اصل کتاب اشاره خواهد شد.

15. ترجمه و تحقیق و تعلیق کتاب کشف الارتیاب عن تحریف کتاب رب الارباب،[1] محمد بن ابى القاسم الطهرانى، امیر جودى، دست نویس به خط مترجم(تصویر)، سال 1369 - 1370، رحلى / فارسى / 208/

این کتاب، ترجمه و تحقیقى است از کتاب((کشف الارتیاب عن تحریف کتاب رب الارباب) - که در شماره(50) به آن اشاره مى شود - و مترجم نیز آن را براى پایان نامه فوق لیسانس خود در رشته علوم قرآن و حدیث در دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه آزاد ترجمه کرده است، مهم‏ترین مباحث این کتاب عبارت اند از: 1. تولد فرقه‏اى جدید در ایجاد فتنه‏هاى جدید؛ 2. برخورد نویسنده با کتاب فصل الخطاب(محدث نورى)؛ 3. بیان انواع تحریفات ذکر شده در فصل الخطاب؛ 4. در بیان سخنان علماى شیعه درباره تحریف نا پذیرى قرآن.

16. التحریف،[ 7] احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمن بن محمد بن على/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این کتاب را از کتاب لغت نامه دهخدا، 4 / 1239 نقل مى‏کند.

17.تحریف قرآن،[ 7] مرکز چاپ و نشر، فارسى/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از فهرست کامپیوترى ناشرین داخلى در پنجمین نمایشگاه کتاب تهران نقل مى کند.

18. تحریف قرآن،[ 7] اردو، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این کتاب را از فهرست کتب مخلوط بک ایجى امام بارگاه شاه نجف کراچى / 25 نقل کرده است.

19. التبدیل و التحریف،[ 8] ابى القاسم على بن احمد الکوفى العلوى/

20. تحریف قرآن،[ 1] رحلى / فارسى / 101.

این اثر جزوه‏اى است که ظاهراً با دست خط نویسنده مى باشد؛ ولى متأسفانه اثرى از نام و نام خانوادگى مؤلف در آن دیده مى شود و نیز بعد از نوشتن، غلط گیرى و تصحیح نشده است.و تنها تصویرى از آن اثر در کتابخانه تخصصى مرکز فرهنگ و معارف قرآن موجود مى باشد.

21. تحریف قرآن،[ 1] رسول جعفریان، سازمان تبلیغات اسلامى / تهران، ممتاز على صاحب، 1410 ق، رقعى / اردو / 100.

این کتاب ترجمه((اکذوبة تحریف القرآن)) است که در شماره(5) به آن اشاره شد.

22. تحریف القرآن،[ 7] احمد بن على حسین اشکورى، نجف اشرف، 1931 م، عربى/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از کتاب((معجم المؤلفین العراقیین، 10 / 92)) نقل کرده است.

23. تحریف قرآن،[ 7] رام چند(هندو)، سفیر هند(پریس امر تسر) هند، 1878 م / 454/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از فهرست کتاب‏هاى قرآن و تفسیر و دیگر علوم دانشگاه پنجاب لاهور نقل کرده است.

24. تحریف قرآن،[ 7] سید راحت حسین گوپالپورى(شیعه)، 1376 ق/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از فهرست آثار چاپى شیعه در شبه قاره، بخش 1 / 17 نقل کرده است.

25. تحریف القرآن،[ 7] سید ظفر حسن بن الشاد على بن امداد على بن حمایت على(نقوى امروهى)، هندى(شیعه)، 1375 ق/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از کتاب((نقبأ البشر)) تألیف مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى، 3 / 978 و از کتاب دایرة المعارف تشیع، 2 / 501 نقل مى کند.

26. تحریف قرآن،[ 7] سید على حائرى(شیعه)، کتاب خانه حسینیه، 1360 ق./ اردو / 80. کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از کتاب فهرست آثار چاپى شیعه در شبه قاره بخش اول 43 / نقل کرده است.

این کتاب در جواب شایعه قایل بودن شیعه به تحریف قرآن نوشته شده و بعضى از مباحث آن عبارت اند از: 1. مسأله تحریف؛ 2. عظمت قرآن؛ 3. انواع تحریف؛ 4. سنّیان قایل به تحریف لفظى اند نه شیعیان؛ 5. حفاظت قرآن از تحریف؛ 6. عدم اعتقاد شیعه به تحریف مصحف على و فاطمه علیه‏السلام.

27.تحریف القرآن،[ 8] سید راحت حسین بن طاهر حسین الکوپال الپورى / اردو/

28. تحریف القرآن،[ 8] سید على نقى بن السید ابى الحسن النقوى اللکهنوى / اردو/

29. تحریف قرآن کى حقیقت(حقیقت تحریف قرآن)،[ 7] على نقى بن أبى الحسن(شیعه)، سرافراز قومى پریس، لکنهو، هند، 1933 م / اردو / 210/کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از((فهرست آثار چاپى شیعه در شبه قاره بخش اول / 44)) و از((معجم مؤلفى الشیعه / 420)) و از((فهرست کتاب‏هاى کتابخانه جامعه همدرد دهلى)) نقل کرده است. این کتاب رد بر نظریه‏اى است که قایل است شیعیان قایل به تحریف هستند.

30. التحریف و التبدیل،[ 7] ابو عبدالله محمد بن خالد. کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از کتاب((معالم العلماء فى فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین منهم قدیماً و حدیثاً / 105)) نقل مى کند.مؤلف این کتاب نیز از اصحاب امام موسى بن جعفر علیه‏السلام مى باشد.

31. التحریف و التبدیل،[ 7 و 8] ابى جعفر محمد بن الحسن الصیرفى الکوفى. صاحب کتابنامه بزرگ قرآن کریم، این اثر را از((معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة / 62)) نقل مى کند.مؤلف این کتاب نیز از اصحاب امام صادق علیه‏السلام مى باشد.

32. تحریف و نزول دفعى قرآن،[ 3] آیةالله محمد هادى معرفت، کنگره هزاره شیخ مفید / قم / اول.، وزیرى / فارسى / 12/این اثر مقاله‏اى است از استاد معرفت که در ذیل مجموعه مقالات فارسى کنگره هزاره شیخ مفید، ش 72 به طبع رسیده است.

33. التحقیق فى نفى التحریف عن القرآن الشریف،[ 2] السید على الحسین المیلانى، دار القرآن الکریم / قم / اول.، 27 رجب 1410 ق. وزیرى / عربى / 371/

مهم‏ترین مطالب: 1. سخنان علماى شیعه در نفى تحریف؛ 2. ادله شیعه بر نفى تحریف؛ 3. احادیث تحریف در کتب شیعه؛ 4.شبهاتى پیرامون قرآن در پرتو اخبار شیعه؛ 5. روات احادیث تحریف از شیعه؛ 6. احادیث تحریف در کتب اهل سنت؛ 7. روات احادیث تحریف از اهل سنت؛ 8. اقوال و آراى اهل سنت/

34. التنزیل و التحریف،[ 8] سیارى(الحسن بن سلیمان الحلى).

35. تنزیه القرآن الشریف عن التغییر و التحریف فى الرد على بعض المستشرقین،[ 9.]

36. الجواب الحنیف فى الرد على مدعى التحریف،[ 1] یوسف احمد نصر الدجوى، مطبعة النهضة الادبیة، 1331 ق، وزیرى / عربى / 272/این کتاب ردى است بر کتاب((هل من تحریف فى الکتاب الشریف)) نوشته: القسیس کولدیساک انگلیسى که در سه قسم تنظیم گردیده است.

1. ادله قطعیه بر سماوى بودن دین اسلام؛ 2. رد بر آنچه در کتاب آمده و اشتباهات عقلى و نقلى آن کتاب؛ 3. شرح اعتقاد مسیحیان.

37. خلفائى ثلاثة کا ایمان اور مسئلة عدم تحریف القرآن،[ 2] على صاحب عاقل انصارى(سنى).، مینجر امامیة کتاب خانه لاهور - ششم.، رقعى / اردو / 8/

آقاى میر محمد شاه صاحب شیعى جهلمى در جواب سؤال آقاى قاضى محمد ظهورالدین خان صاحب اکمل، مطالبى در نشریه((سراج الاخبار)) چاپ کرده‏اند و آقاى على صاحب عاقل انصارى نیز در جواب ایشان این کتاب را در هشت صفحه تألیف و منتشر کرده‏اند.

38. دفاع عن القرآن الکریم فى وجه الملاحدة و المغرضین،[ 1] محمود عبدالنبى حسین سعد(سنى)، دارالمعرفة الجامعیة / اسکندریة، 1992 م، وزیرى / عربى / 320/

مهم‏ترین مطالب: 1. عقیده ملحدین پیرامون تغییر و تبدیل قرآن کریم؛ 2. آراى علما درباره قرائت شاذ در آیات مختلف؛ 3. ادعاى تناقض و اختلاف در قرآن کریم.

39. سلامة القرآن من التحریف،[ 1] باقر شریف القرشى، مؤلف، 1417 ق/این کتاب در برگه دان کتابخانه مرکز فرهنگ و معارف ثبت گردیده بود ولى هنگام مراجعه به کتاب‏ها به آن دست نیافتیم.

40. سلامة القرآن من التحریف،[ 1] مرکز الرسالة / قم / اول، / 1417 ق، رقعى / عربى / 111.

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى التحریف لغتاً و اصطلاحاً؛ 2. ادله نفى التحریف؛ 3. روایات التحریف؛ 4. جایگاه علماى شیعه در روایات تحریف؛ 5. اهل سنت تحریف را نفى مى نمایند؛ 6. نمونه هایى از روایات تحریف در کتب اهل سنت؛ 7. مراحل جمع قرآن.

41. الشیعة و تحریف القرآن،[ 1] محمد مال الله، محمد احمد النجفى، مکتبة ابن تیمیة - عربستان 1409 ق، وزیرى / عربى / 172.

مؤلف محترم بجاى آنکه تحریف ناپذیرى قرآن را ثابت نماید، به اثبات اعتقاد شیعه در تحریف قرآن پرداخته است؛ و علت آن هم متأسفانه این است که مؤلف زحمت مراجعه به آراى بزرگان از علماى شیعه را - که در این اثر ذکر خواهد شد - نداده است، بلکه به جاى آن به نوادر اقوال متمسک شده است.

42. الشیعة و القرآن،[ 1] احسان الهى ظهیر، اداره ترجمان السنة / پاکستان / سوم، 1403 ق، وزیرى / عربى / 352/

آقاى احسان الهى ظهیر نیز مانند آقاى محمد مال الله بجاى اینکه تحریف ناپذیرى قرآن را در این کتاب ثابت نمایند سعى کرده است که در حد امکان مذهب حقه شیعه را به تحریف قرآن متهم نماید، غافل از حتى یک مراجعه به آرا و نظرات دانشمندان بزرگ شیعه.

43. صوت الحق و دعوت الحق،[ 1] آیت الله لطف الله صافى گلپایگانى، دار التعارف / بیروت، 26 ذى الحجة 1396 ق، وزیرى / عربى / 93/حضرت آیت الله صافى گلپایگانى در این کتاب به اثبات اعتقاد شیعه بر عدم تحریف قرآن پرداخته‏اند.

44. صیانة القرآن من التحریف،[ 2] آیةالله محمد هادى معرفت، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه / قم / اول، شعبان المعظم 1413 ق، وزیرى / عربى / 328/

مهم‏ترین مطالب: 1. دلایل ما بر رفع شبهه تحریف؛ 2. تصریحات علماى قوم؛ 3. گواهى دیگران بر جایگاه بزرگان امامیه به قول به عدم تحریف؛ 4. تحریف در کتب عهدین؛ 5. تحریف از نظر حشویه عامه؛ 6. تحریف نزد اخباریین؛ 7. توهمات صاحب فصل الخطاب.

45. فصل الخطاب،[ 1] آیت الله علامه حسین نورى طبرسى، چاپ سنگى، 1298 ق، وزیرى / عربى / 385/

46. القرآن مصون عن التحریف،[ 1] آیت الله لطف الله صافى گلپایگانى، دار القرآن الکریم / قم، 1412 ق، رقعى / عربى / 10/حضرت آیت الله صافى در این کتاب با دلایلى روشن و مختصر تحریف ناپذیرى قرآن را اثبات مى فرمایند.

47. القرآن و دعاوى التحریف،[ 1] رسول جعفریان، دارالثقلین / بیروت / اول، 1415 ق، رقعى / عربى / 151/این کتاب نام دیگرى از کتاب((اکذوبة تحریف القرآن)) مى باشد که در شماره(5) به آن اشاره شد.

48. قرآن هرگز تحریف نشده،[ 2] آیت الله علامه حسن زاده آملى، عبدالعلى محمدى شاهرودى، انتشارات قیام / قم / اول. 1371 ش، رقعى / فارسى / 141.

مهم‏ترین مطالب: 1. چرا مى گوییم قرآن تحریف نشده است؛ 2. توقیفى بودن سوره‏ها و آیات؛ 3. بسم الله الرحمن الرحیم هر سوره جز آن سوره است؛ 4. على علیه‏السلام قرآن را به ترتیب نزول جمع آورى کرده است؛ 5. هم اکنون قرآن بر طبق قرائت على علیه‏السلام قرائت مى‏شود؛ 6. اخبارى که از تحریف قرآن سخن گفته‏اند؛ 7. گره خوردن سرنوشت محدث نورى و ابن شینوذ به هم؛ 8. تعلیقات مرحوم شعرانى بر کتاب فصل الخطاب(10 صفحه).

49. کتاب التنزیل من القرآن و التحریف،[ 8] ابن الحسن على بن الحسن بن فضال الکوفى/حاج آقا بزرگ تهرانى درباره مؤلف این کتاب مى‏گوید:((انه کان وجه الاصحاب و ثقتهم و عارفهم بالحدیث لم یعثر على زلة فیه و کان هو ابن ثمانیة عشر عاماً عند وفاة أبیه فى(224) یروى عنه ابن عقدة المتوفى(333) و ابن الزبیر المتوفى(348)))/

50. کشف الارتیاب عن تحریف کتاب رب الارباب،[ 1] محمود بن ابى القاسم الطهرانى، تصویر کتاب خطى/این کتاب در رد کتاب فصل الخطاب مرحوم محدث نورى نوشته شده است.

51. المحجة على فصل الخطاب فى ابطال القول بتحریف الکتاب،[ 1] عبدالرحمن المحمدى الهیدجى، المطبعة العلمیة / قم، 1363 ش، وزیرى / عربى / 156.

مهم‏ترین مطالب: 1. در مورد وجوب جمع قرآن و متعین بودن آن بر پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم و بیان جمع قرآن؛ 2. در مورد تحریف و انواع آن و قایلین به تحریف و عدم آن؛ 3. در مورد ادله‏اى که مى توان براى عدم تحریف قرآن به آنها استدلال کرد؛ 4. در مورد ادله تحریف؛ 5. در مورد قرأات.

52. مسئلة تحریف قرآن،[ 1] طالب کرپالوى(شیعه)، جعفریه دار التبلیغ / لاهور / دوم، 1292، وزیرى / اردو / 623/مؤلف، امام جماعت یکى از حسینیه‏هاى لاهور مى باشد.

53. مسئلة التقریب بین اهل السنة و الشیعة ج 1 و 2،[ 1] ناصر بن عبدالله بن على القفارى، دار طیبة / ریاض.1398 ق، وزیرى / عربى 256 / و 60/این کتاب ابتدا شیعه را متهم به تحریف قرآن کرده و سپس قایل به عدم امکان تقریب بین شیعه و سنى شده است.

54. مصونیت قرآن از تحریف،[ 1] آیت الله محمد هادى معرفت، محمد شهر آشوبى، دفتر تبلیغات سلامى / قم / اول، زمستان 1376 ش، وزیرى / فارسى / 256/این کتاب، ترجمه کتاب صیانة القرآن عن التحریف مى باشد که در شماره(44) به آن اشاره شد.

ب) برخى‏از کتاب‏هاى علوم قرآنى که حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن مى باشند:

1. آراء حول القرآن،[ 1] آیت الله العظمى سید على الفانى الاصفهانى، دارالهادى / بیروت / اول، 1411 ق، وزیرى / عربى / 216/

مهم‏ترین مطالب: 1. امتناع وقوع تحریف در قرآن؛ 2. تعریف تحریف؛ 3. دلایل قایلین به تحریف؛ 4. دلایل قایلین به عدم تحریف.

2. آنچه باید از قرآن بدانیم،[ 1] عبدالرحمن انصارى، نویسنده / دوم، 1371 ش - 1412 ق، وزیرى / فارسى / 159/

مهم‏ترین مطالب: 1. دلایل عدم تحریف قرآن؛ 2. عقیده برخى‏از دانشمندان معاصر؛ 3. تحریف معنوى.

3. بحثى درباره علوم قرآن،[ 1] عفیف عبد الفتاح طبارة، حبیب الله مرزوقى شمیرانى، مؤسسه انتشاراتى علامه / قم /، تابستان 1346 ش.جیبى / فارسى / 156/این کتاب ترجمه کتاب((روح الدین اسلامى)) مى باشد.

4. بحوث فى تاریخ القرآن و علوم،[ 5] ابوالفضل میر محمدى، دارالتعارف للمطبوعات / بیروت، 1400 ق، وزیرى / عربى / 341/این کتاب ترجمه کتاب((تاریخ و علوم قرآن)) مى باشد که توسط مؤلف به عربى ترجمه گردیده است، و در شماره(7) به آن اشاره خواهد شد.

5. بسوى قرآن،[ 2] سید احمد آیت اللهى، کتابخانه مدرسه چهل ستون مسجد جمعه / تهران / اول، مرداد ماه 1362، وزیرى / فارسى / 203/

6. تاریخ قرآن،[ 2] استاد علامه طباطبایى، سهیلا دین پرور، نشر فرهنگ قرآن، 12 فروردین 1361 ش، رقعى / فارسى / 104/

7. تاریخ قرآن، آیت الله محمد هادى معرفت، انتشارات سمت / تهران / دوم، بهار 1377 ش، وزیرى / فارسى / 216/

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى تحریف؛ 2. دلایل نفى تحریف؛ 3. منشأ قول به تحریف؛ 4. روایات اهل سنت؛ 5. روایات امامیه.

8. تاریخ و علوم قرآن،[ 1] سید ابوالفضل میر محمدى زرندى، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین / قم / چهارم، تابستان 1375/

مهم‏ترین مطالب: 1. قرآن شریف در همه جا یکسان است؛ 2. همه بین دفتین قرآن است؛ 3. اخباریون چه گفته‏اند؛ 4. دلیل‏هاى قایلان به تحریف و جواب آن؛ 5. دلیل‏هاى قایلان به عدم تحریف؛ 6. دلیل‏هاى حجیت قرآن و قرآنیت آن.

9. ترجمه، نقد و تحقیق کتاب مقدمتان فى علم القرآن،[ 1] مجید معارف، مدرسه تربیت مدرس، بهمن ماه 1364 ش/این کتاب پایان نامه مؤلف - جهت دریافت دانشنامه مدرسى در رشته الهیات و معارف اسلامى(گرایش علوم قرآن و حدیث) - مى باشد که با راهنمایى استاد سید محمد باقر حجتى نگارش یافته است.

مهم‏ترین مطالب: 1. بررسى مسأله زیاده و نقصان در قرآن کریم؛ 2. آیات منسوخ التلاوة در روایاتى از ابن کعب؛ 3. موقعیت ابن مسعود و رفع شبهاتى درباره او؛ 4. چرا ابن مسعود از نگارش معوذتان خود دارى کرد.

10. تنزیه التنزیل،[ 5] هبة الدین(محمد على) الحسینى الشهرستانى، على رضا حکیم خسروى، چاپخانه حیدرى، خرداد 1331 ش، رمضان 1371 ق، وزیرى / فارسى / 202/

مهم‏ترین مطالب: 1. پیرامون عصمت قرآن از تحریف، نقصان و تدوین آن در حیات نبى صلى الله علیه و آله و سلم؛ 2. تدوین قرآن از عهد پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم تا عهد عثمان؛ 3. در قرآن کم و کاستى نیست؛ 4. قرآن نزد شیعیان محفوظ از زیاده و نقصان است؛ 5. در پیرامون تحریف وحى آسمانى قبل از اسلام و رد شبهه مدعیان.

11. پرسش و پاسخ هایى در شناخت تاریخ و علوم قرآنى،[ 1] دکتر مجید معارف، انتشارات کویر / تهران / اول، 1376 ش. وزیرى / فارسى / 293/

12. پژوهشى نو درباره قرآن کریم،[ 1] علامه سید جعفر عاملى، محمد سپهرى، شوراى هماهنگى تبلیغات اسلامى / تهران / اول، بهمن 1374 ش، 10 صفر 1409 ق، وزیرى / فارسى / 347/

این اثر ترجمه‏اى است از کتاب((حقایق هامة حول القرآن الکریم)) که در شماره(14) به آن اشاره خواهد شد.

13. حقایقى مهم پیرامون قرآن کریم،[ 1] حاج سید جعفر مرتضى عاملى، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین / قم / اول، زمستان 1371 ش، وزیرى / فارسى / 332/این اثر ترجمه دیگرى از کتاب((حقایق هامة حول القرآن الکریم)) مى باشد که در شماره(14) به آن اشاره خواهد شد.

14. حقایق هامه،[ 3] سید جعفر مرتضى العاملى، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین / قم / اول، 1410 ق، وزیرى / عربى/

مهم‏ترین مطالب: فصل اول: روایات و نظرات؛ فصل دوم: بررسى روایات تحریف قرآن؛ فصل سوم: ما قرآن را نگاهبانیم؛ سیاست و شایعه تحریف قرآن؛ اهل قرآن کیانند؛ تحریف واقع در قرآن.

15. دایرة المعارف قرآن کریم ج 1،[ 10] جمعى از محققین، حسن سعید، گرد آورنده / تهران / اول، عید سعید غدیر 1406 ق، وزیرى / فارسى 216/

16. دانستنى هایى از قرآن،[ 1] آیت الله شیخ محمد مظفرى، چاپخانه علمیه / قم / اول، محرم الحرام 1410 ق، 25 صفر 1408 ق، رقعى / فارسى / 246/

مهم‏ترین مطالب: 1. تحریف به زیاده باطل است؛ 2. تحریف به نقیصه محل کلام است؛ 3. بزرگان دین از قدیم و حدیث منکر تحریف قرآن هستند؛ 4. استدلال به آیات قرآنى در عدم تحریف قرآن؛ 5. ذکر کلى مفسرین در مقام.

17. دانستنى‏هاى قرآن،[ 2] مصطفى اسرار، انتشارات محیا / تهران / ششم، 1373 ش، رقعى / فارسى / 211/

18. درسنامه علوم قرآن،[1] حسین جوان آراسته، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى / قم / اول /، 1377 ش، وزیرى / فارسى / 496/

مهم‏ترین مطالب: فصل اول: کلیات مثل تعریف و اقسام تحریف؛ فصل دوم: آراى دانشمندان اسلامى، فصل سوم: دلایل عدم تحریف؛ فصل چهارم: شبهات قایلان به تحریف/

19. سر البیان فى علم القرآن،[ 1] حسن بیگلرى، کتابخانه سنایى، 1366 ش، وزیرى / فارسى / 315/مؤلف در این قسمت از کتاب به آراى علماى اسلامى مانند شیخ صدوق، شیخ ابو على طبرسى و سید مرتضى علم الهدى اشاره کرده است و براى اثبات عدم تحریف قرآن به چهار آیه شریفه تمسک جسته.

20. شناخت قرآن،[ 1] آیت الله العظمى سید ابوالقاسم خویى، محمد صادق نجمى، هاشم هریسى، دفتر مدینة العلم / قم، شعبان 1402 ق، وزیرى / فارسى / 327/

این اثر، خلاصه‏اى از کتاب شریف((البیان)) است که توسط آقایان هاشم هریسى و محمد صادق نجمى ترجمه و تلخیص گردیده است، مترجمان محترم هدف از ترجمه و تلخیص را چنین بیان مى کنند:((به علت مفصل بودن کتاب و اختصاصى بودن بعضى از مسایل و مطالب آن استفاده کامل از این کتاب براى همگان و مخصوصاً براى جوانان امکان‏پذیر نبود، با در نظر گرفتن این دو موضوع... این کتاب تلخیص گردید و تغییراتى که مى تواند آن را ساده‏تر و در سطح همگانى‏ترى قرار دهد به عمل آمد.))

21. شناخت قرآن،[ 1] سید على کمالى دزفولى، انتشارات فجر / اول، زمستان 1364 ش، وزیرى / فارسى / 660/

مهم‏ترین مطالب: 1. انواع احتمالى تحریف؛ 2. تحریف به زیاده؛ 3. تحریف به نقیصه؛4. دلایل عدم تحریف؛ 5. ادله قایلان به تحریف.

22. علوم قرآن،[ 1] دکتر رجبعلى مظلومى.، نشر آفاق / اول.، 27 رجب 1401 ق./ 60 3 / 11، رقعى / فارسى / 287/

مهم‏ترین مطالب: 1. نظرات علماى امامیه؛ 2. نسخ التلاوة؛ 3. کتب قابل مطالعه در عدم تحریف قرآن؛ 4. حجیت و تواتر قرآن.

23.علوم قرآن،[ 1] سعیدى روشن، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى / قم / اول، تابستان 77 ه.ش، وزیرى / فارسى / 344/

مهم‏ترین مطالب: 1. مفهوم و اقسام تحریف؛ 2. دلایل تحریف ناپذیرى قرآن؛ 3. گواهى تاریخ بر تواتر نص قرآن؛ 4. دستاویزهاى قایلان تحریف و نقد آنها.

24. علوم القرآن،[ 1] حضرت علامه مولانا سید شمس الحق صاحب افغانى، المطبعة العربیة / لاهور، رقعى / اردو / 288/

مهم‏ترین مطالب: 1. روایات ابن عباس درباره تحریف؛ 2. شیعه و تحریف قرآن؛ 3. تحریف نائیبل، انجیل متى، مرقس و...؛ 4. بائیبل کى تحریف کى داخل شبهات.

25. علوم القرآن عند المفسرین، ج 1،[ 1] مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة.، مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامى / قم / اول، 1416 ق، 1374 ش، وزیرى / عربى / 600/

این کتاب به بررسى نظرات بعضى از علماى تفسیرى و علوم قرآن پرداخته است که عبارت اند از: قمى، هود بن محکم، طوسى، طبرسى، قرطبى، فیض کاشانى، الجنابذى، آلوسى، بلاغى، عبدالقادر، نهاوندى، طباطبایى، صادقى و خویى.

26. قرآن پژوهى، ج 1،[ 1] بهأ الدین خرمشاهى، انتشارات دوستان و انتشارات ناهیدا تهران / اول، پاییز 1377 ش.، وزیرى / فارسى/

مهم‏ترین مطالب: 1. معانى تحریف؛ 2. قایلان به تحریف از شیعه؛ 3. محدث نورى و فصل الخطاب؛ 4. جمع قرآن و مصحف عثمانى؛ 5. دلایل قایلان به عدم تحریف؛ 6. آرا و نظرات بزرگان شیعه؛ 7. فتواى مجتهدان بزرگ.

27. قرآن در اسلام،[ 1] علام سید محمد حسین طباطبایى، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین / قم / بهمن ماه 1361 ش، رقعى / فارسى / 176/

28. قرآن در اسلام‏[ 1] شهید یوسف مرحبا، واحد فرهنگى بنیاد شهید / تهران، شهریور 1361 ش، رقعى / فارسى / 107/

29. قرآن‏شناسى، ج 1،[ 1] آیت الله محمد تقى مصباح یزدى، محمود رجبى، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینى / قم / اول، بهار / 1376 ش، وزیرى / فارسى / 272/

مهم‏ترین مطالب: 1. مصونیت قرآن از تحریف؛ 2. دلایل قرآنى مصونیت از تحریف؛ 3. بررسى چند شبهه؛ 4. بررسى دو استدلال عقیم؛ 5. نگاهى به دلایل معتقدان به تحریف.

30. قرآن و کتاب‏هاى دیگر آسمانى،[ 1] سید عبدالکریم هاشمى نژاد، انتشارات فراهانى / تهران / چهارم، 29 شعبان المعظم 1387 ق - یازدهم آذر ماه 1346 ش. جیبى / فارسى / 308/

مهم‏ترین مطالب: 1. آیا چیزى بر قرآن افزوده شد؟ 2. آیا چیزى از قرآن کاسته شد؟ 3. جمع آورى قرآن در زمان پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم؛ 4. اهتمام مسلمین در حفظ قرآن؛ 5. تنظیر نوشته‏هاى قرآن در زمان پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم؛ 6. قرآن عثمان و نسخه‏اى از آن در انگلستان؛ 7. مدارک اسلامى بر عدم تحریف.

31. کلیات علوم قرآن،[ 1] محسن اسماعیلى، انتشارات بنیان / اول، زمستان 1374 ش، رقعى / فارسى / 135/

مهم‏ترین مطالب: 1. معانى تحریف؛ 2. دلایل عدم تحریف؛ 3. دلایل قایلان به تحریف.

32. مباحث علوم قرآن در المیزان،[ 1] اصغر زاهدى تیر، دانشگاه آزادى اسلامى، اردیبهشت 1374 ش، رحلى / فارسى / 401/

مهم‏ترین مطالب: فصل اول: مسأله تحریف از نظر قرآن؛ فصل دوم: دلایل عدم تحریف قرآن در روایات؛ فصل سوم: دلایل قایلین به تحریف قرآن؛ فصل چهارم: انسأ و تحریف قرآن.

این کتاب پایان نامه دوره فوق لیسانس مؤلف در رشته علوم قرآن و حدیث است که با راهنمایى آقاى دکتر محمد على لسانى فشارکى و مشاوره حجة الاسلام محمد على مهدوى راد و دکتر ابوالقاسم امامى به رشته تحریر در آمده است.

33. معرفة القرآن فى تفسیر المیزان،[ 1] السید احمد محمود زاده الحسینى. مؤسسه اسماعیلیان / قم / اول، 1374 ش، وزیرى / عربى / 240/

مهم‏ترین مطالب: 1. دلیل ما بر عدم وقوع تحریف در قرآن؛ 2. دلالت اخبار بر عدم وقوع تحریف؛ 3. روایات تحریف؛ 4. جمع آورى اول قرآن؛ 5. جمع آورى دوم قرآن؛ 6. روایات انسأ(فراموشى).

34. المیسر فى علوم القرآن،[ 1] عبدالرسول الغفار، دار و مکتبة الرسول الأکرم / بیروت / اول، 1425 ق، وزیرى / عربى / 272/

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى تحریف؛ 2. نقص و زیاده در حرف؛ 3. نقص یا زیاده به کلمه یا بیشتر؛ 4. تحریف به زیاده یا نقیصه در یک سوره یا مجموع سوره‏ها؛ 5. تحریف در زیاده و نقیصه در مجموع آیات؛ 6. تحریف در تبدیل کلمه‏اى به جاى کلمه دیگر؛ 7. تحریف در تبدیل حرفى به حرف دیگر؛ 8. حجاج و تغییر یازده حرف از قرآن؛ 9. تحریف در تبدیل حرکتى به حرکتى دیگر؛ 10. بزرگان علماى شیعه تحریف قرآن را نفى مى کنند.

35. الوجیز فى علوم القرآن و تاریخه،[ 1] مصطفى قصیر العاملى، الدار الاسلامیة / بیروت، 1418 ق، وزیرى / عربى / 128/

مهم‏ترین مطالب: 1. تواتر القرآن الکریم؛ 2. شواهد تاریخى دیگر؛ 3. ادعاى تحریف؛ 4. تصریحات علما.

ج) بعضى از کتب تفسیر که مقدمه آنها حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن کریم مى باشند:

1. اطیب البیان، ج 1،[ 1] الحاج سید عبدالحسن طیب، انتشارات بنیاد فرهنگى اسلامى حاج محمد حسین کوشان پور / دوم. ربیع الثانى 1382 ق، وزیرى / فارسى / 528/

2. بیان علوم و مسایل کلى قرآن، ج 1،[ 1] آیت الله العظمى سید ابوالقاسم خویى(ره)، محمد صادق نجمى و هاشم زاده هریسى، دانشگاه آزاد اسلامى واحد خوى / پنجم، تابستان 1375، وزیرى / فارسى / 455/

این اثر، ترجمه کتاب شریف البیان مى باشد که در شماره(3) به آن اشاره خواهد شد. در ضمن خلاصه این کتاب نیز تحت عنوان((شناخت قرآن)) مى باشد که در قسمت کتب علوم قرآن، شماره(20) به آن اشاره شد.

3. البیان فى تفسیر القرآن،[ 1] آیت الله العظمى سید ابوالقاسم خویى(ره)، انوار الهدى، وزیرى / فارسى / 557.

مهم‏ترین مطالب: 1. معنى و اقسام تحریف؛ 2. عقیده مسلمانان در تحریف قرآن؛ 3. نسخ تلاوة در قرآن؛ 4. دلایل عدم تحریف قرآن؛ 5. دلایل طرفداران تحریف قرآن و پاسخ آنها.

4. بینات الفرید،[ 1] حاج شیخ حسن فرید گلپایگانى، مروى / تهران، 1399 ق، وزیرى / عربى / 238/

این کتاب در شرح تفسیر نعمانى نوشته شده که از از شاگردان بزرگ شیخ کلینى در قرن چهارم بوده است و بعضى استظهار کرده‏اند که وفات او بعد از سال 342 بوده است.

آقاى سید محمد تقى کشفى مقدمه‏اى بر این کتاب نوشته و مى فرماید: مفسر این تفسیر مولى امیر المؤمنین علیه‏السلام است و نعمانى راوى این تفسیر است.

5. تفسیر جامع، ج 1،[ 1] حاج سید ابراهیم بروجردى، کتابخانه صدر / تهران / سوم، رجب 1375 ق، وزیرى / فارسى / 528/

مهم‏ترین مطالب: 1. پنج دلیل بر عدم تحریف قرآن؛ 2. مراد از تحریف؛ 3. مزمت اصحاب رأى و گمان.

6. تفسیر الصافى، ج 1،[ 3] ملا محسن فیض کاشانى، مؤسسة الاعلمى / بیروت / اول، 1399 ق، وزیرى / عربى / 486/

7. تفسیر کبیر منهج الصادقین، ج 1،[ 3] ملا فتح کاشانى، کتابفروشى اسلامیه / تهران، آذر 1340 ش، وزیرى / فارسى/

8. الجامع الاحکام القرآن، ج 1،[ 4] ابى عبدالله محمد بن احمد الانصارى القرطبى(م شوال 671)، دار الکتب العلمیة / بیروت، رحلى / عربى / 319/

9. ضیاء التفاسیر، ج 1،[ 1] محمد صادق الموسوى الخوانسارى،(چاپ سنگى)، ذى قعده 1294 ق، سلطانى / فارسى / 512/

10. الفرقان فى تفسیر القرآن، ج 1،[ 3] دکتر محمد صادقى، مؤسسة الوفاء / بیروت / اول، 1405 ق، وزیرى / عربى / 460/

11. مدخل التفسیر،[ 5] آیت الله محمد فاضل لنکرانى، مطبعة الحیدرى / تهران / اول، 1396 ق، وزیرى / عربى / 296/

12. مقدمه تفسیر آلاء الرحمن،[ 1] آیت الله جواد بلاغى، دار احیاء التراث العربى / بیروت، وزیرى / عربى / 396/

این مقدمه در ابتداى تفسیر شریف مجمع البیان چاپ انتشارات ناصر خسرو، ص: 26 - 30 نیز به طبع رسیده است.

13. مقدمه تفسیر مراة الانوار و مشکوة الاسرار،[ 3] مولى ابوالحسن الفتونى(م 1149)، مؤسسه اسماعیلیان / قم، رحلى / عربى / 362/

نویسنده در ابتداى این بحث مى فرماید:((اعلم ان الحق الذى لا محیص عنه بحسب الاخبار المتواترة الاتیة و غیرها ان هذا القرآن الذى فى ایدینا قد وقع فیه بعد رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم شئ من التغییرات.))

همان گونه که آقاى محمود بن جعفر الموسوى الزرندى در ترجمه مؤلف مى فرماید: مراة الانوار و مشکوة تنها دو جلد آن به طبع رسیده است که جلد اول آن به عنوان مقدمه مى باشد و جلد دوم نیز تا نصف تفسیر سوره بقره نوشته شده است، و نیز همان گونه که مرحوم حاج میرزا حسین نورى در کتاب مستدرک، الفائدة الثالثة، حاشیه ص 385 مى نویسد این کتاب(مقدمه) در زمان مرحوم میرزاى نورى، از ایشان گرفته شده و توسط بعض از ارکان دولت به عنوان مقدمه تفسیر البرهان به طبع رسیده است، و لذا در صفحه اول این کتاب که حاوى نام کتاب و مؤلف مى باشد نوشته شده است:((و هى کالمقدمة على تفسیر البرهان للمحدث البحرینى(ره) )).

14. مقدمه تفسیر منهج الصادقین،[ 3] علامه ابوالحسن شعرانى، کتابفروشى اسلامیه / تهران، آذر ماه 1340 ش، وزیرى / فارسى/

این اثر در مقدمه تفسیر کبیر منهج الصادقین ج 1 به طبع رسیده است که در شماره(7) همین قسمت به آن اشاره شد.

15. نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن،[ 1] محمد نهاوندى، چاپ سنگى، 1375 ق ذى الحجة، سلطانى / عربى / 496/

د) برخى‏از کتب علوم مختلف اسلامى که حاوى بحث پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن مى باشند:

1. آموزش عقاید ج 2،[ 3] آیت الله محمد تقى مصباح یزدى، سازمان تبلیغات اسلامى / تهران / نهم، پاییز 1372 ش، رقعى / فارسى / 385/

2. أجوبة المسائل المنهاویة،[ 2] حسن بن یوسف المطهر(علامه حلى)(648 - 726)، مطبعة الخیام / قم، 1401 ق، وزیرى / عربى 188/

3. أجوبة موسى جار الله،[ 3] سید عبدالحسین شرف الدین الموسوى(م 1377 ق)، سید عبدالزهراء یاسرى، مجمع جهانى اهل بیت علیه‏السلام / قم / اول، وزیرى / عربى / 130.

4. اسلام و رجعت،[ 2] عبدالوهاب فرید، چاپخانه دانش تهران، پانزدهم جمادى الثانى 1300 ق، وزیرى / عربى / 234/مؤلف براى اثبات عدم تحریف قرآن از بیانات و کلمات علماى اسلام استفاده برده است.

5. اصول عقاید، کرائم اخلاق،[ 2] زین العابدین ذوالمجدین، چاپخانه دانشگاه / تهران، آذر 1316 ش، وزیرى / فارسى / 280/

6. الاعتقادات،[ 3] شیخ صدوق(م 381 ق)، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید / قم / اول، 1413 ق، وزیرى / عربى/این کتاب در ضمن مجموعه مصنفات شیخ مفید(ره) شماره 5 به طبع رسیده است.

7. اوائل المقالات،[ 3] ابى عبدالله محمد بن محمد بن النعمان العکبرى البغدادى(شیخ مفید، 336 - 413).، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید / قم / اول، 1413 ق. وزیرى / عربى/این کتاب نیز در ضمن مجموعه مصنفات شیخ مفید(ره) شماره(4) به طبع رسیده است.

8. بیست پاسخ،[ 2] هیأت تحریریه مؤسسه در راه حق، مؤسسه در راه حق، 20 / 2 / 1360 ش، رقعى / فارسى / 220/

9. بیست پاسخ به موسى جار الله،[ 2] علامه سید شرف الدین، محمد مختار شاهى(طبسى)، انتشارات جهان آرا / تهران، 25 محرم 1393 ق، جیبى / فارسى / 322/

10. پاسخ شبهاتى پیرامون مکتب تشیع،[ 10] عباس على موسوى، احمد بهشتى، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى / تهران / اول، زمستان 1371 ش، رقعى / فارسى / 316/

مهم‏ترین مطالب: 1. شیعه و قرآن؛ 2. شیعه و احادیث تحریف؛ 3. بخارى و احادیث نقصان قرآن.

11. دین و وجدان،[ 1] آیت الله حاج شیخ عباس طهرانى(م 1385 ق)، انتشارات انصاریان / قم / دوم، زمستان 1371 ش، وزیرى / فارسى / 416/

12. الذریعة الى تصانیف الشیعة ج 3،[ 3] شیخ آقا بزرگ تهرانى، دارالاضوأ / بیروت، وزیرى / عربى/

13.سعد السعود،[ 3] على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس الحسنى الحسینى(م 664 ه)، دار الذخائر للمطبوعات وزیرى / عربى / 313/

14. شرحى بر وصیت نامه سیاسى الهى امام خمینى(ره)،[ 2] احمد آذرى قمى، انتشارات دارالعلم / قم / سوم، وزیرى / فارسى / 414/

15. صد مقاله سلطانى،[ 11] سلطان الواعظین شیرازى، مؤسسه مطبوعاتى فراهانى / تهران / دوم، جمادى الثانى 1377 ق، وزیرى / فارسى / 530/

16. علم الیقین فى اصول الدین ج 1،[ 3] مولى محسن الکاشانى(فیض کاشانى)(م 1091)،

دار البلاغة / بیروت / اول، 1410 ه ق، وزیرى / عربى / 590/

17. الفصول المهمة،[ 2] الامام عبدالحسین شرف الدین الموسوى، دار النعمان / نجف اشرف / پنجم، 1327 ق، وزیرى / عربى/

18. کشف الحق و دفع الباطل،[ 2] آقا شیخ محمد غروى گلپایگانى، مؤسسه دینیه سنقر کلیائى، ربیع الثانى 1369 ق، رقعى / فارسى / 165/

19. مبارزه طاغوتیان با قرآن‏[ 1] استاد على کریمى جهرمى، دار القرآن الکریم آیت الله گلپایگانى / قم، دى ماه 1360 ش، رقعى / فارسى / 158/

20. مراجعة کتاب نصوص قرآنیة محرّفة من کتاب تعلیم اللغة العربیة،[ 1] الدکتور الهادى عبد العال حنیش، دانشکده الدعوة الاسلامیة / طرابلس، 1397 ق، وزیرى / عربى / 12.

این کتاب یکى از مقالات مجله شماره 4 دانشکده الدعوة الاسلامیة مى باشد که در جواب و رد یک کتاب درسى نحو عربى است که براى اهل زبان فرانسوى نوشته شده و بعضى از آیات را در آن کتاب به صورت تحریف شده و غلط آورده‏اند که نویسنده این مقاله به پاسخ گویى و تصحیح آن آیات پرداخته است.

21. مصائب النواصب،[ 2] قاضى نور الله شوشترى(1019 ش) محمد على مدرس رشتى(م 1334)، کتابفروشى و چاپخانه اسلامیه / تهران، جیبى / فارسى / 254/

ه) مقالاتى که در مطبوعات پیرامون تحریف یا عدم تحریف قرآن به طبع رسیده است:

1. ابرار، 15 / 4 / 1371،[ 6] نقدى بر فتواى جبرّیین درباره نظر شیعه در مسأله تحریف قرآن، ص: 10/

2. ابرار 16 / 4 / 1371،[ 6] دیدگاه‏هاى علماى اسلامى شیعى در رابطه با تحریف قرآن، ص: 4.

3. اطلاعات، 27 / 5 / 1373،[ 6] تبیین براى علماى امامیه درباره عدم تحریف قرآن، ص: 7. علامه حسن حسن زاده آملى.

4. اطلاعات، 12 / 7 / 1373،[ 6] بررسى مسألة تحریف و نقصان در قرآن مجید، ص: 7، علامه ابوالحسن شعرانى.

5. رسالت، 1374،[ 6] تحقیقى راجع به مسأله تحریف در قرآن، ص: 4، علامه ابوالحسن شعرانى/

6. کیهان، 1 / 5 / 1370،[ 6] دلایل حفظ و صیانت قرآن کریم از تحریف، ص: 6، حسن غفرانیان/

7. آینه پژوهش 11 / 1370،[ 6] معرفى کتاب دفاع عن الکافى اثر ثامر هاشم عمیدى درباره تحریف قرآن از دیدگاه شیعه و اهل سنت و ریشه‏هاى تحریف در منابع اهل سنت، ص: 77/

8. التوحید، 1 / 1404،[ 6] نقدى بر احادیث تحریف قرآن کریم. ص: 25 علامه محمد حسین طباطبایى/

10. التوحید، 7 / 1416،[ 6] بحثى پیرامون مسأله تحریف قرآن کریم و بررسى دیدگاه مذهب تشیع، ص: 15، بهاء الدین خرمشاهى/

11. التوحید، 9 / 1416،[ 6] بررسى دلایل نقلى(قرآن و حدیث) و عقلى عدم تحریف قرآن، ص: 42، بهاء الدین خرمشاهى/

12. الفکر الاسلامى، 7 / 1416،[ 6] بحث و بررسى درباره موضعگیرى اهل بیت علیه‏السلام در قبال مسأله تحریف قرآن و سنت نبوى، ص: 19/

13. امید انقلاب، 7 / 1362،[ 6] سخنى درباره تحریف قرآن توسط صهیونیست‏ها، ص: 17/

14. امید انقلاب،[ 6] بحثى درباره تحریف آیات قرآن، ص: / 26/

15. بینات، 6 / 1373، مسأله تحریف و مشکلات ادبى قرآن، ص: 77، محمد باقر بهبودى/

16. بینات، 4 / 1373،[ 6] نقد مقاله مسأله تحریف و...، ص: 154، حسین استادولى/

17. پیام قرآن، 3 / 1372،[ 6] شبهه تحریف قرآن و پاسخى بر آن، ص: 12، آیت الله محمد فاضل لنکرانى/

18. تحقیقات اسلامى، 1 / 1373،[ 6] دیدگاه دانشمندان شیعه و شیخ صدوق درباره عدم تحریف قرآن، ص: 43، افسانه منفرد/

19. تراثنا، 1 / 1408،[ 6] نقد و بررسى دیدگاه هایى پیرامون تحریف قرآن از جهت وجود لحن و خطا در آن، ص: 11، على میلانى/

20. تراثنا، 7 / 1403،[ 6] معرفى کتاب فصل الخطاب میرزا حسین نورى درباره تحریف قرآن ، ص 19، عبدالجبار رفاعى/

21.حضور، 30 / 1371،[ 6] مصونیت قرآن از تحریف و خطا، ص: 64، على مرزبان راد . 22. حوزه، 6 / 1373،[ 6] بحثى پیرامون مفهوم تحریف و بررسى تحریف کتب آسمانى تورات و انجیل و قرآن ص: 16، محمد باقر بهبودى/

23. حوزه، 9 / 1373،[ 6] نقد و بررسى روایات تحریف در کتاب فصل الخطاب، ص: 13، محمد باقر بهبودى/

24. رسالة الثقلین، 4 / 1414،[ 6] بحثى پیرامون تحریف قرآن، ص 73، آیت الله محمد هادى معرفت/

25. کلام، 1 / 1371،[ 6] سخنى مربوط به تحریف، نسخ و سایر ویژگى‏هاى قرآن در کتاب مجمع البیان طبرسى، ص: 44/

26. کلام اسلامى، 1 / 1374،[ 6] دیدگاه خیاط معتزلى و ملعلى شافعى پیرامون عقیده هشام بن حکم در مورد تحریف قرآن، ص: 65، اکبر ترابى قمشه‏اى/

27. کیهان اندیشه، بهمن و اسفند 1368،[ 10] تحریف ناپذیرى قرآن، ص: 41، علامه سید مرتضى عسکرى/

28. کیهان فرهنگى، 2 / 1372،[ 2] بحثى درباره تحریف در قرآن و انجیل و تورات، ص: 12، آیت الله محمد هادى معرفت/

29 کیهان فرهنگى، 3 / 1374،[ 6] بررسى دیدگاه محدث نورى درباره تحریف قرآن، ص: 49، محمد صحتى سردرودى/

30. کیهان فرهنگى، 6 / 1373،[ 6] نقد آقاى جعفر حسینى اشرفى به آقاى معرفت در مورد تحریف قرآن، ص: 58/

31. مشکوة، 1 / 1370،[ 6] نقد دیدگاه شیخ جبرئیّن درباره اعتقاد شیعه به تحریف قرآن، عبدالکریم بى آزار شیرازى/

32. معرفت، 4 / 1372،[ 6] دلیل اعتقادى به عدم تحریف در قرآن، ص: 13، آیت الله محمد تقى مصباح یزدى/

33. مکتب الاسلام، 8 / 1372،[ 6] علت عدم امکان تغییر و تحریف قرآن، ص: 27/

34. مکتب الاسلام. 8 / 1354،[ 6] انتقاد از تحقیقات خاورشناسان در زمینه تفاسیر شیعه و تحریف قرآن از دیدگاه شیعه، ص: 35، محمود مهدوى دامغانى/

35. مکتب الاسلام، 3 / 1372[ 6] نگاهى به دیدگاه شیعه در مورد تحریف قرآن، حدیث غدیر و امامت، ص: 20، آیت الله جعفر سبحانى/

36. مکتب الاسلام، 5 / 1373،[ 6] نگرشى بر جایگاه قرآن و مصونیت آن از تحریف در آیات و روایات، ص: 28، یعقوب جعفرى/

37. مکتب الاسلام، 3 / 1374،[ 6] بحث و بررسى پیرامون عوامل مصونیت قرآن از تحریف از نظر قرآن، احادیث و دیدگاه علماى شیعه، ص: 61، على مرزبان راد/

38. میراث جاویدان، 4 / 1372،[ 6] بحثى درباره تحریف قرآن و قایلان به تحریف از شیعه و امامیه، ص: 18، بهاء الدین خرمشاهى/

39. میراث جاویدان، 7 / 1372،[ 6] دیدگاه علمى شیعه نسبت به مسأله تحریف قرآن، ص: 25، محمد مهدى جعفرى/

40. میراث جاویدان، 1 / 1373،[ 6] نگرشى به تحریف، اختلاف قرأات و قواعد و احکام تفسیر قرآن، ص: 10، علامه ابوالحسن شعرانى/

41. نامه انقلاب اسلامى، 9 / 1362،[ 6] سخنى در رابطه با تحریف قرآن و...، ص: 85/

42. نور علم، 1 / 1372،[ 6] عدم تحریف قرآن از دیدگاه آیت الله شعرانى، ص: 15، آیت الله علامه حسن زاده آملى