امیر مؤمنان(ع) در نخستین جملۀ خطبۀ هجدهم از نهج البلاغه می فرماید: «وجود مقدس حضرت حقّ تمام زشتی ها و زیبایی های مربوط به شما را در قرآن مجید بیان کرده و در این زمینه هیچ فروگذار نکرده است. نسخۀ این حکیم و طبیب در این زمینه یک نسخه کامل است.» به همین خاطر است که دو ماه مانده به وفات پیامبر(ص)، در غدیرخم آیه نازل شد و آخرین واقعیت را که تعیین رهبری برای بعد از خودش بود، اعلام کرد:
الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی([1])؛ «امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب(ع) به ولایت و امامت و حکومت و فرمانروایی بر امت ] دینتان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم.»
دین و نعمت کامل شده است و انسان ها و تمام آفرینش به وجود مقدّس حق بدهکارند. ما یک موجود به وجود آمده به دست کرامت و رحمت خداوند متعال هستیم و همه چیز را هم او به ما عنایت کرده است و آنچه که در اختیار ماست، ما به صورت تکلیف و عمل به او بدهکار هستیم.
انسان به جهت استفاده از مواهب بی نهایت الهی دارای دو مسئولیت مهم می شود:
1ـ عبادت و بندگی
2ـ خدمت به خلق
البته قابل ذکر است که اگر انسان از هیچکدام از مواهب خداوند استفاده نکند، مسئولیتی هم نخواهد داشت، زیرا یا اساساً موجود نمی شود و یا اگر موجود شود، بلافاصله از بین می رود؛ اما تا زمانی که در حال مصرف است، گرچه یک لحظه مانده به مرگ او باشد، به اندازۀ همان لحظۀ کوتاه بدهکار است و دو بدهی دارد. البته عبادت و خدمت به خلق دو کلمه بیشتر نیست، ولی شرح این دو کلمه از قرآن را در نهج البلاغه و اصول کافی و وسائل الشیعه و فقه فقیهان باید جست وجو کرد.
این عبادت و خدمت اگر به طور کامل هم انجام بگیرد، نفعی برای خداوندمتعال ندارد؛ زیرا او بی نیاز مطلق است:
فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ([2]).
آن روزی که فقط خداوند بود و جز او هیچ نبود، غنی و بی نیاز بود و الان که هست و همه چیز را هم خلق کرده است، بی نیاز است. نه روزی که هیچ چیزی آفریده نشده بود، کم داشت و نه الان که آفرینش سرپا است، چیزی به او اضافه شده است. بود و نبود عالم در نظر وجود مقدس حقّ مساوی است و او غنی ذاتی است.
آثار عبادت و خدمت
1ـ امنیت آخرت و حفظ از هلاک
عبادت و خدمت به خلق موجب می شود تا انسان در یک امنیت روحی و آرامش اخروی قرار گیرد. به همین جهت منافع این عبادت و خدمت به انسان برمی گردد. در حقیقت وجود مقدّس حق خواسته از گِل وجود انسان، یک طلای ناب ملکوتی بسازد و اگر انسان دوست ندارد چنین شود، این از کم عقلی او و استکبارش در مقابل حضرت حق و فطرت است. اگر دوست ندارد که گِل وجودش طلای ناب شود، این در واقع خودکشی است.
زراندوزان و ثروت مندانی که پولشان راکد است و هیچ کاری برای خلق خدا نمی کنند، دارند با پولشان خود را می کشند؛ قرآن مجید می فرماید:
)وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَة وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(([3])؛ «و در راه خدا انفاق کنید و [با ترک این کار پسندیده، یا هزینه کردن مال در راه نامشروع ] خود را به هلاکت نیندازید و نیکی کنید که یقیناً خدا نیکوکاران را دوست دارد.»
نیکان می دانند که نباید اسیر ثروت شوند و پول خود را جمع و حبس کنند، زیرا با دست خود، خویش را در ورطۀ هلاکت می اندازند. کسی که قدرت دارد، اگر قدرتش خرج مردم نمی شود و فقط برای تفاخر است، در حقیقت به سمت اضمحلال حرکت می کند! خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید:
)إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَة مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَیَسْتَحْیِی نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ(([4])؛ «همانا فرعون [در سرزمین مصر] از خود برتری جویی نشان داد و مردمش را گروه گروه ساخت، در حالی که گروهی از آنان را ناتوان و زبون گرفت، پسرانشان را سر می برید و زنانشان را [برای بیگاری گرفتن ] زنده می گذاشت؛ بی تردید او از مفسدان بود.»
یا در آیه ای دیگر می فرماید:
)تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَة نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَة لِلْمُتَّقِینَ(([5])؛ «آن سرای [پُرارزشِ] آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین نه در پی برتری جویی و سلطه اند، نه در پی تبهکاری و فتنه اندازی، و سرانجامِ [نیک] برای کسانی است که از خدا [اطاعت کرده، و از محرّماتش] می پرهیزند.»
هم چنین است کسی که عالم است و علم خود را صرف مردم نمی کند، در حقیقت خود را هلاک می کند. هنرمندی که هنری دارد و می تواند با هنرش به مردم خدمت کند اما هنر خود را برای مردم به کار نمی گیرد، او نیز خود را به هلاکت انداخته است. کسی که نماز نمی خواند و روزه نمی گیرد و خمس و زکات نمی دهد و مثل حیوانات فقط می خورد، او نیز خود را به هلاکت انداخته است. و یا مسئولی که تحمل شنیدن انتقاد ندارد؛ با شنیدن کوچک ترین انتقاد از مسئولیت شانه خالی می کند و یا با هر دلیل واهی مثل این که از او غیبت کردند و یا گفتند بالای چشمت ابرو است، او نیز خود را به ورطۀ هلاکت انداخته است.
همۀ انسان ها به جهت آن چه که از عالَم بهره می برند، دو مسئولیت مهم دارند؛ یکی عبادت و دیگری خدمت به خلق؛ چون بین مردم، قهر کردۀ از خدا فراوان است و نیکان هستند که آیت و نشانۀ خدا می باشند و آن هایی که خدا را نمی بینند، در اخلاق و رفتار نیکان خدا را مشاهده می کنند.
باید با نیت خدایی به خلق خدمت کرد و اگر انسان به خلق خدا خدمت کند به این بها که عکس او را در روزنامه تبلیغ کنند یا یک مثنوی در مدح او بسرایند و اسمش را ببرند، به جایی نمی رسد و برای خدا هم رفیق درست نمی شود.
امیر مؤمنان(ع) حاکم کشور اسلامی تنها به جانب کوفه می آیند. ایشان بیشتر عمر خود را در مدینه سپری کرده بودند و مردم کوفه حضرت را جز به اسم نمی شناختند. حضرت در بیابان دیدند که بار شخصی مسیحی از روی قاطر به زمین افتاده است و او قادر نیست آن را بر مرکب خود بگذارد. ایشان بار مسیحی را بلند کرده و روی قاطر گذاشتند. شخص مسیحی گفت: آقا! شما کیستید؟ امام علی(ع) پاسخ فرمودند: بنده ای از بندگان خداوند هستم.
امام(ع) به اتفاق شخص مسیحی آمدند تا به دوراهی رسیدند. امیر مؤمنان(ع) به رسم ادب و احترام چند قدمی مسیحی را همراهی کردند. شخص مسیحی پرسید: مگر راه شما کوفه نیست؟ حضرت فرمودند: من شاگرد پیامبر اسلام(ص) هستم و ایشان فرموده است وقتی که با رفیق خود همسفر می شوید، هنگام خداحافظی دو سه قدم او را مشایعت کنید.
شخص مسیحی از ایشان پرسید: نام شما چیست؟ اول ایشان از گفتن نام خود امتناع کردند، اما آن مرد اصرار کرد و امیر مؤمنان(ع) فرمودند: علی بن ابی طالب(ع) هستم. آن شخص با تعجب گفت: یعنی علی بار مرا بلند کرده است؟! ایشان فرمودند: علی بار همه را بر می دارد و این علی است که درد دردمندان را دوا می کند! اما بار علی بر دوش هیچ کس نیست. بعدها مسیحی توسط علی بن ابی طالب(ع) مسلمان شد.([6])
عبادت و خدمت به خلق سیرۀ نیکان و بزرگان است. اگر همه اهل دنیا اهل عبادت و خدمت نشدند، انسان نیک و مؤمن باید اهل عبادت و خدمت باشد.
موارد خدمت، رحمت و رأفت هم فرق می کند. پدر خانواده که چندین طفل کوچک دارد، باید با چهره ای باز سرشار از لبخند و با اخلاق و رفتار، کردار و ادب خود به آن ها خدمت کند، تا فرزند خدا و اخلاق خدایی را از پدر بگیرد و اگر غیر این باشد، فرزند اخلاق و رفتار بد پدر را در ذهن دارد و هنگامی که نماز و عبادت پدر را می بیند، می گوید: «اگر دین این است که پدر من دارد، این دین را نمی خواهم!» باید مواظب باشیم کسی را از خدا جدا نکنیم.
مادر خانواده باید مواظب باشد که فرزندان در خانه از او غیبت و حرف بد نشنوند، بدرفتاری با همسر از او نبینند، مخالفت با همسایه نبینند، حسد، غرور و تکبر از او نبینند، ترک نماز و عبادت از او نبینند و به طور کلی مادر با انجام کارهای نیک و دوری از اخلاق ناپسند باید به تربیت فرزندان خود خدمت کند.
امام حسین(ع)، عبادت و خدمت به خلق
در بین حوادثی که در تاریخ رخ داده و آن چه که در قرآن و روایات و تاریخ نقل شده است، کسی مثل حضرت سیدالشهداء(ع) کشته نشده است! کسی باید خیلی سنگ دل باشد که بتواند شرح کشتن ایشان را بگوید و منقلب نشود. این که واقعا در روز عاشورا چه اتفاقی افتاده، فقط خدا می داند؛ ولی همین انسان که طی یک نیم روز به تمام بلاها و مصیبت های عالم مبتلا شد، چون همه اصحاب شهید شدند نبودند که مصائب ایشان را ببینند، سیدالشهداء(ع) قبل از این که سر از بدن مطهرش جدا شود، چند نَفَس بیشتر برایش نمانده بود و در همین نَفَس های آخر خودش را مدیون خدا می دانست و دَین خود را ادا فرمود؛ یعنی به سرعت و قبل از این که خنجر شمر ملعون به گلوی مبارک ایشان کشیده شود، این دو نفس آخر را خرج عبادت کرد و عرض کرد:
«إلهی رِضاً بِقَضائِکَ صَبْراً عَلی بَلائِکَ تَسْلِیماً لِامْرِکَ لامَعْبُودَ لِی سِواکَ([7])؛ خدای من! راضیم به قضای تو، صابرم بر بلای تو، تسلیمم بر امر تو، برای من معبودی جزء تو نیست.»
2ـ سوزاندن رذائل
در عبادت و خدمت به خلق با آتش عشق باید سوخت و تمام رذائل را هم سوزاند تا غرورها، کبرها، حسدها، بخل ها و حرص ها از بین برود. باید با آتش عشق سوخت تا وجود انسان تبدیل به این دو حقیقت شود: عبادت، خدمت به خلق.
انسان مؤمن اگر تمام مسیر زندگی خود را با عبادت و خدمت به خلق پُر کند، هیچ خطری متوجه او نمی شود، چرا که اساساً خطرهای احتمالی فرصت پیدا نمی کنند که به او برسند و وقتی با عبادت و خدمت فرصت به خطر ندهد، دیگر آسیبی هم نیست. انسان اگر به خطر و گناه فرصت بدهد، از تمام نواحی وجودش خطر به او نزدیک می شود و ضربه می زند و بر او چیره می شود؛ زیرا خطر ابزارهای زیادی از قبیل چشم، گوش، زبان، دست، شکم، شهوت، پا، پوست و... را دارد. البته این ابزاری که نزد انسان است، به خدا تعلق دارد و نباید آن را به دست دشمن خدا داد.
پس ما نباید ابزار و زمان را حتی یک لحظه، به دستِ خطر بدهیم. امیر مؤمنان(ع) می فرمایند: انسان گاهی با یک لحظه [غفلت] برای ابد جهنمی می شود!([8])
باید وقت را با عبادت و خدمت به خلق پُر کرد و زمان به گناه و عصیان نداد. کسب و کار هم خدمت به خلق است، چون شخص می خواهد خانواده اش را اداره کند، مدرسه درست کند، کمک به یک معلم متدین کند، به یک یهودی فقیر کمک کند و کار خیر و نیک بکند.
-------------------------------------------------------------
[1]. مائده(5): 3.
[2]. آل عمران(3): 97.
[3]. بقره(2): 195.
[4]. قصص(28): 4.
[5]. قصص(28): 83.
[6]. الکافی: 2 / 670، باب حسن الصحابة و حق الصاحب فی السفر، ح 5.
[7]. ینابیع المودة لذوی القربی: 3 / 8.
[8]. نهج البلاغه: خطبه 86.
برگرفته از کتاب سیمای نیکان نوشته استاد حسین انصاریان
