به گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان، دنیای شگفت انگیز گیاهان پر از گل‌های عجیب و غریبی است که برخی حتی از وجود آن‌ها اطلاعی ندارند، اما گل‌های گوشتخوار از این قانون مستثنی هستند!
بله درست است، همه ما در فیلم‌ها و انیمیشن‌ها نام گیاهان و گل‌های گوشتخوار به گوشمان خورده است و می‌دانیم چنین گلی وجود دارد، اما نمی‌دانیم نام آن‌ها چیست و چه خصوصیاتی دارند.
در همین راستا باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا در این مطلب شما را با برخی از این گیاهان زیبا، اما خطرناک آشنا کند، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید تا اطلاعات عمومیتان کمی بالا رود!
گیاهان گوشتخوار، از جمله گیاهانی محسوب میشود که برخی یا بسیاری از مواد مغذی خود را از تله‌گذاری و مصرف جانوران و آغازیان مانند حشرات و بندپایان دیگر بدست می‌آورند.
گیاهان گوشتخوار در مناطقی که در آن خاک نازک و یا دارای فقر غذایی است، به ویژه نیتروژن، مانند مانداب اسیدی و با outcroppings سنگی سازگار به نظر می‌رسند، رشد می‌کنند.
پدیده گوشت‌خواری (carnivory) واقعی به‌طور مستقل در 5 مسیر مختلف تکامل گیاهان گلدار، توسط بیش از ده‌ها جنس دیده شده است.
بیشتر بخوانید: اسراری پیرامون گیاهان گوشتخوار و سیر تکاملی آن‌ها! + تصاویر
این موضوع شامل حدود 630 گونه است که جذب و شکار حیوانات، تولید آنزیم‌های گوارشی و جذب مواد مغذی در آن‌ها دیده میشود.
علاوه بر این، بیش از 300 گونه گیاهی گوشتخوار اولیه (protocarnivorous) برخی از این خصوصیات را نشان می‌دهند.
پنج مکانیسم تله‌گذاری اساسی در گیاهان گوشتخوار؛ تله Pitfall (گیاهان پارچ)؛ در این تله شکار به وسیلهٔ برگ لوله شده که حاوی استخری از آنزیم‌های گوارشی یا باکتری است شکار میشود.
تله Flypaper؛ استفاده از لعاب چسبنده، تله Snap؛ استفاده از حرکات سریع برگ، تله Bladder که با مکش باعث ایجاد خلاء درونی در طعمه میشود، آن را شکار میکند، pot– Lobster نیروی تله باعث حرکت طعمه به سمت اندام گوارشی با پرز‌های درونی میشود.
این تله‌ها بسته به اینکه آیا حرکت شکار به گرفتن آن کمک میکند یا نه ممکن است فعال یا غیرفعال باشند. به عنوان مثال، Triphyophyllum دارای کاغذ سمی مگس کش غیرفعال است که ترشح آب لیز میکند، اما برگهایش رشد نمی‌کنند یا در پاسخ به جذب طعمه حرکت نمی‌کنند. در همین حال، sundews دارای یک تله کاغذ سمی مگس کش فعال هستند که برگ‌ها تحت تأثیر اسید سریع رشد می‌کنند که سلول‌ها بدون تقسیم سلولی انفرادی گسترش می‌یابند. افزایش سریع اسید اجازه می‌دهد تا sundew tentacles خم شوند و به حفظ و هضم طعمه کمک کنند.
معرفی چند نوع از مشهورترین انواع گیاهان حشره خوار
دروزرا (Drosera) یا شبنم خورشید (sundew)
دروزرا، در بستر‌های خزه خشک شده می‌روید. این گیاه از بالا شبیه یک قطره درشت سرخرنگ و براق به عرض 5 تا 10 سانتیمتر است. برگ‌های گرد و پهن آن که هر یک بر روی ساقه‌ای جداگانه قرار گرفته، سرخ و کرک دار هستند و قسمت پایین آن‌ها و ساقه سبز رنگ است. گل این گیاه سفید رنگ است و بر روی ساقه 10 سانتیمتری که از میان رستنگاه ساقه‌های برگ‌ها خارج میشود، می‌شکفد.
بیشتر بخوانید: پرورش گیاهان گوشتخوار در کلمبیا
دروزرا نیز برای شکار حشرات از برگ‌های خود استفاده میکند. تار‌های متعدد سوزنی شکل بر روی برگ وجود دارند که نوک هر یک از آن‌ها یک قطره ماده چسبناک وجود دارد که شبیه قطره شبنم یا شهدی شیرین به نظر می‌رسد. این قطره ها، حشراتی چون پشه، مگس و انواع حشرات دوبال را به سوی خود جذب میکند. فرود حشره بر روی یک قطره موجب چسبیدن او بر آن شده و حشره با تقلا برای آزاد شدن، بیش از پیش خود را به دام می‌اندازد.
پس از اینکه حشره تسلیم شد، تار‌ها به ترشح شیره‌ای پر از آنزیم می‌پردازند که حشره را هضم و جذب میکند. گاهی تمام برگ به آهستگی به دور شکار می‌پیچد و کار هضم حدود 2 روز طول می‌کشد. سپس برگ گشوده شده و باقیمانده حشره همراه با باد از برگ جدا میشود.
باترورت (Butterwort) یا گیاه کره‌ای Pinguicula
باترورت یکی از نامتعارف‌ترین گیاهان حشره خوار محسوب میشود و بر روی شکاف سنگ‌ها و صخره‌ها می‌روید. باترورت گل‌هایی ظریف و زیبا – معمولا به رنگ بنفش و آبی- دارد که در ماه‌های آخر بهار می‌شکفند. باترورت نام خود را به خاطر برگ‌هایی که به نظر چرب و کره ای شده‌اند، به دست آورده است.
برگ‌های این گیاه به صورت مجموعه 3 تا 6 تایی و در گونه‌هایی بسیار بیشتر بر سطح زمین می‌روید. با بررسی دقیق متوجه خواهید شد که برگ‌ها دارای دو نوع غده ترشحی هستند. غدد برآمده‌ای که کار ترشح ماده چسبناک و کره‌ای را بر عهده دارند و غدد کوتاهی که مواد هضم و جذب کننده را ترشح می‌کنند.
بیشتر بخوانید: پهن شدن فرشی زیبا با 500 هزار شاخه گل
این دو غده بویی ایجاد می‌کنند که مگسها، شته‌ها و شش پایان را به تله چسبناک جذب میکند. حشره‌ای که به دام بیافتد، با تقلا برای رهایی، موجب ترشح شیره هضم کننده میشود. برگ‌ها به آهستگی لوله می‌شوند و حشره را هضم و جذب می‌کنند.
بروچینیا Brocchinia reducta
گل زیبای بروچینیا از خانواده آناناس‌ها است و ظاهر شبیه به آکمائا دارد. ولی در باطن گوشتخوار است. همانطور که در مقاله اکمائا مطالعه کردید این گیاهان در حفره‌ی وسط خود آب ذخیره می‌کنند و درون خانه هم باید در آن آب ریخته شود. این گیاه گوشتخوار هم که بومی ونزوئلا و برزیل است درون حفره مرگبار خود آب ذخیره کرده، آبی که کمی معطر است و ناحیه دور کاسه آب نور ماورای بنفش را بسیار بازتاب می‌دهد. همانطور که می‌دانید چشم اکثر حشرات به نور بنفش حساس است و به طرف آن جدب میشود. این ناحیه بسیار لیز بوده و جای پای محکمی ندارد، بنابراین حشراتی که به دور آن جمع می‌شوند به آرامی داخل غرق و توسط آنزیم فسفاتاز و برخی باکتریها تجزیه می‌شوند.
بلدرورت (bladderwort)
بلدرورت یا گیاه مثانه دار در برکه ها، دریاچه‌ها و نهر‌هایی با جریان آب آهسته و در کل در آب‌هایی با عمق کمتر از 60 سانتیمتر یافت میشود. این گیاه بدون ریشه در نزدیکی سطح آب شناور میشود و شاخه‌های آن تا 90 سانتیمتر و بلندتر رشد میکند و ساقه‌های آن پر برگ هستند. این ساقه‌ها تا 20 سانتیمتر بالای سطح آب رشد می‌کنند و خوشه‌هایی از گل‌های زرد رنگ که شبیه گل میمون هستند، بر آن‌ها می‌شکفد. ساقه‌های زیرآبی منشعب شده و برگ‌های نخ مانند بسیار از آن‌ها جوانه می‌زند. این برگ‌ها دارای کیسه‌های کوچک و سبکی هستند که مثانه یا bladder نام دارند. مثانه‌های جوان شفاف هستند و به تدریج تیره می‌شوند. هر مثانه در واقع تله ریز و تو خالی است که ورودی آن یک طرفه است.
بیشتر بخوانید: گیاهان گوشتخوار از دریچه‌ی دوربین عکاسی
اگر یک حشره آبزی کوچک یکی از چهار تار محرک این مثانه را لمس کند، در تله باز میشود و مانند یک جارو برقی، حشره به داخل این کیسه مکیده شده و درب تله در یک چشم برهم زدن حدود یک 15 هزارم ثانیه – بسته میشود. ساقه‌ها که دارای غدد ترشح آنزیم هستند، کار هضم و جذب طعمه را بر عهده دارند. مثانه پس از یک یا دو ساعت آماده شکار طعمه جدید خواهد بود.
گل ساراسینا Sarracenia
ساراسینا؛ گیاهی گوشت خوار و زیبا است که بومی سواحل شرقی آمریکای شمالی، تگزاس و جنوب شرقی کانادا بوده از خانواده‌ی ساراسنیاسه و گیاهی دائمی و با ریزوم است. این گیاه هم حتما باید دارای خاکی ضعیف و مردابی و اسیدی مانند، باشد تا نیترات جذب نگردد، زیرا باید به وسیله‌ی حشرات جذب شود. گلدهی آن‌ها در اول بهار شروع شده و پس از اتمام شروع به تولید کوزه‌ها تا آخر پاییز می‌کنند در آخر پاییز هم گیاه پژمرده شده و انرژی خود را صرف ذخیره سازی در ریزوم میکند تا در بهار گلدهی داشته باشد.
برگ‌های این گیاه شبیه به یک قیف تکامل یافته و و برگ‌های بالاسری هم مثل یک هود عمل کرده و مثل یک دریچه از نفوذ آب باران به داخل کوزه جلوگیری میکند تا اسید معده یا شیره کوزه رقیق نشوند. گل‌های آن چتر مانند و توسط زنبور‌ها گرده افشانی می‌شوند. حشرات به وسیله رنگ و بو و نکتار آن جذب شده و مسیر داخلی دیواره کوزه به وسیله‌ی آنزیم‌ها و شیره‌ی داخل کوزه چرب شده و مسیری یکطرفه را به وجود می‌آورد که دیگر برگشت ممکن نیست. هنگام به دام افتادن حشره آنزیم‌های پروتآز و دیگر آنزیم‌های تجزیه کننده هجوم اورده و حشره را طوری تجزیه می‌کنند که انگار از اول حشره‌ای نبود است!
گیاه کوزه‌ای Nepenthes
گیاه کوزه‌ای (pitcher-plant) گونه‌های بسیار متنوعی است و از بزرگترین انواع گیاهان حشره خوار محسوب میشود و ارتفاع بعضی از گونه‌های آن گاهی به 60 سانتیمتر می‌رسد. این گیاه بیشتر در مرداب‌ها و لجنزار‌ها می‌روید و هر گیاه دارای یک ساقه بلند و صاف و یک گل بزرگ با گلبرگ‌های سرخ و مادگی چتر مانند است که در تابستان می‌شکفد.
کوزه‌های این گیاه، در واقع برگ‌های آن هستند که دورتا دور این ساقه و نزدیک به زمین قرار دارند. این برگ‌ها لوله‌ای و به شکل کوزه‌ای دهان گشاد هستند. هر گیاه در اواسط بهار 5 یا 6 برگ جدید می‌دهد که هر 15 روز یکی از آن‌ها باز میشود. در پایان تابستان تمام برگ‌ها رشد کرده و کامل می‌شوند و در طول زمستان و حتی تا تابستان بعدی، باقی می‌مانند.
ببینید: گیاهی که قاتل خفاش هاست
برگ‌های این گیاه آب را در خود نگه می‌دارند. شهد گیاه در اطراف کلاهک و دهانه کوزه ترشح میشود و حشرات را به سوی خود جلب میکند، حشره با رسیدن بر روی برگ به درون کوزه حرکت میکند، تار‌های مو مانند که به سمت پایین متمایل هستند و سطح لغزنده کوزه، حشره را به پایین هدایت میکند و این شکار نگون بخت که نمیتواند از کوزه خارج شود، در آب موجود آن غرق میشود.
برگ کوزه‌ای منزلگاه موجودات بسیار ریز مانند تک یاخته ها، کرم‌های بسیار کوچک و سخت پوستان ذره بینی آبزی است. لارو سه نوع حشره هم در این کوزه‌ها زندگی می‌کنند که همه این‌ها همزیستان گیاه هستند و همراه با باکتریها، کار هضم حشره شکار شده را بر عهده دارند. در اوایل تابستان، حشرات بالغ از برگ‌های کهنه خارج شده و در برگ‌های تازه تخم گذاری می‌کنند. برگ کهنه که هضم کننده‌هایش را از دست داده، می‌میرد و برگ‌های تازه جایگزین آن می‌شوند.
Genlisea
Genlisea؛ گیاهی از خانواده‌ی Lentibulariaceae و از زمان برادر، داروین تا سال 1998هنوز راز این گیاه کشف نشده بود؟! بوته‌هایی به هم فشرده و درهم و کسی هم شک نمی‌کرد که این گیاه ساده بوی مناطق مرطوب نیم کره جنوبی در آفریقا و آمریکا گوشت خوار باشد!
البته در اشل کوچک یعنی حشرات بسیار ریزو میکروب‌های زیر خاک! داستان از این قرار بود که در آزمایشگاه متوجه شدند ریشه‌های این گیاه بسیار ظریف و نابجا بوده (زیرا از روی ریزوم‌ها جوانه زدند) و توانایی جذب آب و استحکام گیاه را ندارند. استقرار این گیاه در خاک های خیلی خیس یا مردابی صورت می‌گیرد. این گیاه 2 جور برگ دارد یکی برگ‌های روی سطح که زحمت فتوسنتز و غذا سازی را می‌کشند و دومی برگ‌های زیر سطحی که وظیفه شکار موجودات را دارد. البته این برگ‌ها برای این کار کمی ساختار خود را تغییر داده و شبیه به لوله‌های توخالی مارپیچی میکند و سپس با فشار مکش پیوسته رو به داخل آب حشرات نیز به داخل کشیده می‌شوند سپس در طول مسیر به وسیله‌ی کرک‌ها و مو‌های جاذب جذب و هضم می‌شوند. سیستم این گل مثل گل اوتراکولاریا آبزی است.
گل رنگین کمان Byblis
یک جنس کوچک 7 جنسی از خانواده‌ی بیبلیداسه که در سال 1770 در شمال استرالیا کشف شد. تقریبا از گونه‌های بیابانی گوشتخوار محسوب میشود، ولی گونه‌های آبزی نیز دارد. از آنجا که دور ساقه آن را نوعی ماده موسیلاژی فرا گرفته بازتاب آن زیر نور آفتاب شبیه به رنگین کمان دیده میشود. به همین علت به آن گل رنگین کمان هم گفته میشود. تمامی این گیاهان بهتر است با سینی و از زیر آبیاری شود و تماما بهتر است ترکیبی از خاک کمپوست و ماسه استفاده شود.
گیاه آسیاب آبی Aldrovanda
Aldrovanda؛ گیاهی از خانواده‌ی دروزراسه و درواقع پسرعموی ونوس حشره خوار، به خاطر نوع فیلوتاکسی یا نحوه قرارگیری برگ‌ها به دور ساقه به ان گیاه آسیاب آبی هم گفته میشود. گیاهی بدون ریشه و تنها گونه کاملا آبزی است که دارای ساقه‌های شناور روی آب است. عمل صید این گونه قابل رویت است.
نیاز‌های اکولوژیکی آن تا حدودی هنوز ناشناخته مانده برای همین نسل آن در بیشتر نقاط دنیا متاسفانه به خاطر تغییر محیط زیست نابود شده، ولی در برخی کشور‌های دنیا مثل اروپا و استرالیا هنوز در برکه‌ها و مرداب‌ها یافت میشود و خدا رو شکر تا نابودی کامل راه زیادی مانده! این گیاه برای انجام عمل شکار به آب گرم 20 درجه نیاز داشته و به این صورت است که تله‌های این گیاه مثل ونوس با این تفاوت که زیر آب عمل میکند طوری که داروین به آن ونوس مینیاتوری آبزی نام برد، دارای کرک‌هایی هستند که وقتی لارو‌ها یا موجودات ریز به آن برخورد می‌کنند سریعا با فشار دادن آب به بیرون بسته شده و حشره را گیر می‌اندازد، سپس با آنزیم‌های مربوطه عمل هضم را شروع میکند. دهانه تله‌ها در فاصله‌ی زمانی 0.01 تا 0.02 ثانیه باز و بسته میشود که سریع‌ترین حرکت در بین گیاهان است.
ونوس حشره خوار dionea
بسیاری از افراد هنگام صحبت از گیاه حشره خوار به یاد ونوس مگس خوار (Venus flytrap) می‌افتند. این گیاه در مرداب‌های سواحل شرقی آمریکا می‌روید و از جمله گیاهانی است که می‌توان در گلخانه نیز پرورش داد. تله این گیاه از دو برگ تشکیل شده که مانند کفه‌های صدف باز و بسته می‌شوند. به محض اینکه حشره‌ای محرک‌های درخشان این برگ‌ها را لمس کند، تله بسته میشود و تا زمان هضم حشره، بسته باقی می‌ماند. این گیاه از آن دسته گیاهانی است که می‌تواند بشمارد یعنی 3 عدد کرک در وسط تله گیاه تعبیه شده که با برخورد به عین این 3 کرک تله بسته میشود حتی اگر دو کرک تکان بخورد هم بسته نخواهد شد. ازین جهت گیاه حرکات طعمه را می‌شمارد که از حضور و شکار وی مطمئن شود.
امروزه این گیاه در رستوران‌ها استرالیا به جای دستگاه‌های مگس‌کش استفاده میشود تا از استفاده سم جلوگیری شود. تله‌های این گیاه فقط 3 الی 4 بار می‌تواند تا قبل از مردن و سیاه شدن شکار کند پس نباید هرگز با مداد یا دست و خودکار و برس بیخودی انرژی گیاه را تلف کنیم. نگهداری این گیاه در منزل راحت بوده و فقط به جای روشن و خاک خیس و البته ضعیف و اسیدی! و رطوبت بالا اشاره کرد. برای ایجاد شرایط مرطوبت کاشت آن در تراریوم توصیه میشود. نکته جالب این است که گل‌های این گیاه بالاتر از برگ‌ها ظاهر می‌شوند که حشرات گرده افشان گیر تله نیفتند، بعد از مدتی بذرها می‌رسند که می‌توان آن‌ها را در فریزر به مدت 2 ماه نگه داشت و سپس کاشت یا می‌توان گیاه را با تقسیم ریزوم تکثیر کرد.
اکثرا مردم از این موضوع نگرانند که در صورت نگهداری این گل در منزل چگونه باید به گیاه گوشت داد؟! در جواب می‌گویم که ماهی یک عدد مورچه، یا پشه کوره‌های منزل خودکار جذب این گیاه می‌شوند و مشکلی ازین نظر نیست، در غیر این صورت می‌توان با تکه گوشتی شکم گیاه خود را سیر کنید.
Darlingtonia
Darlingtonia، گیاه عجیبی از خانواده‌ی گیاهان گوشتخوار است و نگهداری این گیاه در منزل بسیار سخت بوده و دمای شبانه روز نقش اساسی در زندگی این گیاه ایفا میکند. اختلاف دمای مورد نیاز برای این گیاه در ریشه و ساقه حدود 15 درجه تفاوت دارد یعنی ریشه دمای بیش ار 10 درجه را نمیتواند تحمل کند. به خاطر ظاهرش سوسن کوبرا یا گیاه کبرا گفته میشود و بومی شمال کالیفرنیا است. نسبتا کمیاب و حساس بوده و بیشتر در مرداب‌ها و باتلاق‌ها زندگی میکند. برگ‌های این گیاه به صورت تویوب درآمده و در پایین محفظه هضم و در بالا هم دریچه ورود و تله تعبیه شده است. اول قسمت بالای برگ که به رنگ قرمز و صورتی دارد حشره را جذب خود میکند؛ همینطور آن دو قسمت برگ مانند جلوی تله دارای غدد ترشحی نکتار و شکر و مواد معطر دارد که به جذب حشره کمک میکند.
بیشتر بخوانید: عجایب دنیا در گیاهان گوشتخوار
بعد از اینکه حشره جذب شد همینطور که در شکل دیده میشود حشره از در ورودی وارد منطقه‌ی تله شده و از آنجایی که سقف آن منطقه شفاف است و آسمان پیداست، حشره میل به پرواز رو به بالا داخل آن و پیدا کردن راهی برای خروج دارد. داخل هود و تله سطوح واکسی و چسبنده و دارای کرک‌های روبه جهت مخالف هستند و مادامی که حشره خسته شد و روی آن نشست دیگر راه برگشتی ندارد. داخل محفظه هضم اسید‌های آمینه و شیره‌ی معده کار هضم قسمت‌های نرم حشره را انجام داده و قسمت‌های سخت آن همانجا تجمع میکند یا دفع میشود. گل‌های این گیاه را حشرات گرده افشانی می‌کنند، ولی تا به حال حشره گرده افشان آن شناسایی نشده، ولی طبق حدسیات دانشمندان بنا به دلایل موثق توسط سوسک‌ها انجام میشود.
cephalotus sp
گل سفالوتوس شباهت زیادی به نپانتس دارد، ولی در از نظر سیستماتیک هیچ رابطه‌ای با آن ندارد نپانتس از راسته‌ی میخک ها، ولی سفالوتوس از راسته شبدرترشک سانان استوکیسه‌های کوچکی دارد که در دایره نزدیک بهم در روی زمین می‌رویند گیاه مشتمل بر این دایره کیسه‌ها و دایره دیگری از برگ‌های معمولی سبز است این گیاه فقط در ناحیه کم وسعت خلنگزار های جنوب استرالیا یافت میشود، کیسه‌ها به رنگ سبز هستند و خطوط سرخ و سفید در اطراف لبه سر پوش کیسه‌ها دیده میشود. سر پوش نیمه باز روی کیسه‌ها حرکت نمی‌کنند و در یک حالت ثابت مانده و کیسه را شبیه به یک گل معمولی جلوه می‌دهند کیسه از ماده آبکی و سیالی که برای خود ساخته نیمه پر است.
این گیاه همیشه سبز بوده و دارای ریزوم است ارتفاع نزدیک به زمین دارد و برگ‌ها مستقیم از روی ریزوم بیرون می‌آیند. زیستگاه این گل به شدت در طبیعت به خاطر تخریب آن تهدید شده است. در مرداب‌ها و باتلاق‌ها و درز سنگ‌ها زندگی میکند. مکانیزم شکار مثل همان گل کوزه‌ای است یعنی حشره وارد شده ولی دیگر نمیتواند خارج و همانجا هضم میشود. زائده چتر مانند بالای کوزه از نفوذ باران جلوگیری میکند.
