نفقه زن چیست؛ شرایط تعلق نفقه به زن، میزان و مطالبه نفقه زوجه

توسط وحیده عظیمی فر آخرین به‌روزرسانی مهر 97 زمان مطالعه: - دقیقه

هم‌زمان با انعقاد عقد نکاح، برای هریک از طرفین، حقوق و تکالیفی ایجاد می‌شود. زن و شوهر غالبا به‌دلیل دلبستگی و علاقه‌ای که به یکدیگر دارند، وظایف خود را انجام داده و حقوق یکدیگر را رعایت می‌کنند. یکی از مهم‌ترین حقوق زن در عقد نکاح، نفقه زن است که باید از سوی هر زن و مردی که قصد ازدواج دارند، به‌دقت مطالعه و بررسی شود. در این مقاله شما را با نفقه زن، معیار تعیین میزان نفقه زن (زوجه)، اموال متعلق به زن به عنوان نفقه، نفقه در ازدواج موقت و مطالبه نفقه زن صحبت خواهیم کرد.

نفقه زن چیست؟

هرچند امروزه زنان ما با توانمندی و درایت درکنار همسران خود زندگی را اداره می‌کنند، بنابه برخی ویژگی‌های ذاتی مردان و مسائل اجتماعی، شارع و قانونگذار، ریاست خانواده را بر‌عهده‌ی شوهر نهاده است. ازآنجاکه مدیریت این مجموعه‌ مهم و مقدس، با نظم عمومی جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارد، شوهر نمی‌تواند با اختیار و رضایت خود ضمن قراردادی، ریاست خانواده را به فردی دیگر واگذار کند.

یکی از اهداف راستین این ریاست، فراهم‌‌آوردن شرایط آسودگی‌خاطر زن در خانواده است. از‌این‌رو، در خانواده‌ای که بنیان آن با عقد نکاح دائم پایه‌ریز‌ی شده، پرداخت نفقه زن به‌عهده‌ی شوهر است. نفقه که از ریشه‌ی نفق به‌معنای صرف‌کردن آمده است، در دانش حقوق به «هزینه‌ی زندگی» تعبیر شده است. هزینه‌ی زندگی عموما عبارت است از همه‌ی نیازهای متداول و متناسب با وضعیت زن که ظاهرا عرف آنها را تعیین می‌کند؛ از جمله مسکن، پوشاک، غذا، اسباب منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و… .

نفقه زن چقدر است و معیار محاسبه نفقه زوجه چیست؟

پس از مراجعه‌ی زن به دادگاه خانواده، این دادگاه برای محاسبه‌‌ی مقدار نفقه زن از کارشناس کمک می‌گیرد. کارشناس با تحقیق درمورد چگونگی شرایط زندگی زوجین میزان نفقه را مشخص می‌کند. نکته‌ی شایان توجه اینکه ممکن است مردم نفقه زن را براساس شرایط زندگی وی در خانه‌ پدری بسنجند؛ اما حقوق‌دانان بر این باورند که معیار تعیین میزان نفقه همسر‌، وضعیت زن در خانواده‌ تازه‌ای است که از او و شوهرش تشکیل شده است؛ نه خانواده‌ پدری‌اش. ازسوی‌دیگر، تمکن مالی زن خواه حاصل کمک‌های خانواده‌ی پدری یا ارثِ رسیده به او باشد و خواه حاصل درآمد ناشی از شغل او در جامعه، تعهد شوهرش را به پرداخت نفقه ساقط نمی‌کند.

چه اموالی به‌عنوان نفقه در اختیار زن قرار می‌گیرد؟

نفقه همسر

اموالی را که به‌عنوان نفقه در اختیار زن قرار می‌گیرد، می‌توان در دو گروه به‌شرح زیر جای داد:

اموالی که با بهره‌برداری یا مصرف از بین‌ می‌روند؛ مانند خوراکی‌ها یا لوازم آرایشی. این اموال ملک زن به‌شمار می‌آیند و ادعای بعدی شوهر بر آنها تأثیری نخواهد داشت.
اموالی که با بهره‌برداری یا مصرف از بین نمی‌روند؛ در این مورد نیز دو حالت قابل‌تصور است: حالت نخست اینکه مال به‌عنوان هدیه و بخشش باشد؛ مانند زیورآلات یا لباس. در این حالت اموال باز هم ملک زن به‌شمار می‌آید. اما حالت دوم، اموالی است که از جمله‌ی هدایا نبوده است؛ مانند مسکن و اسباب آن. در این حالت، به زن تنها اجازه‌ی بهره‌برداری داده می‌شود و این اموال در مالکیت او قرار نمی‌گیرد.

نفقه در چه شرایطی به زن تعلق می‌گیرد؟

ماده‌ 1102 قانون مدنی بیان می‌کند: «همین‌که نکاح به‌طور صحیح واقع شد، روابط زوجیت میان طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین دربرابر همدیگر برقرار می‌شود.» براین‌اساس، تکلیف به پرداخت مهر و نفقه از همان تاریخ نکاح آغاز می‌شود؛ ولی ماده‌ی 1108 همان قانون مقرر می‌دارد که هرگاه زنی بدون مانع مشروع و قانونی، وظایف مربوط به زوجیت را انجام ندهد، نفقه زن به او تعلق نمی‌گیرد. بنابراین، اصل بر پیروی زن از شوهرش است که دراصطلاح، به آن «تمکین» گفته می‌شود. عدم تمکین زن، استحقاق او را نسبت به دریافت نفقه از بین می‌برد؛ البته این موضوع باید از سوی شوهر اثبات شود.

بدیهی است که تمکین نکردن زن از شوهرش، ممکن است مانعی مشروع یا به بیان دیگر عذری موجه داشته باشد؛ مانند اینکه زن از حق حبس خود بهره گرفته و چنان‌که قانونگذار به او اجازه می‌دهد تا زمانی که مهریه‌ی خود را دریافت نکرده است، از نزدیکی با شوهرش بپرهیزد؛ یا اینکه در دوران عادت ماهانه یا بیماری واگیردار نتواند شوهرش را همراهی کند؛ یا ترس آزار بدنی، مالی یا شرافتی داشته باشد که امتناع او را از رفتن به خانه‌ی شوهرش توجیه کند. در هیچ‌یک از این موارد، زن از دریافت نفقه محروم نمی‌شود. اما گاهی شاید تمکین‌نکردن زن وجاهت قانونی نداشته باشد؛ به چنین زنی دراصطلاح «ناشزه» می‌گویند. درصورت نشوز زن (تمکین نکردن زن)، او به‌طور کلی هیچ حقی از نفقه زن نخواهد داشت.

آیا در ازدواج موقت هم نفقه به زن تعلق می‌گیرد؟

نفقه زن تنها به ازدواج دائم تعلق می‌گیرد. در ازدواج موقت، در صورتی می‌توان این حق را برای زوجه برشمرد که درضمن عقد، شرط پرداخت نفقه قید شده باشد یا شرایط زندگی زوجین بر مبنای نفقه قرار گرفته باشد. به‌نظر می‌رسد پرداخت نفقه در ازدواج موقت بیشتر جنبه‌ی قراردادی دارد تا قانونی؛ به این معنا که چنانچه دو طرف بر آن تراضی کرده باشند، زوج می‌تواند ادعای نفقه کند. گاهی از اوضاع و احوال زندگی زوجین مانند مدت ازدواج موقت، داشتن فرزند و محل سکونت مشترک، می‌توان به تراضی طرفین یا بنای آنها بر نفقه پی برد.

نفقه همسر چه حکمی در طلاق دارد؟

یکی از انواع طلاق، طلاق رَجعی است که در مدت عِده‌ مربوط به آن، شوهر می‌تواند به همسر مطلقه‌ خود رجوع کند و چون در این مدت زن در حکم زوجه است، او مختار است از شوهر نفقه دریافت کند؛ اما چنانچه طلاق در شرایط نشوز زن انجام شود، وی دیگر مستحق نفقه نخواهد بود.

در طلاق بائن (طلاقی که مرد در زمان عده حق رجوع به زن را ندارد) و فسخ نکاح به هر علتی، در مدت عده نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد؛ مگر اینکه باردار باشد که در این صورت تا زمان وضع حمل و فارغ‌شدن، وی بر دریافت نفقه حق خواهد داشت.

چه راهکارهای قانونی برای مطالبه‌ و درخواست نفقه زن وجود دارد؟

متأسفانه، اگر برای انجام تعهداتی که می‌پذیریم، ابزار یا ضمانتی اجرایی که ما را به انجام آن وادار کند پیش‌بینی نشود، ممکن است آنچنان تمایل و اراده‌ای به ادای آنها نداشته باشیم. در این بحث نیز باید گفت زندگی همیشه شیرین نیست و گاهی کدورت‌هایی میان زن و شوهرها پیش می‌آید. در چنین شرایطی، شاید شوهر در نخستین گام خود، برای آزار همسرش، از پرداخت نفقه سر باز زند. به‌همین‌منظور، قانونگذار دو راهکار برای زن جهت دریافت نفقه قرار داده است که می‌تواند به انتخاب خود، به‌کار گیرد:

او می‌تواند به دادگاه حقوقی مراجعه کرده و نفقه‌ گذشته تاکنون خود را مطالبه کند. دادگاه پس از شنیدن دلایل زوج و رسیدگی به پرونده، اگر مستندات زوجه را محکم دانست، شوهر را به پرداخت نفقه ملزم خواهد کرد.
بنابه ماده‌ 642 قانون مجازات اسلامی، شوهری که با وجود تمکن مالی از پرداخت نفقه به همسری که تمکین کرده است شانه خالی کند، به سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می‌شود. همچنین با وجود الزام دادگاه به پرداخت نفقه، چنانچه زوج باز هم به وظیفه‌ خود عمل نکند، درصورت درخواست زوجه، دادگاه می‌تواند طلاق زن را صادر کند.