عظمت نهج‌البلاغه

کتاب نهج البلاغه به عنوان برادر قرآن شناخته شده و مجموعه مطالب آن، اندکی از دانش و بصیرت وجود مبارک امیرمؤمنان(ع) است.

نهج البلاغه در حقیقت مبیّن و مفسّر بسیاری از معارف قرآن مجید، و در حدّ خود جلوه دیگری از کتاب خداست. امام علی(ع) که قرآن ناطق است در نهج البلاغه درباره قرآن کریم به مردم می فرماید: این قرآن را که دراختیار شماست به سخن بیاورید تا حقایق، اسرار، لطائف و اشاراتش را برای شما بیان کند:

«ذلک القرآن فاستنطقوه»[1]

آن قرآن را به سخن آورید.

البته خود در ادامه می فرماید:

«ولن ینطق ولکن اخبرکم عنه»[2]

ولی هرگز سخن نمی گوید، امّا من شما را از آن خبر می دهم.

این کتاب، کتابی نیست که آنچه را دارد با شما در میان بگذارد، اما من زبان این کتاب هستم و مفاهیم آن را بررسی شما بیان می کنم.

از این کلام حضرت، عظمت نهج البلاغه آشکار می شود.

وجود مبارک امیرمؤمنان(ع) در پرتو قرآن کریم، تمام مصالح ساختمان بنای الهی و ملکوتی انسانیت را با خطبه ها، نامه ها و حکمت هایشان تأمین کرده است. به همین سبب، توجّه اهل ایمان به نهج البلاغه امیرمؤمنان(ع) باید توجّهی اصولی باشد و این کتاب را به عنوان مفسّر قرآن کریم برای ساختن ساختمان انسانیت محور قرار دهند و با آن سر و کار داشته باشند.

اهتمام به نهج البلاغه
امیرمؤمنان(ع) با خطبه ها، نامه ها و حکمت های خود، بابِ بسیاری از علوم را به روی انسان ها گشوده است. از زمانی که سیّد رضی بخشی از خطبه ها، نامه ها و حکمت های آن حضرت را انتخاب نموده و در این کتاب آورده است تاکنون که بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی به تفسیر آن پرداخته اند به پایانِ معارف و اسرار آن نرسیده اند.

روزی با استاد شهید مرتضی مطهری درباره نهج البلاغه مشورت می کردم. ایشان هنگامی که از استادِ نهج البلاغه خود مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی که مقیم اصفهان بود، صحبت می کرد واقعاً دگرگون می شد و گاهی به گریه می نشست. مشخص بود که شرح نهج البلاغه ای که حاج میرزا علی آقا گفته بود عجیب در شاگردانش و از جمله شهید مطهری اثر گذاشته بود؛ شاگردانی که خود زمانی از تربیت یافتگان برجسته آیت الله بروجردی و علامه طباطبایی بودند.

آیت الله العظمی بروجردی به منبر حاج میرزا علی آقا به شدّت علاقه داشت. وی در ایام فاطمیه دوم سالی ده روز، شخصاً از حاج میرزا علی آقا برای سخنرانی در قم دعوت می کرد. شهید مطهری می فرمود: آقای بروجردی با شنیدن نهج البلاغه از زبان آن مرد به پهنای صورت اشک می ریخت.

کتاب نهج البلاغه روح را تصفیه می کند و نورانیت به انسان می بخشد و از همین رو، حوزه ها و دانشگاه های ما باید به کتاب خدا و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه بیش از پیش توجه کنند و بها دهند.

دژهای عظیم
امروز که مکاتب انحرافی، ماهواره ها و هزاران پایگاه اینترنتی با فعّالیت خود در پی جمع آوری مرید هستند، قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه مردم را در مقابل این جریان ها قرنطینه می کنند و مصونیت می بخشند. در روایت آمده است:

«ولایة علی بن ابی طالب حصنی»[3]

ولایت علی بن ابی طالب حصار محکم من است.

و در حدیث قدسی منقول از امام رضا(ع) آمده است که خداوند می فرماید:

«کلمة لا اله الّا الله حصنی و من دخل حصنی أمن من عذابی، قال: بشـرطها و شروط ها و أنا من شروط ها»؛[4]

کلمه «لا اله الا الله» حصار من است و کسی که وارد این حصار شود از عذاب من در امان می ماند، امّا با شرط و شرایط آن، و من (امام علی بن موسی) از شرایط آن هستم.

بنابراین، با چنگ زدن به دامان قرآن و اهل بیت: می توان نجات یافت، همان گونه که پیامبر خدا(ص) فرمود:

«ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابداً»[5]

که اگر به این دو چنگ بزنید هرگز پس از من گمراه نمی شوید!

این قرارگرفتن در حصار و نجات، تنها در پرتو تمسک توأمان به قرآن و ولایت امیرمؤمنان(ع) حاصل می گردد، تمسّکی واقعی و عملی وگرنه به صرف ادعای دوستی و محبت به آن حضرت، نتیجه کامل به دست نمی آید.

همچنین شیعه را با فرهنگ امیرمؤمنان(ع) می توان ایمن نمود و در برابر خطرات، در حصار قرار داد. باید نهج البلاغه به میان مردم برده شود تا بسیاری از مشکلات برطرف شود و ارادت مردم به اهل بیت بیشتر گردد.

عظمت خطبه 86
خطبه هشتاد و ششم نهج البلاغه که برای توضیح و شرح انتخاب شده، به سبب نیاز بسیار شدید خودم به معارف الهی، انسانی و اخلاقی است. هنگامی که انسان در این خطبه دقّت می کند و کلمات و جملات آن را می بیند، به این نتیجه می رسد که این خطبه از مهم ترین خطبه های نهج البلاغه است و شاید بتوان گفت که از خطبه های کم نظیر یا بی نظیر این کتاب سترگ است.

گرچه بیشتر کسانی که با نهج البلاغه سر و کار دارند، خطبه متّقین را در زمینه معرفی ویژگی های متقیان بالاترین خطبه می دانند، ولی هنگامی که انسان در مسائل این خطبه دقیق می شود، مشاهده می کند که با خطبه متّقین تفاوت اساسی و کیفی دارد.

بیان ویژگی های شیعه واقعی
وجود مبارک امیرمؤمنان(ع) در این خطبه چهل ویژگی را برای اولیای الهی و به تعبیر بعضی از بزرگان برای کسانی که دین، آنان را عارف کامل می داند، بیان کرده که مصداق اتمِّ این چهل ویژگی در خودِ آن حضرت و یازده فرزند معصوم او و کسانی یافت می شود که به نظر ائمه: شیعه واقعی محسوب می گردند. این ویژگی ها را شیخ صدوق در کتاب صفات الشیعه و علامه مجلسی در باب ایمان و کفر بحارالأنوار به طور مفصل آورده اند و ما در بحث های آینده به چند روایت از روایات اوصاف شیعه اشاره می کنیم.

شیعه واقعی ـ البتّه به اندازه ظرفیت وجود شیعه ـ از مصادیق اوصافی است که در این خطبه بیان شده؛ البته این اوصاف، دارای شدت و ضعف هستند. این ویژگی ها در وجود مقدّس خود امیرمؤمنان(ع) و ائمه پس از ایشان، که ظرفیت بسیار گسترده ای دارند، در اوج است و در انسان های والای دیگر نیز تا جایی که ظرفیتشان اجازه دهد، جلوه گری می کند!

مبلّغ دینی اگر پیش از تبلیغ، عظمت آنچه را که می خواهد بیان کند به ذهن مخاطب انتقال دهد و سپس مطلب را بیان نماید، وی با همه وجودش مطلب را فرا خواهد گرفت و در صفحه قلبش نقش خواهد بست.

مثلاً اگر آیه یا روایتی محور بحث مبلغی باشد، لازم است که وی ابتدا عظمت قرآن کریم و صاحب قرآن و یا عظمت امامی را که می خواهد روایت را از او نقل کند به ذهن مخاطب انتقال دهد تا وی بداند که مبلغ چه گوهر ارزشمندی را در اختیارش می گذارد و درنتیجه، ادب و احترام لازم را نسبت به آن آیه و روایت رعایت کند.

به همین سبب من نیز لازم می دانم مقدّمه کوتاهی را در ضمن سه آیه و چند روایت درباره علم امیرمؤمنان(ع) بیان کنم تا روشن شود که سرچشمه و منشأ نهج البلاغه، چه شخصیت علمی والایی است.

علم امیرمؤمنان(ع) در قرآن
هنگامی که اوصاف تخت پادشاه سبأ برای سلیمان(ع) بیان شد، آن حضرت به درباریانش فرمود:

﴿أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها﴾[6]

کدام یک از شما تخت ملکه سبا را برایم می آورد؟

کشور سبأ در جنوب عربستان بود و سلیمان در فلسطین حکومت و امارت داشت، بنابراین، فاصله میان فلسطین تا منطقه سبأ حدود دو هزار کیلومتر بود.

عفریتی از جنیان در پاسخ سلیمان نبی(ع) گفت:

﴿أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ﴾؛[7]

من آن را پیش از آن که از مسند خود برخیزی به نزدت می آورم.

«عفریت» در اینجا به معنی دیو خبیث نیست، بلکه به معنی جن کاردان و بسیار تیزهوش است.

آن عفریت گفت: من تخت پادشاه سبأ را پیش از آن که از این مسند و جایگاهت برخیزی می آورم؛ یعنی به محض اینکه حرکت کنی، من تخت را در این مکان حاضر می کنم.

وی همچنین گفت: من نسبت به آوردن این تخت قوی و امین هستم. قرآن مجید به حاکمان درس می دهد که در انتخاب افرادی که می خواهند کارگزار حکومت باشند، باید توان و امانتداری کاملاً لحاظ شود و باید کار را به دست انسان های ناتوان و غیرامین نسپرد؛ چرا که اگر کار را به چنین کسانی واگذار کنند یا کار به نتیجه نمی رسد و یا ناقص انجام می شود و شخص غیرامین قطعاً در اموال ملّت و مملکت خیانت می کند.

به طور حتم قدرتی که این جن داشته، قدرت ماورایی بالایی بوده است، چون اگر با قدرت مادی می خواست تخت را بیاورد، اولاً باید این فاصله بسیار زیاد را در مدت طولانی می پیمود و ثانیاً چگونه می توانست آن را از دست بارگاه نشینان آن کشور و جمع کثیری از نگهبانان آنجا برباید و بیاورد. بنابراین، این جن ـ که ادعای آوردن تخت را برای سلیمان مطرح کرده ـ از توان بسیار بالایی برخوردار بوده و می خواسته که این کار را از راه غیرعادی انجام دهد.

دارنده شمّه ای از علم کتاب
فرد دیگری نیز در پاسخ به درخواست حضرت سلیمان(ع) مبنی بر آوردن تخت پادشاه سبأ، اعلام آمادگی نمود که قرآن مجید نام او را ذکر نکرده و فقط به ویژگی و قدرت فوق العاده او اشاره نموده است. او به سلیمان می گوید که من می توانم پیش از آن که پِلک دیده ات به هم بخورد آن تخت را برایت حاضر سازم:

﴿قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ﴾[8]

کسى که دانشى از کتاب [لوح محفوظ] نزد او بود گفت: من آن را پیش از آنکه پلک دیده ات به هم بخورد نزد تو مى آورم.

قرآن مجید بیان می کند که ویژگی این شخص آن بوده که دارای بخشی از علم کتاب بوده است. در آیه فوق، بین کلمه «علم» و کلمه «کتاب»، «مِن» تبعیضیه قرار دارد و منظور از «کتاب» هم تورات نبوده است، چون آن گونه که قرآن مجید بیان می کند آیات تورات، مسائل مربوط به خلقت و نیز احکام و مسائل اخلاقی را دربرداشته و پرواضح است با علم به بخشی از این آیات ممکن نبود تخت پادشاه را انتقال داد، پس منظور از این کتاب چه کتابی بوده است؟

باید احتمال داد کتابی که در این آیه شریفه مطرح است لوح محفوظ ـ ام الکتاب ـ یعنی کتاب محو و اثبات بوده که اگر کسی لیاقت می یافته که از آن آگاه شود، دارای قدرت روحی و معنوی بسیار بالایی می شده و می توانسته ادعا کند که من پیش از آن که سلیمان چشم برهم زند تخت آن پادشاه را می آورم و البته تخت را نیز مطابق ادعایش حاضر نموده است. اگر علم به این کتاب، علم به تورات بود باید گفت که ما مسلمانان علم به کتابی بالاتر از آن کتاب را داریم و تا حدّی نیز به آن عمل می کنیم، امّا نمی توانیم حتی یک صفحه کاغذ را بوسیله آن جابجا کنیم و این نشان می دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات نبوده است.

طبق بیان تفاسیر شخصی که علم به بخشی از کتاب، قدرت روحی بسیاری به او داده و او را به جایی رسانده که توانسته است قبل از چشم برهم زدن سلیمان، تخت را از مسافت دوهزار کیلومتری در بارگاه او حاضر کند «آصف بن برخیا» وصی حضرت سلیمان بوده است.

البته سلیمان(ع) نیز هنگامی که تخت را حاضر می بیند می گوید:

﴿هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی﴾[9]

این از فضل و احسان پروردگار من است.

تعبیر «ربّی» اشاره به جنبه پروردگاری خداوند دارد، که توجّه تربیتی او به مخلوق و مملوکش، سبب شده تا آن فرد بتواند به چنین قدرتی دست یابد و قبل از یک چشم بر هم زدن، تخت پادشاه سبأ را نزد سلیمان نبی حاضر نماید.

دارنده همه علم کتاب
آنچه بیان شد قدرت فردی بود که به بخشی از کتاب، علم داشت، اما خداوند در سوره رعد از کسی سخن می گوید که به همه کتاب علم دارد و مقایسه این دو، دورنمایی از مقدار علم این شخص را که مطابق روایات ما امیرمؤمنان(ع) است مشخص می کند.

در سوره رعد آمده که کفّار مکّه به پیامبر می گفتند: تو پیامبر و فرستاده خدا نیستی!

﴿یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً﴾[10]

کافران می گویند: تو فرستاده خدا نیستی!

خداوند در پاسخ آنان به پیامبرش می فرماید: شما به کفّار مکه بگو که من برای نبوتم دو شاهد دارم:

﴿کَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ﴾[11]

بگو: کافی است که خداوند با قرآنِ حکیمانه اش، و کسی [چون امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع)] که همه دانش کتاب نزد اوست، بر صِدق رسالتم بین من و شما گواه باشند .

شاهد اول، خود پروردگار است. البته مشرکان با این که بت پرستی می کردند اما به وجود خدا اقرار داشتند:

﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ﴾[12]

اگر از آنان بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ قطعاً می گویند: خدا.

مشرکان، بت ها را نیز شفیع درگاه خدا می دانستند و می گفتند:

﴿هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ﴾[13]

اینان شفیعانِ ما نزد خدایند.

بنابراین، مشرکان فی الجمله خدا را قبول داشتند که به پیامبر می گفتند: تو فرستاده خدا نیستی، اما خداوند فرمود: به آنان بگو که من دو شاهد برای رسالتم از سوی خدا دارم و اولین شاهد من همان پروردگار عالم است:

﴿کَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ﴾[14]

پس خدا میان ما و شما از جهت شهادت کافى است.

نحوه شهادت دادن خدا نیز این گونه است که با قرآنش که تصدیق کننده حقایق کتب آسمانی پیشین است بر نبّوت پیامبر گرامی اسلام گواهی می دهد:

«فجائهم بتصدیق الذی بین یدیه و النّور المقتدی به ذلک القرآن»؛[15]

پس او با کتابی که تصدیق کننده حقایق کتاب آسمانی بود و نوری که باید از آن پیروی شود به جانب مردم آمد. آن نور قرآن است.

امیرمؤمنان(ع) می فرماید: مصدّق نبوت پیامبر، قرآن کریم است که دعوت به تحدّی و مبارزه کرد و دهان همه را بست. پس، شهادت خدا به نبوت پیامبر با قرآن و کتاب نازل شده اش می باشد.

اما شاهد دوم که همان آیه 43 سوره رعد بدان تصریح دارد کسی است که همه علم کتاب نزد اوست. مطابق روایات بسیاری آن وجود مبارک، امیرمؤمنان(ع) است که آن هنگام شاید هنوز عمر ایشان به 20 سال نرسیده بود.

این نگاه خدا به علم امیرمؤمنان(ع) است که او را دارنده همه علم کتاب معرفی می کند؛ کتابی که دارنده اش از فضل ویژه پروردگار برخوردار بوده و در پرتو داشتن آن، دارای قدرت بسیار عظیمی در جهان هستی شده است. خداوند، بخشی از علم به این کتاب را به هریک از بندگان شایسته اش که خواسته، عنایت کرده و به شخصی چون امیرمؤمنان(ع) همه آن را افاضه نموده است.

علم امیرمؤمنان(ع) در روایات
در این بخش به دو روایت درباره علم امیرمؤمنان(ع) اشاره می شود که آن دو را اهل سنت نقل کرده اند.

روایت اوّل:
این روایت از ابن عباس است. ابن عباس در سن نوجوانی، افزون بر نوشتن آیات قرآن، آنچه را که از پیامبراکرم(ص) می شنیده، می نوشته و دانش اندوزی می کرده است. وی پس از پیامبر اکرم نزد امیرمؤمنان(ع) شاگردی نموده و آنچه را تفاسیر شیعه و سنی از وی نقل می کنند، محصول دوران شاگردی او در محضر امیرمؤمنان(ع) بوده است.

ابن عباس در میان صحابه به عنوان دانشمند و حبر امّت شناخته شده بود. وی در پاسخ سؤالات بسیاری از افراد، جواب های جالبی می داد. او در این روایت می فرماید:

«علم النبی(ص) من علم الله و علم علی(ع) من علم النبی»؛[16]

علم پیامبر(ص) از علم خداوند، و علم علی(ع) از علم پیامبر است.

علومی را پروردگار عالم به رسول خود افاضه کرده بود، امیرمؤمنان(ع) آن را از پیامبر اکرم(ص) دریافت نموده بود. به عبارت دیگر، رسول خدا به امر الهی دانش گسترده و بی نهایت خود را به امیرمؤمنان(ع) انتقال داده بود.

امروزه باور این مسأله بسیار راحت تر از زمان گذشته شده است؛ چرا که به عنوان نمونه مادی و مثال امروزی، با اتصال یک منبع اطلاعاتی به منبع دیگر در رایانه، اطلاعات بسیار زیاد و بی شماری را می توان به دیگری منتقل کرد. این مثال از مسائل امروزی برای تقریب به ذهن است. یقیناً شخصیتی مانند رسول خدا(ص) اگر بخواهد به اذن الله می تواند همه معلومات خود را در یک لحظه در آیینه ای چون امیرمؤمنان(ع) منعکس نماید.

ابن عباس در ادامه روایتش می گوید:

«و علمی من علم علی(ع) و ما علمی و علم الصحابة فی علم علی الا کقطرة فی سبعة ابحر»؛[17]

و من علمم را از علی (ع) گرفته ام و علم من و علم صحابه در کنار علم علی(ع)، چیزی نیست مگر به اندازه یک قطره در کنار هفت دریا.

منظور ابن عباس آن است که دانش او و دانش همه کسانی که با پیامبر اکرم(ص) مصاحبت داشتند، مانند سلمان که رسول خدا(ص) درباره اش فرمود:

«سلمان بحر لاینزف و کنز لاینفد»؛[18]

سلمان از دانش و بصیرت دریایی اسست که آب آن پایان نمی پذیرد (منتها ندارد) و گنجی است که تمام نمی گردد.

دانش همه این صحابه در مقایسه با علم علی، چیزی نیست مگر به اندازه قطره ای در کنار هفت دریا.

بنابراین، علم امیرمؤمنان(ع) پایان ندارد و هرگز کسی به عمق آن نمی رسد و البته اگر علم آن حضرت به هفت دریا تشبیه شده فقط برای نزدیک کردن معنا به ذهن افراد بوده است وگرنه آب هفت دریا نیز محدود است.

از ادعای کسی که می فرماید: «سلونی قبل اَن تفقدونی»[19] معلوم می شود که از همه عوالم غیب و گذشته و آینده خبر داشته و آب هفت دریا هم در کنار علم او، قطره ای بیش نبوده است.

روایت دوم:
«عن أصبغ بن نباتة. قال: سمعت علی(ع) یقول: إن رسول الله(ص) علّمنی الف باب، وکل باب منها یفتح الف باب، فذلک الف الف باب، حتی علمت ماکان ومایکون الی یوم القیامة»؛[20]

اصبغ بن نباته می گوید: از علی(ع) شنیدم که فرمود: پیامبر اکرم هزار رشته دانش به من یاد داد که از هر رشته ای هزار رشته دیگر بر من باز شد؛ یعنی یک میلیون رشته، تا جایی که به علم گذشته و آینده تا قیامت واقف شدم.

بنابراین، امام پس از این دانشی که از پیامبر فراگرفت آگاه به «علم ماکان» (علم همه گذشته) شد. و براستی چه کسی جز آن که به منبع علم الهی متصل شود می تواند علم آنچه را که در همه گذشته اتفاق افتاده است احصا کند!

امام(ع) همچنین اعلام نمود که نسبت به هرآنچه که در آینده نیز اتفاق خواهد افتاد «علم مایکون»، نیز آگاه شده ام. دلیل صحت ادعای آن حضرت نیز خطبه های نهج البلاغه است. توضیح پیرامون ملاحم و فتن آینده و از جمله خبر از حمله مغول به بغداد که هفتصدسال پس از امیرمؤمنان(ع) صورت گرفت[21]، نشان می دهد که «علم مایکون» نزد آن حضرت حاضر بوده است.

آن حضرت در ادامه می فرماید:

«وعلمت علم المنایا و البلایا و فصل الخطاب»؛[22]

علم منایا (علم مربوط به مرگ اشخاص و انقراض ملت ها) و علم بلایا (حوادث آینده) و نیز فصل الخطاب (یعنی داوری به حق در مشکل ترین قضاوت ها) به من عنایت شده است.

علم توحید
آنچه مهم تر از «علم ماکان» و «مایکون» است علم «توحید» می باشد که امیرمؤمنان(ع) در آن علم نیز بی نظیر است. آن حضرت در خطبه اوّل نهج البلاغه که بیان توحید است خدا را آن چنان که هست، معرّفی می نماید.

در قرآن مجید آیاتی است که نظر تمام دانشمندان جهان را از زمان آدم تا قیامت، نسبت به پروردگار عالم، نظر کامل نمی داند، چون در این آیات می فرماید:

﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ إِلاَّ عِبادَاللَّهِ الْمُخْلَصِینَ﴾[23]

خدا از آنچه او را به آن توصیف مى کنند منزّه است. مگر بندگان خالص شده خدا [که او را به آنچه توصیف مى کنند شایسته مقام قدس اوست].

می فرماید که فقط بندگان مخلَص من می توانند در توصیف من سخن بگویند و مرا آنچنان که هستم توصیف کنند. به همین جهت، ما توحیدِ خالص و صحیح را تنها از قرآن مجید و پیامبر(ص) و امیرمؤمنان(ع) و اهل بیت: می توانیم اخذ کنیم و اگر توحید از جای دیگر گرفته شود، یا ناقص است و یا حرف های باطل در آن راه یافته و فقط نام توحید را بر آن نهاده اند.

بنابراین، معرفی خداوند از زبان امیرمؤمنان(ع) در نهج البلاغه از مهم ترین علوم آن حضرت است که نمایی از علم ایشان را به نمایش گذاشته است و البته انسان ها هم به گوشه ای از علم وافر و بی نهایت آن حضرت راه یافته اند.

باید به این نکته نیز توجه داشت که هنگامی که آن حضرت می فرماید: «سلونی قبل اَن تفقدونی» (از من از گذشته و آینده بپرسید پیش از آن که مرا از دست بدهید) معلوم می شود که آن حضرت وصل به علم حق است، نه شریک در علم حق. یعنی امیرمؤمنان چشمه ای است که سرچشمه دانش آن حضرت «علم الله» می باشد و آن حضرت به افاضه الهی بدان ها دست یافته است.

------------------------------------------------------------------

[1]. نهج البلاغه: خطبه 157.

[2]. همان.

[3]. الأمالی، شیخ صدوق: 235.

[4]. مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن: 2/301.

[5]. الکافی: 2/414، حدیث 1؛ وسائل الشیعه: 27/33، باب 5، حدیث 33144.

[6]. نمل (27): 38.

[7]. همان.

[8]. نمل (27):40.

[9]. نمل (27):40.

[10]. رعد (13): 43.

[11]. همان.