مقررات ایمنی که با سرد شدن آتش پلاسکو فراموش شد/۱۵ اشتباه در مدیریت بحران

به گزارش ایسنا، در ساعت 7 و 59 دقیقه روز پنج‌شنبه 30 دی ماه سال 1395 طبقات فوقانی ساختمان پلاسکو گرفتار آتش شد و ساعت 11 صبح در حالی که تصور بر این بود که آتش مهار شده‌ است، ناگهان آتش از بخش شرقی ساختمان زبانه کشید و دیوار شمالی ساختمان پلاسکو نیز به‌طور کامل فرو ریخت و سرانجام در ساعت 11 و 30 دقیقه این روز پس از 3 ساعت و 30 دقیقه از شروع آتش‌سوزی کل ساختمان به‌طور عمودی فرو ریخت.

عملیات آواربرداری پلاسکو، حدود 9 روز به طول انجامید. به اعتقاد متخصصان 15 غفلت آشکار در حادثه پلاسکووجود دارد که به این شرح است:

ردیف	موارد کامل شدن سناریو پلاسکو
1	وجود سقف‌های کاذب که موجب سرایت آسان آتش به سایر بخش‌ها شد
2	نبود سیستم گرمایشی مناسب
3	وجود تنها یک راه پله که مملو از اجناس بود
4	استفاده از لامپ‌های مهتابی برای گرمایش
5	اتصال سیم برق که موجب شروع آتش‌سوزی شد
6	نبود آب در لوله‌های آتش‌نشانی
7	شارژ نشدن کپسول‌های آتش‌نشانی
8	نبود راه پله اضطراری
9	انباشته‌شدن مواد قابل اشتعال در پلاسکو
10	نبود سیستم اطفای حریق اتوماتیک
11	وجود پیک‌نیک و کپسول‌های گاز در ساختمان
12	ضعف مدیریت بحران در قبل، حین و بعد از حادثه
13	کوتاهی شهرداری وقت و مالک ساختمان در ارتقای ایمنی پلاسکو
14	عدم تخلیه به‌موقع ساختمان در زمان آتش‌سوزی
15	اشتباهات موجود در آواربرداری

این که چگونه پلاسکو فروریخت، موضوع یادداشتی است که دکتر علی بیت‌اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به آن پرداخته و در اختیار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) قرار داده است:

خاطره‌ای دور از مدرن‌ترین ساختمان خاورمیانه

پلاسکو برای همه آنهایی که خاطراتی از تهران قدیم داشتند و دارند، نماد مدرنیته بود، ساختمانی اعجاب آور فولادی که از اروپا وارد شده بود و نوآوری جالب مهندسی در طراحی آن که در زمان اتمام ساخت، یعنی سال 1339 (حدود 56 سال قبل از فروریزش این بنا) یک اثر مهندسی ممتاز تلقی می‌شد. در زمان ساخت، جزء مرتفع‌ترین ساختمان تهران و کشور بود.

بنای پلاسکو دو قسمت "برج" و "پاساژ" بود که این دو به طور کلی از نظر سازه‌ای از هم منفک، ولی تا چهار طبقه با هم مرتبط بودند. ابعاد برج به طور تقریبی 30 متر در 30 متر بود و پاساژ پلاسکو واقع در ضلع شمالی برج، با پهنای 30 متر و درازای 100 متر که هم اکنون نیز بنای پاساژ بطور سالم در محل خود قرار دارد.

پنج‌شنبه، 30 دی ماه 1395 بود، در پخش زنده شبکه خبر سیما، عدد 11:33 را نشان می‌داد که برج پلاسکو فرو ریخت. مراحل آواربرداری پلاسکو، حدود 9 روز به طول کشید. در این حادثه متاسفانه 16 نفر از آتش‌نشانان و 6 نفر افراد شخصی جان باختند که روزهای حزن‌آوری برای کشور بود.

دلایل آتش‌سوزی

در جلسات متعدد بعد از حادثه گفته می‌شد که کارگران شاغل در یکی از واحدهای واقع در گوشه شمال غربی ساختمان در طبقه دهم، برای گرمایش از لامپ‌های مهتابی سقف، سیمی را به بخاری برقی کشیده بودند و اتصال آن سیم موجب شروع آتش‌سوزی شد. آبی در لوله‌های آتش نشانی طبقه دهم موجود نبوده و دقایق طلایی دیگری برای یافتن سطلی از آب!!! تلف می‌شود که در نهایت ساعت 7:58 دقیقه زنگ آتش‌نشانی برای ثبت وقوع آتش‌سوزی پلاسکو به صدا درآمد.

بررسی‌ها نشان داد کپسول‌های آتش‌نشانی شارژ نشده بودند، ساختمان فاقد سیستم اطفاء حریق اتوماتیک بوده، ساختمان پله‌های اضطراری برای فرار از آتش نداشته است و با این وصف ساختمان در حالی پر از البسه، پوشاک و مواد قابل اشتعال آلی بود، مملو از بار آتش شد. چنین به نظر می‌رسد که مالک ساختمان (بنیاد مستضعفان) ساختمان را در برابر آتش کاملا بی دفاع رها کرده بود، ضمن‌آنکه شهرداری وقت نیز که بر طبق قوانین موجود بایستی اقدامات جدی جهت رفع این نقایص می‌کرد، کاملا کوتاهی کرده است تا حادثه فروریزش ساختمان پلاسکو در اثر آتش شکل بگیرد.

علت گسترش حریق

عکس‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد شروع آتش‌سوزی از گوشه شمال غربی و از طبقه دهم ساختمان بوده است. در تصویر ذیل می‌توان زبانه‌های آتش را در گوشه شمال غربی ساختمان مشاهده کرد.

 کانون شروع و گسترش آتش‌سوزی در گوشه شمال غربی برج پلاسکو و در طبقه 10 ساختمان 

در کنار از دست دادن دقایق طلایی برای مقابله با گسترش آتش، نبود سیستم‌های اتوماتیک اطفاء آتش، نبود آب در تجهیزات داخلی ساختمان در طبقه دهم، عدم کارایی کپسول‌های آتش نشانی، بار متراکم آتش شامل پوشاک و مواد شیمیایی با قابلیت اشتعال بالا برای تولید پوشاک، باید وجود پیوستگی در سقف‌های کاذب واحدهای مختلف طبقات و عدم مجزا بودن آنها به عنوان عاملی برای سرایت و گسترش آتش به سایر واحدها اضافه کرد تا سناریوی پلاسکو کامل شود.

ساختمان سیستم گرمایشی مناسبی نداشته است و کسبه و شاغلین برای گرمایش و حتی پخت‌وپز و تهیه چای، از کپسول گاز و پیک‌نیک‌های گازی استفاده می‌کردند. در زمان سرایت آتش مسلما هر کدام از این کپسول‌ها، با انفجار خود، کانون مجزایی برای گسترش آتش را تشکیل می‌دهند که در فیلم‌های موجود، انفجارات متعدد داخل ساختمان پلاسکو، ناشی از وجود این کپسول‌ها بوده است.

مشخصات سازه‌ای ساختمان پلاسکو

ساختمان پلاسکو که جزو مدرن‌ترین سازه‌های دوران ساخت خود و همچنین جزء اولین ساختمان‌های تجاری بلند مرتبه در شهر تهران بوده است و از آن به‌عنوان اولین‌ ساختمان‌های مرتفع و مدرن ایران یاد می‌شد، در ضلع شرقی تقاطع خیابان فردوسی با خیابان جمهوری و در مجاورت سفارت‌های ترکیه و انگلستان قرار گرفته است.

این ساختمان در سال 1339 در دست احداث قرار گرفت و در سال 1341 به بهره‌برداری رسید. این سازه 16 طبقه دارای اسکلت فلزی بوده و با حدود 42 متر ارتفاع، بالغ بر 590 واحد تجاری را در خود جای داده بود. به طور تقریبی زیربنای ساختمان پلاسکو در حدود 29 هزار متر مربع بوده که طبقات اول تا چهارم این ساختمان مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند (ابعاد ساختمان حدود 30*30 متر و مساحت سطح زیربنا 900 متر مربع).

 نمایی از سازه ساختمان پلاسکو در سال‌های مختلف

ساختمان 6 طبقه‌ای واقع در سمت شمالی سازه 16 طبقه پلاسکو وجود داشت که چسبیده به ساختمان پلاسکو ولی از نظر سازه‌ای کاملا منفک از آن بوده و بخش‌های تجاری تا طبقه 4 این دو ساختمان به هم ارتباط داشته و نورگیری وسط از طریق ساختمان چهار طبقه تامین می‌شده است. 

نمایی از طبقات ابتدایی ساختمان پلاسکو، راهروهای مرتبط و سقف شیشه‌ای این بخش

پلاسکو تا زمان تخریب 54 سال عمر کرده بود.

نمایی از ماکت ساختمان پلاسکو و وضعیت آن در زمان ساخت

نمای فلزی خاص این ساختمان که از گذشته بر روی آن نصب شده بوده و جزو نماهای سنگین محسوب می‌شد.

نمای فلزی در ضلع جنوبی ساختمان پلاسکو

نقاط ضعف ساختمانی و معماری

ساختمانی با ابعاد 30 در 30 با 16 طبقه، متشکل از 590 واحد تجاری، تنها یک راه پله داشت و این امر نقطه ضعف بزرگی برای معماری ساختمانی به بزرگی پلاسکو بود که طراحی آن با توجه به قرارگیری اتاق‌های آسانسور به گونه‌ای بوده که مردم برای بالا رفتن از پله‌ها باید حتما وارد محوطه طبقات می‌شدند.

ساختمان فاقد پله‌های اضطراری آتش بوده و سیستم اطفاء حریق نیز نداشته است. واحدهای مختلف از طریق سقف‌های کاذب به هم مرتبط بوده و دارای فضای مشترک بودند که این امر سرایت آتش را تسهیل می‌کرده است. سیستم آب آتش نشانی و کپسول‌های آتش نشانی دارای نقایص عدیده بودند که در نهایت بر روی هم موجبات گسترش آتش‌سوزی و فروریزش ساختمان پلاسکو شدند.  

مدیریت بحران حادثه

در زمان وقوع حادثه، شهردار وقت تهران، مدیریت بحران حادثه را عهده‌دار شد. در چرخه مدیریت بحران، معمولا مدیریت به قبل از بحران، حین بحران و بعد از بحران تقسیم می‌شود. اقدامات قبل از رویداد مجموعه اقدامات پیشگیرانه و آمادگی را شامل می‌شود که باید در مورد پلاسکو اذعان کرد که متاسفانه اقدامات پیشگیرانه در خور توجه برای مجهز کردن ساختمان پلاسکو برای مقابله با آتش صورت نگرفته بود، در حالی که بند 14 ماده 55 قانون شهرداری‌ها، صراحت واضحی بر جلوگیری از ادامه فعالیت ساختمان پلاسکو در چنین وضعیت ناکارآمد در برابر حریق را داشته است.

عدم نصب تجهیزات اطفاء حریق، علی‌رغم تاکیدات سازمان آتش‌نشانی، از طرف مالک ساختمان یعنی بنیاد مستضعفان، کوتاهی آشکار دیگری است که در اقدامات مدیریت بحران پیش از رویداد باید به آن توجه شود. همچنین سیستم مدیریت ساختمان نیز در این زمینه کوتاهی کرده است.

در مدیریت حادثه، با توجه به استانداردهای مقاومت ساختمان‌های فلزی در برابر آتش (حتی با استفاده از مواد ضد آتش و پوشش‌های مقاوم در برابر آتش) حدود 3 ساعت مقاومت نرمال سازه فلزی در برابر آتش مورد نظر است. ساختمان پلاسکو با قدمتی بیش از 50 سال که در زمان احداث، خبری از عایق‌های ضد حریق و پوشش‌های محافظ آتش نبود، 3.5 ساعت در برابر آتش‌سوزان مقاومت کرد. نکته مهم این است که در این شرایط و با توجه به قدمت سازه فلزی پلاسکو، حداکثر 2 ساعت بعد آتش، باید دستور تخلیه کامل ساختمان به نیروهای داخل داده می‌شد که متاسفانه نیروهای آتش‌نشانی تا دقایق آخر فروریزش داخل ساختمان بودند و با ریزش گوشه شمال غربی تعدادی از آنها راه نجاتی پیدا نکردند.

همچنین در مدیریت بحران حادثه، موضوع جستجو و نجات با موضوع آواربرداری عجین شده بوده که امری اشتباه است. جای سوال باقی مانده است که چطور برای جستجو از جبهه شمالی و از سمت پاساژ به آتش حمله نشد؟ 

مسیر شمالی به برج پلاسکو از سمت پاساژ

محل بیل مکانیکی، محل پیدا شدن عمده اجساد کشته شدگان حادثه بود ( مسیر راه پله ساختمان هم همین محدوده بود)

درس‌های حادثه و چه باید کردها

درس اول: ساختمان پلاسکو، مملو از پوشاک و به صورت، انبار، کارگاه و مغازه بود، در صنعت پوشاک استفاده از مواد شیمیایی و به ویژه مواد آتش‌گیر و آتشزا، نظیر بنزین و چسب بوده است. اقلام پوشاکی نیز به خودی خود، مستعد حریق است و چنین انبوهی از اجناس مذکور، بار آتش ساختمان پلاسکو را بالا برده بود. استفاده از ساختمان به عنوان انبار پوشاک، انباشته کردن راه پله‌ها، سقف‌های کاذب و واحدهای کارگاهی از پوشاک، علی‌رغم اینکه ساختمان کاربری انبار را نداشت، تخلف آشکاری بود که متاسفانه در این رابطه هیچ اقدامی صورت نگرفته بود.

درس دوم: پوشاک مواد آتشگیر و آتش‌زایی هستند، تصور می‌رود، واحدهای بازرسی کننده، سازمان آتش‌نشانی، کسبه شاغل در پلاسکو و مالک ساختمان همه و همه این حقیقت ساده را می‌دانستند، با این تفاسیر و در کمال تعجب، ساختمان 16 طبقه پلاسکو، پله‌های اضطراری و فرار نداشت، کل برج فقط دارای یک راه پله و آن هم با معماری خاص بود که رفت و آمد در آن به کندی صورت می‌گرفت. در این مدت اقدام جدی برای نصب پله‌های اضطراری و یا اجبار کردن مالک به تعبیه پله‌های فرار و اضطراری صورت نگرفته بود و مالک ساختمان هم متاسفانه در این خصوص اقدامی به عمل نیاورده بود. این قصور و کوتاهی چند طرفه، درس بزرگ دیگری از حادثه پلاسکو است.

ساختمانی که در آن پوشاک تولید و عرضه می‌شد و در ضمن به صورت انباری برای پوشاک بود، فاقد سیستم اطفاء حریق بود!!! این که چگونه به چنین ساختمانی با این همه نقایص، اجازه ادامه فعالیت داده شده بود، درس بسیار مهم و بزرگ دیگری است که باید به آن و عواقب آن بخوبی فکر کرد.

درس سوم: ساختمان مجهز به سیستم گرمایشی ایمن نبود. کپسول‌های گاز و گازهای پیک نیکی زیادی در طبقات ساختمان پلاسکو وجود داشت که هرکدام آنها چشمه حریق محسوب می‌شوند. شروع آتش، ظاهرا سوختن و اتصال سیمی بود که از لامپ مهتابی سقف به بخاری برقی روی زمین، جهت گرم گردن یکی از واحدها کشیده شده بود!!!. در این مدت کسی از کسبه، بازرسان و ... ظاهرا چنین کار غلط و اشتباهی را تذکر نداده بودند. همچنین در همان واحد شروع آتش سوزی، ظاهرا نشت گاز پیک نیکی نیز صورت گرفته بود!!!. انجام کارهای پیش پا افتاده غلط، عدم احساس مسئولیت، عدم جدی گرفتن خطر، سهل انگاری و بی توجهی از جمله درس مهم دیگر حادثه پلاسکو به شمار می‌رود.     

درس چهارم: کپسول‌های ضد حریق در طبقه دهم، تاریخ مصرف گذشته و یا شارژ نشده بودند. آب آتش‌نشانی در طبقات موجود نبود تا کسبه و شاغلین بتوانند اقدامی کنند و آتش نشانی را خبر کنند، آتش شیوع پیدا کرده بود و لحظه‌های طلایی اطفاء حریق سپری شده بود. عدم انجام ساده‌ترین کارهای پیشگیرانه و دیدن عواقب این سهل انگاری‌ها، درس دیگر حادثه پلاسکو بود.

درس پنجم: با توجه به فلزی بودن ساختمان و نبود پوشش ضدحریق تیرها و ستون‌های فولادی، باید حدس زده می‌شد که ساختمان مدت زمان کمی در مقابل آن حجم حریق مقاومت خواهد کرد. ساختمان پلاسکو، حدود 3.5 ساعت در برابر آتش استقامت کرد، طبق استانداردهای امروزه که 3 ساعت را برای ساختمان‌های فولادی به عنوان مدت زمان مناسب پایداری ساختمان فولادی فرض می‌کند، باید با علم به این موارد، پس از حدود 2 ساعت از شروع آتش، تخلیه کامل ساختمان از نیروی انسانی، بطور جدی در دستور کار قرار می‌گرفت. تخلیه به موقع ساختمان از نیروهای آتش نشانی و مردم، درس بزرگ دیگر این حادثه است.

ساختمان‌های متعدد و مشابه با پلاسکو در تهران و نیز در سایر کلانشهرها وجود دارند که سطح ایمنی آنها در برابر آتش و زلزله کاملا مبهم است. در حادثه پلاسکو و در روزهای داغ آن روز، باید مقرر می‌شد  همه ساختمان‌های بلند مرتبه، مورد پایش ایمنی باید قرار گیرند. متاسفانه این درس مهم، با سرد شدن آتش پلاسکو، فراموش شد و اقدامی در خور توجه در این زمینه صورت نگرفت، ضرورت دارد ساختمان‌های مهم و اولویت دار، اماکن عمومی و تجاری و بویژه منطقه بازار تهران، از نظر ایمنی (لرزه‌ای و آتش که گاه این دو مقوله همزمان رخ می‌دهند)، مورد ارزیابی‌های دقیق قرار گیرد.

پیشنهاد می‌شود با توجه به وجود ساختمان‌های مشابه پلاسکو در سطح شهر تهران و دیگر کلانشهرها و شهرهای بزرگ، ضوابطی جهت شناسایی و طبقه بندی سازه‌های آسیب‌پذیر قدیمی و مهم شهرها تهیه شود و بر همین اساس عملیات شناسایی و مقاوم سازی این ساختمان‌ها آغاز شود و بطور مستمر ادامه یابد.

پیشنهاد می‌شود آموزش‌های مردمی از طریق برنامه سیمای جمهوری اسلامی ایران به صورت پخش برنامه‌های کوتاه و جذاب در ساعات پربیننده در رخداد مخاطرات طبیعی و انسان‌ساز پخش شود. نقش مثبت حضور مردمی، امدادرسانی و کمک آنها بسیار مفید و از طرفی، تجمع و ایجاد ترافیک و ایجاد مشکلات برای نیروهای امدادی، مسائل مدیریت بحران را در زمان رخداد حادثه افزایش می‌دهد. همین طور لازم است به ساکنین ساختمان‌های عمومی و برج‌ها و ساختمان‌های بزرگ نیز رفتار صحیح در هنگام بحران بطور دقیق آموزش داده شود.

لازم است در خصوص ارتقای ایمنی در ساختمان‌های بلند و موجود مسکونی هم چاره اندیشی شود. خلاهای قانونی رفع و رعایت نکات ایمنی در برابر حریق و سایر مخاطرات دیگر الزامی و اجرایی شوند و کلیه برج‌ها و ساختمان‌های بزرگ مسکونی هم از نظر ایمنی ارزیابی شوند. ضرورت دارد تجهیزات و نیازهای تجهیزاتی، پرسنلی و معیشتی آتش نشانان و آتش نشانی در اسرع وقت تامین شود.

در خاتمه یاد و خاطره کلیه شهدای آتش‌نشان حادثه پلاسکو را گرامی داشته، فداکاری و شجاعت آنها را هرگز فراموش نخواهیم کرد و امید است حادثه پلاسکو و درس‌های آموخته شده از آن، چراغ راهی برای حرکت به سوی جامعه ایمن و شهری ایمن‌تر باشد.