روزنامه ایران - ابوالفضل بازرگان: از آنجایی که در ادبیات سیاسی کنونی اصولگرایی به جناح ویژه‌ای از سیاست ورزان نسبت داده شده است، واژه اصول‌مداری را درباره بازرگان به کار می‌برم، بدین معنا که او به مجموعه‌ای از اصول دینی، اخلاقی و قانونی بشدت باورمند و پایبند بود و در طول زندگی پربرکت خود همواره بر حفظ آن اصول، حتی با پذیرش هزینه‌های گزاف، پافشاری و پایداری می‌کرد. برای نمونه، می‌توان به گفته او در هنگام اعلام تأسیس جمعیت نهضت آزادی ایران، که «ما مسلمان، ایرانی و مصدقی هستیم» اشاره کرد. او تا پایان عمر، در شرایط گوناگون، هیچگاه از اصول مورد اعتقادش دست برنداشت و بر آنها پای فشرد.
تقدم منافع ملی بر منافع فردی و گروهی
هر گاه که پای منافع ملی پیش می‌آمد، بازرگان منافع شخصی یا حزبی را کنار می‌گذاشت و پیامدهای آن را هم می‌پذیرفت. در سال 1358 که نخست‌وزیر بود و در جایگاه قدرت قرار داشت، به محض آنکه تشخیص داد که ادامه کار او و دولت موقت در شرایط نامساعد حاکم نمی‌تواند منافع ملی را تأمین کند، بی‌هرگونه پروا و به پیروی از پیشوای دینی‌اش، امام علی(ع) زمام حکومت را رها کرد و کنار رفت.
قانون مداری
با آنکه بازرگان در دوره‌های پیش و پس از انقلاب نقدهای جدی بر قانون اساسی حاکم داشت، هیچ گاه به نقض قانون روی نمی‌آورد و همواره پیرو قانون بود. همین تقید را درباره قوانین و مقررات عادی (مانند مالیات، بیمه، راهنمایی و رانندگی) نیز نگاه می‌داشت. به گفته آقای دکتر محمدحسین بنی اسدی، در یکی از سفرهای دوران نخست‌وزیری، بازرگان از اینکه کارت شناسایی‌اش را برای نشان دادن به مأموران در فرودگاه به همراه نداشت، ناراحت بود و نمی‌خواست که نسبت به او، به خاطر مقام و موقعیتش، تبعیض به کار رود. در عین حال، او هیچگاه از مبارزه برای اصلاح قانون اساسی نیز دست نکشید.
نواندیشی، خلاقیت و اصلاحگری
او با حفظ کلی اصول مورد اعتقادش، هیچ گاه به اصطلاح درجا نمی‌زد و همواره در جست‌و‌جوی ایده‌ها و روش‌های تازه در زمینه‌های گوناگون و پیاده کردن آنها بود. از نظر علمی، دانش آموختگان دانشکده فنی دانشگاه تهران نقل می‌کنند که مهندس بازرگان، برخلاف بسیاری از استادان که جهت تدریس از جزوه ثابتی برای سالیان زیاد استفاده می‌کردند، درس ترمودینامیک را هر سال به‌صورت جدیدی عرضه می‌کرد.
در مقام یک کارشناس صنعتی، مثلاً در شرکت صافیاد، دست کم سه اختراع در حوزه طراحی و تولید تجهیزات خنک‌کنی و گرم کنی آب یا هوا انجام داد. دست اندرکاران تأسیسات ساختمان، دستگاه‌های زنت و زتکا را به‌نام مهندس بازرگان می‌شناسند.
در عرصه قرآن پژوهی، بازرگان به چند نوآوری دست یازید. نخستین کار ابتکاری او که در زندان برازجان در دهه 1340 انجام داد، مطالعه سیر تحول قرآن، به لحاظ لفظی و معنایی بود که دستاورد آن به‌صورت کتاب منتشر شد و زنده یاد دکتر علی شریعتی اهمیت آن تألیف را همپایه کشف نیروی جاذبه به وسیله نیوتن دانسته بود.در مورد کتاب«ذره بی‌انتها» نیز استاد شهید مرتضی مطهری گفته بود که گویا مطالب آن به مهندس بازرگان الهام شده است.
او به تفسیر موضوعی قرآن نیز اهمیت و شتاب تازه‌ای بخشید و درسگفتارهای او در جلسات انجمن اسلامی مهندسین (که او مبتکر و از بنیانگذاران آن در سال 1336 یعنی دوران اختناق پس از کودتای 28 مرداد 1332 بود) به‌صورت کتاب منتشر شده است. آخرین ابتکار بازرگان در این عرصه تفسیر قرآن پابه پای وحی بود که عمرش برای پایان دادن آن برنامه کفایت نکرد و کار ناتمام ماند. اگر بازرگان پدر روشنفکری دینی در دوره معاصر نامیده شود، گزافه گویی نخواهد بود.
در سپهر سیاست، بازرگان به‌عنوان یک سیاستمدار یا سیاست ورز اخلاق گرا، همواره در تلاش برای تغییر شرایط و اصلاح قوانین، مقررات و روش‌ها و تحقق «حکمرانی خوب» بود و حتی در سال‌های پایانی عمرش نظرات نو عرضه می‌کرد. از این‌رو نیز، می‌توان بازرگان را آغازگر اصلاح‌طلبی و اصلاحگری در تاریخ معاصر خواند.
ناگفته نماند که مشی بازرگان در مورد هرگونه تغییر و اصلاح مشی اعتدال گرایانه و تدریجی (گام به گام یا سنگر به سنگر) بود و او بشدت با تندروی هیجانی، قانون گریزی و کارهای شتاب زده به اصطلاح انقلابی مخالفت داشت.
جمع گرایی
بازرگان که افزون بر اشتغالات معمول، همواره در مسائل اجتماعی به بررسی و آسیب شناسی برای یافتن علل عقب‌ماندگی و توسعه نیافتگی ایران، دیگر کشورهای مسلمان و پیشرفت کشورهای غربی می‌پرداخت، به این نتیجه رسیده بود که یکی از علت‌های مهم این انحطاط وجود روحیه فردگرایی و تکروی و علاقه یا عادت نداشتن به کار جمعی است. از این رو، بلافاصله پس از بازگشت از فرانسه (در حدود هشت دهه پیش) به فکر تشکیل نهادهای مردمی (اعم از انتفاعی و غیرانتفاعی) با هدف تمرین کار جمعی و فراهم‌سازی زمینه ایجاد جامعه مدنی و حاکمیت ملت پرداخت. نخستین اثر مکتوب او در این زمینه کتاب «احتیاج روز» بود. در اینجا به شماری از نهادهایی که او بنیانگذار یا مشوق و مشارکت‌کننده در تأسیس آنها بود اشاره می‌کنم.
- متاع(مکتب تربیتی اجتماعی عملی) هدف این تشکل چاره‌یابی و طرح‌ریزی برای رفع مشکلات اجتماعی به‌صورت آرام و بدون تبلیغ بود. از جمله اعضای این تشکل استاد مرتضی مطهری بود که پس از خروج از آخرین جلسه آن ناجوانمردانه ترور شد و به شهادت رسید.
- نهضت مقاومت ملی، پس از کودتای 28 مرداد، به ابتکار و پایه‌گذاری آیت‌الله سیدرضا زنجانی
- انجمن اسلامی مهندسین، در سال 1336 همراه با چندین بزرگوار از جمله زنده یادان عباس تاج، مصطفی کتیرایی و علی‌اکبر معین‌فر و آقای یوسف طاهری قزوینی
- انجمن اسلامی پزشکان و معلمان، پیش از انقلاب
- شرکتهای یاد (مخفف یازده استاد دانشگاه)، ایرفو و صافیاد برای طراحی و تولید دستگاه‌های تأسیساتی
- شرکتهای «انتشار» و «انتشارات قلم» برای نشر کتابهای مفید
- جبهه ملی ایران (دوره دوم) در سال 1339
- نهضت آزادی ایران، در اردیبهشت 1340
- کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر، پیش از 1357 برای دفاع از زندانیان سیاسی. نقش این کمیته دفاع رایگان از متهمان سیاسی در محاکمات با یاری گرفتن از نهادهای بین‌المللی بود. از جمله، شماری از روحانیان مبارز که پس از انقلاب به زمامداری و دولتمردی رسیدند، مورد پشتیبانی و دفاع کمیته یاد شده قرار داشتند.
- جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت، که در دهه 60 تأسیس شد ولی فعالیت آن به دلایل مختلف تداوم نیافت.
شجاعت و پایداری
بازرگان هر آنچه که در نقد قدرت و حکومت و اعتراض به نارسایی‌ها، قانون شکنی، بی‌عدالتی و پایمال کردن حقوق و آزادی‌های قانونی و بنیادین مردم یا نقض حاکمیت ملت (مردم سالاری) و... لازم به یادآوری و هشدار می‌دانست با شجاعت و صراحت بیان می‌کرد و هزینه‌های سنگینی نیز در این راه پرداخت. نخستین اقدام چشمگیر او در این باره شرکت در اعتراض 12 استاد دانشگاه تهران به تصویب قانون تشکیل کنسرسیوم نفت در سال 1333 بود که به برکناری آنان از دانشگاه انجامید.
در سال 1342 نیز، اعتراض او و یارانش در جمعیت نهضت آزادی ایران به حکومت و پشتیبانی آنان از خیزش 15 خرداد، دستگیری، محاکمه و زندانی شدن را در پی داشت. پس از آن نیز، چندبار به‌خاطر ابراز عقیده و انتقاد خیرخواهانه به زندان افتاد. در سال 1358 او بارها به‌خاطر تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری، عدم رعایت نظم و قانون و دخالت‌های غیر‌مسئولانه اشخاص یا نهادها در امور شکایت و اعتراض داشت. سرانجام، در آبان همان سال از قدرت کناره‌گیری کرد و پس از آن، به‌عنوان یک منتقد دلسوز و وفادار، چه در مقام نمایندگی مردم در مجلس و چه در قامت یک سیاست‌ورز خیرخواه بدون مقام رسمی، نظرات خود را با صراحت و شجاعت به‌صورت فردی یا در قالب بیانیه‌های حزبی بیان می‌کرد، که صد البته برای او و همفکرانش بسیار گران تمام شد.
پاکدستی
مهندس بازرگان همواره تنها از دسترنج خودش ارتزاق می‌کرد و بدان قانع بود. در این حوزه نیز او به حق‌الناس بسیار توجه داشت. در زمان نخست‌وزیری، از دریافت حقوقی که قانوناً به او تعلق می‌گرفت سر باز زد و به مستمری بازنشستگی از دانشگاه- که سال‌ها قطع شده بود و پس از انقلاب برقرار شد- بسنده کرد.
او حتی برای کپی‌برداری از مدارک شخصی در محل کار هزینه متعارف آن را می‌پرداخت. به گفته مهندس هاشم صباغیان، او هزینه غذای همسر ارجمندش را که از نهاد نخست‌وزیری فرستاده می‌شد، پرداخت می‌کرد و حاضر نبود که از خزانه عمومی برداشت شود. این رویه را پیشتر شادروان دکتر محمد مصدق انتخاب کرده بود و همکاران بازرگان در دولت موقت نیز همین رفتار را داشتند، به گونه‌ای که هیچگونه فساد مالی از سوی مسئولان و دولتمردان در آن دوره 9 ماهه رخ نداد.
آرمان خواهی و عمل گرایی
مهندس بازرگان، همانند همه بزرگمردان، آرمان‌های والایی از جمله آرزوی تحقق آزادی، استقلال و توسعه پایدار کشور و حاکمیت مردم (مردم سالاری) برپایه ارزش‌های اسلامی و هنجارهای پذیرفته شده بین‌المللی داشت. در عین حال، او به این آرمان‌ها به‌صورت تخیلی، دست نیافتنی و آسمانی نمی‌نگریست، بلکه برای تحقق آنها روی زمین تلاش می‌کرد و پیوسته درصدد یافتن و به کاربردن راهبردها و راهکارهای عملی و واقع بینانه بود. از این نظر، می‌توان او را یک عمل‌گرا (پراگماتیست) در چارچوب اخلاق به شمار آورد.
توانمندی‌های مدیریتی
توفیق مهندس بازرگان در مدیریت و راهبری، دستیابی به هدف‌ها و به نتیجه رساندن برنامه‌های نهادهای یاد شده در بالا و نیز در اداره لوله‌کشی شهر تهران(بعداً سازمان آب تهران)، هیأت خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس، پالایشگاه عظیم نفت آبادان و... انکار‌ناپذیر است. همچنین، اگر وقت‌شناسی و بهره‌گیری بهینه و اثربخش او از زمان نبود، دستیابی‌اش به موفقیت‌های یاد شده در زمینه‌های پرشمار و گوناگون امکان پذیر نمی‌شد.
افزون بر موارد بالا، می‌توان ویژگی‌های دیگری مانند صداقت، فروتنی، بردباری، رواداری، ادب، انتقادپذیری، مهربانی نسبت به خانواده و مردم، دستگیری محرومان و نیازمندان و.... را نام برد.
