استاد مرتضی ممیز و لوگو‌های ماندگاری که خلق کرده است

کافه چالش: استاد مرتضی ممیز (پدر گرافیک نوین ایران) چهارم شهریور ‪ 1315‬متولد و در سال ‪ 1344‬در رشته نقاشی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد. ممیز تحصیلات خود را در ‪ 1968‬میلادی در مدرسه عالی هنرهای تزئینی پاریس رشته طراحی غرفه و ویترین و معماری داخلی ادامه داد و پس از بازگشت به ایران به فعالیت در زمینه تصویرسازی و گرافیک پرداخت.

در چهل و پنج سال گذشته مدیر هنری و گرافیک بسیاری از نشریات ادبی و فرهنگی معتبر ایران بوده و طراحی صحنه و لباس چهارده نمایش و دو فیلم سینمایی را انجام داده است. بسیاری از هنرمندان وهنردوستان نسل نو کشور ممیز رابه عنوان پدر گرافیک ایران می‌شناسند. تاثیر آثار ممیز در هنرمندان نسل بعد از خود، ایده‌های منحصر به فرد و تکنیک‌های زیادی که به واسطه فعالیت‌های او وارد عرصه گرافیک ایران شده است ، قابل انکار نیست.

تا این زمان(1348) مرتضی ممیز به غیر از طراحی گرافیک برای کتابها و پوسترها، تلاشی را تحت عنوان مدیرهنری در مجلاتی چون ایران آباد(39) کتاب و کیهان هفته(40و41)، فرهنگ(40) کاوش(42و43)، نگین(44) آغاز نمود. مجلاتی که نحوه و سبک کاری ممیز را در جامعه تثبیت و معرفی نموده است.

آثار ممیز در این دوره در کتاب هفته به چنان پرکاری و دوره ی خلاقی بدل می گردد که نام ممیز را به عنوان گرافیستی مولف و کم نظیر بر سر زبانها می اندازد. همچنین ادامه کار ممیز در نشریات فرهنگ و نگین، راه را برای ورود گرافیستهای جوان و نوجوی دهه ی 40 مانند فرشید مثقالی باز می نماید. آثار روی جلد ممیز برای نشریه کتاب هفته نمونه هایی از چاپ (سیلک و لیتوگرافی) موفق و خلاقانه ای است که ارزشهای گرافیکی بسیار مفیدی را با خود به همراه دارد. تصویرسازی های درون کتاب نگاه نوجو و بی قرار او را که کمی متاثر از آثار گرافیکی اروپای شرق به خصوص لهستان و شوری سابق می نمود را داراست. این نگاه چنان از فیلتر مرتضی ممیز گذشت که تاثیر آن را بر جریان گرافیک و آثار گرافیست ها می توان مشاهده نمود.

روی جلدها در نگین و فرهنگ و زندگی نمونه ی برخورد خلاق و گرافیکی با موضوعاتی چون مشاهیر و ادبا می باشد که اگر چاپ نامرغوب آن زمان را در دست پر خمیر ممیز، جذاب و حتی شاهکار بدانیم، کم بیجا نگفته ایم. در این دوره، صنعت چاپی که جای چندانی برای مانورِ تونالیته ها و رنگها ندارد با طراحی و شگردهای ممیز به دوره ای از کارهای خلاق و متفاوت بدل گردیده است و راه را برای ورود آثارِ آوانگارد در گرافیک می گشاید. می بایست به یاد آوریم در این دوره گرافیست از مرز برش کاغذ خود هم مطمئن نبودند و حاصل چاپ شده آثارشان معمولا فرق زیادی با نمونه طراحی شده داشته است ولی ممیز با مصالحه، سعی در ایجاد فضای کاری خلاق و پویا به نفع خویش می نماید. ممیز در این آثار به هیچ وجه گرفتار تولید آثاری صرفا ً تکنیکی نگردیده و همواره ابزار را در راه بیان ایده ها و افکارش به کار بست.

اسکناس‌های پنج هزار و ده هزار ریالی رایج در ایران توسط این هنرمند طراحی شده است. تصویرسازی‌های کتاب هفته به سر دبیری احمد شاملو در دهه‪ 40‬ شمسی مجموعه ای از جاودانه‌ترین آثار تصویرسازی مجلات در ایران را بوجود آورده است. بسیاری از منتقدان تصویرسازی‌های ممیز در کتاب هفته را بهترین دوره کاری او می‌دانند اما خود ممیز در زمان نمایشگاه طراحان گرافیک سه قاره‌درباره این دوره آثارش گفت : کتاب هفته دوره عکس‌العملی من بوده‌است و مربوط به زمانی است که دانشجوی هنرهای زیبا بودم وکار رابراساس نظر وخواست استادان مدرسه‌ام انجام می‌دادم.

ممیز از بنیان‌گذاران انجمن صنفی گرافیک ایران،تاسیس رشته گرافیک در دانشکده‌های هنری ایران است. او سال‌ها در شرایط مختلف سیاسی کشور به فعالیت هنری خود ادامه داده و درتبدیل نهال نوپای گرافیک معاصر به درختی نیرومند موثر بوده است.

تجربیات طراحی گرافیک از سال 1336 تاکنون طراحی صحنه و لباس از 1347 کارگردانی و طراحی سه فیلم کوتاه:

1. آنکه عمل کرد و آنکه خیال بافت 1350

2. یک نقطه سبز 1351

3. سیاه پرنده برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان 1352

فعالیت‌های هنری طراح گرافیک و مدیر هنری مجلات:

• ایران آباد(1339) 
• گفتگو(1337-1384)،
• کیهان هفته(1340-1341)
• مجله کاوش(1342- 1343)،
• نگین(1344)
• فرهنگ و زندگی(1348-1350)،
• رودکی(1350_1357)
• سینما(1353_1354)،
• کلک(1369_1384)
• نگاه نو(1370-1378)،
• شریف(1372-1380)
• پیام امروز(1373-1379)،
• زمان(1373-1379)
• طراح صحنه و لباس چهارده نمایشنامه در تالارهای نمایش تهران
• طراح صحنه و لباس فیلم‌های ستارخان و طبیعت بی جان 
• طراح نور نمایشنامه‌های بازگشتی نیست و دندون طلا و اطاق خصوصی

فعالیت های دیگر بانی رشته گرافیک در دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران 1348 استاد رشته گرافیک دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران 1347 تاکنون رئیس انتخابی کمیته هنرهای تجسمی کمیسیون ملی یونسکو در تهران از 1352 تا 1361 بانی و دبیر اجرایی بی ینال هنری گرافیک 58، 1356 عضو انجمن بین المللی طراحان گرافیک از 1356

تاکنون رئیس هئیت مدیره انجمن گرافیک ایران فیلم شناسی طراحی و کارگردانی سه فیلم انیمیشن برای فستیوال فیلم‌های کودکان کانون پرورش فکری تهران در سال‌های 52ـ‌1350 با عنوان های:

• آنکه عمل کرد و آنکه خیال بافت(50) 
• یک نقطهٔ سبز(51) 
• سیاه پرنده(52) کتابشناسی 
• طراحی، نقاشی در سه جلد (‌1351) 
• Graphic Art in Iran (1353) 
• طراحی تزیینی و نقشه کشی (‌1354) 
• نشانه‌ها (نمونه کارهای شخصی) (‌1362) 
• طراحی اعلان (‌1984) * تصویر و تصور (‌1368) 
• طراحی روی جلد (‌1368)
•  طراحی روی جلد (مجموعه آثار ) ،(1380) 
• Morteza Momayez Works ، (1381) 
• نشانه‌ها (جست و جو های مرتضی ممیز در طراحی نشانه) (‌1384) 
• نیم قرن کار (مجموعه آثار) (‌1383) 
• تصویر سازیهای عالی در کتابهای مختلف نمایشگاه‌ها وی در طول فعالیت‌های هنری خود بیش از 10 نمایشگاه اختصاصی و بیش از 70 نمایشگاه گروهی در ایران و سایر کشورهای جهان برپا کرد و طراحی گرافیکی و تهیه پوستر برای صدها جلد کتاب و نشریات مختلف توسط او انجام گرفت.

مسوولیت ها

• مدیریت گروه گرافیک و عکاسی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، 
• مدیریت و طراحی هنری جشنواره بین‌المللی فیلم تهران(1352-1356) 
• ریاست هیات مدیره انجمن طراحان گرافیک، 
• ریاست دوسالانه‌های گرافیک ششم، هفتم و هشتم، 
• مشاور هنری کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران
• ریاست کمیته ایرانی طراحان گرافیک دنیا (AGI) افتخارات و جایزه‌ها 
• جایزه بهترین طراحی کتاب کودک سال‌های 45ـ‌1342 
• مدال رتبه اول دانشجوی ممتاز دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران (‌1344) 
• برنده مدال طراحی نمایشگاه بین‌المللی طراحی ژوونیزی فرانسه (‌1966) 
• دیپلم بی ینال پوستر ورشو (1972) 
• دیپلم برای فیلم یک نقطه سبز ، فستیوال مسکو ، 1973 
• طراح شاعر برای طراحی پوسترهای سینمایی فستیوال سینمایی کان (‌1975) 
• جایزه فیلم برگزیده (( آنکه خیال بافت و آنکه عمل کرد )) جشنواره سینمایی بیروف ، 1354 
• جایزه و مدال بهترین پوسترهای سینمایی جشنواره فجر تهران (‌1365، 1366 و 1369) 
• جایزه بهترین آثار طراحی نشانه‌های دهه 80 میلادی (‌1990)
• اثر برگزیده برای کلکسیون International Trademark Center بروکسل - بلژیک ،1991
• جایزهممتاز نمایشگاه طراحی امروز ایران (چشم انداز 79) موزه هنرهای معاصر تهران ، 1379 - 1380 
• جایزه ویژه ایکوگرادا برای یک عمر تلاش حرفه ای ، 1382 
• یادمان سومین همایش چهره های ماندگار ، 1382 
• نشان عالی فرهنگ و هنر ، 1383

معروف‌ترین لوگوهای مرتضی ممیز کدامند؟

مرتضی ممیزپنجم آذر سال‌روز درگذشت مرتضی ممیز است. بنیان‌گذار رشته‌ گرافیک در ایران که او را بیشتر با لوگوهای معروفی که طراحی کرده می‌شناسند.

طراحی نشانه و لوگو یکی از تخصص‌های رایج و منحصر به فرد در طراحی‌های گرافیکی محسوب می‌شود. در دنیای امروز داشتن لوگو برای هر موسسه و سازمان از اولین اصول معرفی و تبلیغ است. مرتضی ممیز که خود طراح و بنیان‌گذار رشته‌ی گرافیک در ایران است، نشانه‌های بسیاری را برای سازمان‌ها، شرکت‌ها و موسسات طراحی کرده که از معروف‌ترین طراحی‌های لوگو در ایران به شمار می‌روند.

موزه رضا عباسی

موزه رضا عباسی، در سال 1356 در خیابان شریعتی تهران گشایش یافت و به یاد نقاش مشهور دوره صفوی «رضا عباسی» نام‌گذاری شد. این موزه شامل آثار هنری دوره پیش از تاریخ تا قرن سیزدهم هجری است که در سه تالار پیش از اسلام، هنرهای اسلامی و نگارگری و خوشنویسی به نمایش گذاشته شده ‌است. نشانه این موزه یکی از زیباترین نشانه‌هایی است که توسط ممیز طراحی شده و خوشنویسی‌اش نیز کار محمد احصایی است. ممیز درباره‌ی این طرح گفته است:

«برای طراحی نشانه موزه‌ی رضا عباسی فرصت مغتنمی برایم پیش آمد، زیرا این نقاش جد بزرگ خانواده‌ی من است؛ این بود که مشتاقانه دست به کار شدم و کنار دست محمد احصایی نشستم و از صبوری او استفاده کردم و دایم پیچ و خم‌ها را به قلم و دست او دادم تا ترکیب نوشته به دست آمد و بعد در آتلیه‌ام مفصل روی ترکیب‌بندی‌ها کار کردم. آیدین آغداشلو هم روی گل اسلیمی اصلاحاتی انجام داد.»

علامت استاندارد ایران

شاید بتوان گفت معروف‌ترین طراحی نشانه‌ی مرتضی ممیز نشانه‌ای است که برای موسسه‌ی استاندارد ایران طراحی کرده است و سال‌هاست که روی کالاها و محصولات مختلف دیده می‌شود. ممیز این طرح را در سال 1364 و با استفاده از حروف اول کلمات Institute of Standard and Industrial Research of Iran که نام لاتین «مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران» است طراحی کرد. این گرافیست درباره‌ی طراحی این نشانه گفته است:

«در طراحی نشانه‌ی استاندارد توانستم از قلمی استفاده کنم که به خوبی حروف اختصاری ISIRI را به کلمه‌ی ایران تبدیل کند. دوست داشتم کادر فلش مانندی اطراف نوشته را ببندد. کادری که دو زاویه‌ی آن کاملاً تیز و دو زاویه‌ی دیگر منحنی و نرم باشد، تا در نهایت خلاصگی فلش حداکثر و حداقل را که هدف داوری مؤسسه در محصولات است نشان دهد. اما این حد سادگی برای سفارش‌دهنده کافی نبود؛ با اضافه کردن خطوط بیشتر حالت فلش را نمایان‌تر کردم.»

شهرداری تهران

پایتخت ایران در قدیم شهر دروازه‌ها بود. دروازه‌هایی که بعدها به کمک ممیز آمدند تا او بتواند طرح مناسبی را برای شهرداری تهران پیاده کند. آرم شهرداری تهران از آشناترین نشانه‌ها برای شهروندان تهرانی است. ممیز این طرح را در سال 1368 طراحی کرد. او مسیر طراحی این نشانه را این‌گونه شرح داده است:«هدف اصلی‌ام در طراحی نشانه‌ی شهرداری تهران، نشان دادن شهری با دروازه‌های قدیمی‌اش بود. ضمن کار، از ترکیب دروازه‌ها به نقش گلی رسیدم. تعداد دروازه‌های قدیم تهران 12 تا بود. فکر کردم برای حفظ سادگی نقش، تعداد گلبرگ‌ها را به کم‌ترین عدد مناسب برسانم.»

سازمان آتش‌نشانی ایران

نشانه‌ای که روی ماشین‌های آتش‌نشانی می‌بینیم کار مرتضی ممیز است که آن را در سال 1374 برای سازمان آتش‌نشانی طراحی کرد. در این نشانه طرحی از یک شعله دیده می‌شود. او درباره‌ی طرح این سازمان توضیح داده است: «برای آن که شعله را طراحی کنم تلاش زیادی کردم. اول خواستم شعله‌ی سرکشی را طراحی کنم؛ بعد فکر کردم شعله حالت شعاری پیدا می‌کند و بالاخره فکر کردم اگر شعله فرمی قوی و چشم‌گیر داشته باشد هم نیت اولیه‌ی مرا مطرح می‌کند و هم جنبه‌ی اخطار و توجه را به خوبی القاء می‌کند. چارچوب سیاه رنگ روحیه‌ی تسلط و کنترل آتش را تداعی می‌کند.»

شرکت اتومبیل‌سازی سایپا

نشانه شرکت سایپا یکی از آشناترین نشانه‌ها برای ایرانی‌هاست. لوگویی که سال‌هاست آن را در خیابان‌های شهر و روی اتومبیل‌های مختلفی که ساخت این شرکت هستند می‌بینیم. ممیز این طرح را در سال 1366 و پس از رونق گرفتن کارخانه‌ی سایپا برای این شرکت طراحی کرد و امروز به یکی از معروف‌ترین برندهای محصولات ایرانی تبدیل شده است. ممیز طراحی این نشانه را این‌گونه توصیف کرده است: «به کارخانه‌ی سایپا چند طرح خوب دیگر را هم پیشنهاد دادم، اما آن‌ها این طرح را که براساس نقوش آجری بناهای مراغه ساخته بودم و شباهتی به نشانه‌ی اتومبیل‌سازی «مرسدس بنز» داشت انتخاب کردند.

سازمان چای کشور

قدیمی‌ترین طرحی که مرتضی ممیز به عنوان نشانه‌ای برای یک سازمان طراحی کرده، لوگوی سازمان چای کشور است. او این طرح را در سال 1337 طراحی کرد و با بهره‌گیری از یک طرح ساده که از برگ چای الهام گرفته شده، یکی از ساده‌ترین، زیباترین و در عین حال ماندگارترین طرح‌های ممیز است که همچنان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ممیز در سالهای پایانی عمر خویش با بیماری سرطان دست و پنجه نرم می‌کرد و از 23 آبان‌ماه 1384 برای تازه‌ترین دور شیمی‌درمانی، در بیمارستان آبان تهران بستری شده بود که چند روز بعد حالش رو به وخامت نهاد و سرانجام در سن 69 سالگی روز شنبه پنجم آذر ماه 1384 برابر 26 نوامبر 2005 درگذشت. پیکر مرتضی ممیز، هفتم آذرماه، تشییع و در باغبان‌کلا، واقع در کردان کرج، به‌خاک سپرده شد.