مروری بر فیلم‌های علی حاتمی، به بهانه سالروز درگذشت‌اش

پانزدهم آذر هزار و سیصد و هفتادوپنج دردانه سینمای ایران چشم از جهان فروبست و برگی مهم از سینمای ملی ایران را برای همیشه از درخت شکوهمند این هنر بر زمین افتاد؛ به احترام سالروز درگذشت این فیلم‌ساز تکرارناشدنی خاطره بازی کردیم با مهم‌ترین آثار او.
علی حاتمی در سینمای ایران مانندی ندارد؛ او توانست سبک فیلم‌سازی منحصر به خود را در سینمای ایران پایه‌گذاری کند. علی حاتمی و شیفتگی‌اش به تاریخ دو سده اخیر سنگ بنای فیلم‌هایی شدند که از آن‌ها به‌عنوان ایرانی‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای کشورمان یاد می‌کنند. لقب سعدی سینمای ایران را اولین بار جمشید مشایخی به زنده‌یاد حاتمی داد؛ بازیگری که سابقه دوستی و همکاری زیادی با او داشت و در فیلم‌های متعددش، نقش‌آفرینی کرد. مشایخی معتقد است: علی حاتمی فیلم‌سازی بود که با دوربین شعر می‌سرود و سبک نگارش خاصش او را از دیگر هم‌نسلانش متمایز می‌کرد.

 بااینکه حاتمی سال‌ها در کسوت یک نویسنده و نمایشنامه‌نویس فعالیت مستمری در تلویزیون آن زمان و همین‌طور درصحنه‌های تئاتر داشت، اما موفقیت او در به صحنه بردن نمایش «حسن‌کچل» بود که راهش را به دنیای فیلم‌سازی باز کرد.
معروف است که علی حاتمی وقتی فیلم سینمایی «حسن‌کچل» را برای مقامات وزارت فرهنگ و هنر نمایش می‌داد، خود بیرون راهرو قدم می‌زد و استرس فراوانی داشت. او هیچ تلقی‌ای از چگونگی مواجهه تماشاگران – که بیشترشان جزو مدیران سینمایی آن دوره بودند- نداشت و این موضوع بر اضطرابش می‌افزود، اما پس از گذشت دقایقی و با شنیدن صدای خنده حضار تماشاگر، او با خوشحالی فریاد می‌زد که: “کارگردان شدم”
علاقه او به سینمای تاریخی موجب برداشت‌های شخصی حاتمی از بیشتر وقایع و رخدادهای تاریخی شد؛ او در فیلم «ستارخان» همان ستارخان سردار ملی‌ای را می‌دید که خود می‌خواست باشد. کمال‌الملک او بازتابی از تلقی‌های او در تورق صفحات تاریخ و شالوده سال‌ها تحقیقش در متون قدیمی بود.
هنوز شخصیتی که علی حاتمی از «امیرکبیر» در سریال معروف «سلطان صاحبقران» در برابر دیده تماشاگران قرارداد، پذیرفتنی‌ترین شخصیت نمایشی است که از این اسطوره تاریخی به‌دست‌آمده است

بسیاری از دوستداران سینما زمانی که در برابر پرسش ایرانی‌ترین فیلمی که معرف و نمایانگر جامعه ایرانی باشد کدام فیلم است؟ نخستین نامی که به یاد می‌آورند فیلم تحسین‌برانگیز «مادر» ساخته  حاتمی است.
بیشتر آثار زنده یاد حاتمی در شرایطی ساخته و پخش می‌شد که رویه معمول فیلم‌های تولیدی و ذائقه تماشاگران فیلم‌ها، با داستان، مضمون و شکل روایی فیلم‌های حاتمی متفاوت بود؛ او «کمال‌الملک» را در سال‌های نخستین دهه شصت ساخت دورانی که سیل فیلم‌های سیاسی-عمدتا سطحی- پرده سینماها را به اشغال خود درآورده بود. دوری نزدیک به شش سال حاتمی از سینما، باآنکه به دلیل تمرکزش بر تولید و ساخت سریال ماندگار «هزاردستان» بود، اما با ساخت فیلم «مادر» نشان داد که راهش در سینما را تغییر نداده و همچنان تلاش دارد با شیوه خاص روایی‌اش، پلی میان دیروز و امروز تاریخ اجتماعی ایران بزند.
عمر کوتاه این ادیب سینما، هرچند نگذاشت ماندگارهای بیشتری بر تارک سینمای ایران قرار گیرد، اما زنده یاد حاتمی در سینمای و فرهنگ و هنر این مرزوبوم، یادگاران بسیاری از خود به‌جای گذاشت؛ خیل تولیدات متنوعی که در شهرک سینمایی جلوی دوربین رفته و می‌روند، نمی‌گذارد خاطره این سینماگر بزرگ از اذهان زدوده شود.

علی حاتمی در سال 1323 در خیابان شاهپور تهران متولد شد. مادر وی خانه‌دار بود و پدرش سمت صفحه‌آرا در یک چاپخانه را داشت و دومین فرزند ذکور خانواده بود. شوق نمایشنامه‌نویسی پای او را به تماشاخانه‌های لاله‌زار باز ‌کرد و در آنجا مسحور بازی هنرمندانه جعفر توکل ‌شد و آروز می‌کرد روزی برسد که توکل در نمایشی به کارگردانی خود او بازی کند. از همان ایام، حاتمی تصمیم می‌گیرد روی مایه‌هایی از داستان‌های ملی و ایرانی کار کند. موقعی که در کلاس نهم تحصیل می‌کرد برای آموختن اصول اولیه نمایشنامه‌نویسی به هنرستان هنرپیشگی تهران می‌‌رفت؛ پس‌ از آن به هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک رفت. سختگیری مهدی نامور رئیس هنرستان نسبت به نمایشنامه‌هایی که هنرجویان نوآموز می‌نوشتند تا در سالن هنرستان اجرا شود، حاتمی را بر آن می‌دارد که در فراگیری فنون و شگردهای نمایشنامه‌نویسی، به‌ویژه گفت‌وگو پردازی حساسیت و کوشایی از خود نشان دهد.
حاتمی نخستین نمایشنامه‌اش را با عنوان دیب (دیو) نوشت و در اردیبهشت‌ماه 1344 با حضور کودکان در تالار نمایش هنرهای دراماتیک به مدت 3 شب اجرا کرد. نخستین فیلم‌نامه کاملی که ارائه می‌کند «شب جمعه» (1346) نام دارد که به‌صورت یک فیلم کوتاه درمی‌آید.

حاتمی سپس نمایش «خاتون خورشید باف» و «دختر نارنج و ترنج» را در هفت‌پرده و سپس نمایشنامه‌های «چهل‌گیس»، «خاتون و شهر آفتاب و مهتاب» و «قصه حریر و مرد ماهیگیر» را می‌نویسد. نمایشنامه مدرن «آدم و حوا» یا «برج زهرمار» که تحولی در کار حاتمی است، زمینه آشنایی او با مسئولان تلویزیون را فراهم می‌کند. حاتمی دهه 1340 به استخدام تلویزیون ملی درمی‌آید و در بخش فیلم‌نامه‌نویسی این سازمان مشغول به کار می‌شود. او تا سال 1346 فعالیت هنری خود را با نوشتن فیلم‌نامه‌های مختلف برای تلویزیون ادامه می‌دهد و مدتی نیز برای تلویزیون روستا که آن روزها تازه تأسیس‌شده بود، فیلم‌های آموزشی می‌سازد.

البته نام او در عنوان‌بندی این فیلم‌ها ذکر نمی‌شود، چراکه حاتمی اعتقاد دارد تلویزیون روستا صرفاً یک عنوان است و برنامه‌های آن با واقعیت‌های زندگی روستاییان جور درنمی‌آید. او در همان سال‌ها قید این کار را می‌زند.

سال 1348 که کیمیایی، مهرجویی و تقوایی فیلم‌هایی مانند «گاو»، «قیصر» و «آرامش در حضور دیگران» را می‌سازند، حاتمی خود را برای ساخت فیلم: «حسن‌کچل» آماده می‌کند. او در 25 سالگی «حسن‌کچل» را به‌صورت رنگی (نه سیاه‌وسفید که سنت فیلم‌های ایرانی آن دوران است) فیلم‌برداری می‌کند. حاتمی در «حسن‌کچل» همچون فیلم‌سازی عمل می‌کند که گویی نیم‌قرن از عمرش گذشته است. سبک کاری او در این فیلم مثل نمایشنامه‌های ابتدایی‌اش متأثر از سنت سخنوری و نقالی است. این فیلم کمدی موزیکال در سال 1349 در 15 سینما به نمایش درمی‌آید و چهارمین فیلم پرفروش می‌شود.
حاتمی سپس فیلم‌نامه «طوقی» را می‌نویسد که داستانی عاشقانه بر مبنای قصه «ویس و رامین» است. پس از «قیصر» کیمیایی، این فیلم هم موجی نو در سینمای ایران به راه می‌اندازد. هرچند منتقدان آن زمان اعتقاد داشتند حاتمی در شخصیت‌پردازی «طوقی» از «قیصر» کمک گرفته، ولی او این موضوع را انکار می‌کند. «طوقی» سال 1349 به نمایش درمی‌آید و پرفروش می‌شود.
فیلم بعدی حاتمی «باباشمل» است با همان حال و هوای «حسن‌کچل». او دوست داشت فیلم‌سازی خود را در روال «حسن‌کچل» و «باباشمل» ادامه دهد، اما شکست تجاری فیلم و شرایط آن زمان او را به این نتیجه می‌رساند که دوره این نوع فیلم‌ها سپری‌شده است. در همین زمان او «قلندر» را بر مبنای باورهای عامیانه می‌سازد که سوم فروردین 1351 به نمایش درمی‌آید.

حاتمی سال 1351 کمدی سیاه و تلخ «خواستگار» را می‌سازد که این فیلم هم در گیشه شکست می‌خورد. او سپس همراه با سرمایه‌گذار این فیلم، اثر تاریخی «ستارخان» را می‌سازد که گوشه‌ای از تاریخ مشروطیت ایران را به تصویر کشیده و علاقه او را به ماجراها و آدم‌های تاریخی نشان می‌دهد؛ اما نمایش این فیلم با انتقاد بسیاری از مورخان و منتقدان مواجه می‌شود.
او پس از نمایش این سه فیلم سال 1352 به تلویزیون بازمی‌گردد و فعالیت مجدد خود را در این سازمان با ساخت مجموعه شش‌قسمتی «مثنوی معنوی» آغاز می‌کند. حاتمی در شش قسمت مستقل این مجموعه حکایت‌هایی کوتاه از مولانا را به تصویر درمی‌آورد و بلافاصله مجموعه تلویزیونی «صاحبقران» را تولید می‌کند.
او سال 1355 به سازمان سینمایی «پیام» می‌رود تا فیلم «سوته‌دلان» را کلید بزند. این فیلم دی‌ماه 1356 به نمایش درمی‌آید. حاتمی سپس تولید یک مجموعه تلویزیونی عظیم را آغاز می‌کند که نام اولیه آن «تهران، روزگار نو» یا «جاده ابریشم» است اما بانام «هزاردستان» به نمایش درمی‌آید.
هم‌زمان با انقلاب اسلامی تهیه این مجموعه با وقفه مواجه می‌شود و حاتمی در این فاصله تهیه فیلمی دیگر را بانام «حاجی واشنگتن» برای شبکه یک آغاز می‌کند که مقارن با سال 1360 است. فیلم سال 1361 در اولین جشنواره فجر نمایش داده می‌شود و پس‌ازآن تنها در چند شهرستان کوچک امکان اکران پیدا می‌کند.
مرحوم حاتمی همان سال فیلم «کمال‌الملک» را می‌سازد که نمایش آن سال 62 با واکنش‌های متفاوت روبرو می‌شود. نگاه حاتمی در این فیلم معطوف به گوشه‌ای از تاریخ هنر ایرانی است. او باوجود نقطه‌نظرهای منفی و مثبتی که درباره آثار وی ارائه می‌شد، ساخت فیلمی دیگر را با عنوان «جعفرخان از فرنگ برگشته» آغاز می‌کند.

درواقع حاتمی در مقطعی این فیلم را می‌سازد که مسئله خندیدن و نخندیدن تماشاگران سینما به‌شدت موردبحث بود. خود وی نیز معتقد است «جعفرخان از فرنگ برگشته» اولین فیلم کمدی سینمای ایران در دوران پس‌از انقلاب است. همان سال‌ها حاتمی که یکی از دلایل متوقف ماندن مجموعه «جاده ابریشم» یا «هزاردستان» را نبود یک شهرک سینمایی می‌داند، تصمیم می‌گیرد برای ادامه تولید این مجموعه دست به ساخت شهرک سینمایی بزند که امروز یکی از بهترین و مهم‌ترین گنجینه‌های سینمایی کشور محسوب می‌شود. زنده‌یاد علی حاتمی پس از ساخت مجموعه تلویزیونی «هزاردستان» که با استقبالی خوب مواجه می‌شود، سال 1368 فیلم سینمایی «مادر» و پس‌ازآن «دلشدگان» را می‌سازد.

پروژه بعد وی «ملکه‌های برفی» است که تا مرحله تدارکات نیز پیش می‌رود. حاتمی به‌طور هم‌زمان فیلم‌نامه «آخرین پیامبر» را نیز آماده می‌کند؛ اما قبل از آنکه تدارکات عظیم ساخت این فیلم فراهم شود، فیلم‌نامه‌ای دیگر بانام «جهان‌پهلوان تختی» می‌نویسد. در میانه راه ساخت این فیلم بود که بیماری فرصت به سرانجام رساندن کار را ندا‌د. پرونده فیلم «جهان‌پهلوان تختی» پس از فوت علی حاتمی با کارگردانی بهروز افخمی بسته ‌شد.
آثار علی حاتمی:
• حسن‌کچل – 1348
• طوقی -1349
• باباشمل -1350
• قلندر -1351
• خواستگار -1352
• ستارخان -1353
• مجموعه تلویزیونی مثنوی مولوی -1354
• سلطان صاحبقران -1355
• سوته‌دلان -1356
• هزاردستان -1358
• حاجی واشنگتن -1361
• کمال‌الملک -1363
• مادر -1368
• دلشدگان -1371
• جهان‌پهلوان تختی -1375 که پس از مرگ حاتمی به کارگردانی بهروز افخمی ادامه یافت.

منابع:
1- بازیگری در آثار علی حاتمی، روزنامه ایران، رامتین شهبازی، مورخ 2 اسفند 1394
2- چرا علی حاتمی تکرار نشد؟، ایسنا، 21 مرداد 1394
3- زندگی موسیقایی علی حاتمی، علیرضا میرعلی تقی، گفتگوی هارمونیک
4- زندگینامه علی حاتمی، همشهری آنلاین، 6 شهریور 1387
5- علی حاتمی، فیلمسازی که شاعر شد، مسعود داوودی، خبرگزاری آریا
6- علی حاتمی؛ فیلمسازی از جنس ایران، روزنامه شرق، 15 آذر 1394
7- علی حاتمی؛ ماندگار در سینمای ایران، تقویم هنری مهر
8-فولکلور و سینما، انسان شناسی و فرهنگ، مصطفی‌ خلعت‌بری‌ لیماکی‌