جامعه‌شناسان معتقدند که علل تأثیرگذار بر مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران از 4 بعد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیت شناختی و طبیعی، کشاورزی قابل بررسی است که از این میان بعد اقتصادی نقش عمده‌ای ایفا می‌کند و روستایبان در تلاش برای بهبود زندگی خویش و درآمدزایی بیشتر دست به مهاجرت می‌زنند.
نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر نابودی کامل شکوفایی ملی و از دست دادن آزادی است، چرا که انحطاط روستا به مثابه انحطاط تمدن است، تمدنی که ضامن قانون شهروند و حفظ حرمت آزادی انسان است. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می آید.
این مهاجران هم در مبدأ و هم در مقصد مسائل و مشکلاتی از جمله؛ بروز نابسامانی های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و غیره را به وجود می آورند.
طبق نظریه گزینشی بودن مهاجرت، در اولین فرصت، بعضی از افراد مهاجرت را بر می گزینند و بعضی ماندن را، این امر بر حسب تصادف نیست. معمولاً مهاجر ویژگی هایی دارد که موجب می شود زمینه های رفتن یا ماندن را در مقایسه با آن‌هایی که می مانند، متفاوت ارزیابی کند.
بررسی های داخلی و خارجی که درباره مهاجرت به خصوص مهاجرت از روستا به شهر انجام شده، توافق دارند که تمایل و تصمیم گیری برای مهاجرت به سن و جنس و تحصیلات بستگی دارد. افراد 15 تا 30 ساله در جریان مهاجرت سهم عمده را دارند. طبق نتایج سرشماری 1375، بیشترین مهاجران زن و مرد در سنین 24-20 ساله (1320766نفر) قرار دارند و بعد از تعداد نفرات گروه‌های سنی به نسبت جناح های گروه سنی کاسته می شود . همچنین در سرشماری یاد شده نسبت جنسی کل کشور 103 و نسبت جنسی مهاجران 123 گزارش شده است، که نشان می دهد بیشترین مهاجران کشور را مردان تشکیل می دهند. تفاوت نسبت جنسی در گروه سنی 24-20 ساله به بالاترین سطح خود می رسد. برای تحلیل نسبت جنسی مهاجران در ایران گروه سنی 29-25 ساله مناسب است. در گروه سنی ذکر شده، نسبت جنسی برای مهاجران 124 و برای کل کشور 100 است که در این گروه سنی مردان بیشتر برای کسب درآمد، دانش، اشتغال و غیره مکان اقامت خود را ترک می کنند.
مهاجرت افراد جوان از روستا باعث کاهش رشد جمعیت (و در مواردی خالی از سکنه شدن)، افزایش نسبت سالخوردگی و افزایش نسبت وابستگی در روستا می‌شود. طبق بررسی های وزرات اقتصاد در روستاها و شهرهای کوچک، نرخ رشد جمعیت پایین تر از نرخ طبیعی است(وزارت اقتصاد، 1375).در تحقیقی تحت عنوان «سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ایران، دلایل و پیامدها» مهم ترین عامل موثر بر سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی را مهاجرت دانسته است. از آنجا که اکثر مهاجران را جوانان جویای کار تشکیل می‌دهند، در نتیجه نوعی عدم تعادل (از نظر ساختار سنی) بین جمعیت شاغل در مناطق شهری (قطب مشاغل صنعتی و خدماتی) و مناطق روستایی (قطب مشاغل کشاورزی) پدید آمده است.
این عدم تعادل به صورت سالخورده تر شدن جمعیت کشاورز و جوان تر شدن جمعیت شاغل در بخش های صنعت و خدمات جلوه گر می شود. کاهش مشاغل روستایی در واقع به دلیل ایجاد تسلسلی منفی در روستا در نهایت منجر به مهاجرت خانوارهای زیادی از روستا می شود. علاوه بر این، خود مهاجران نیز در محیط شهری با مسائل بی شماری مواجه می شوند. مطالعه ای که در زمینه اثر مهاجرت بر مرگ و میر صورت گرفته بود، نشان داد که مسکن مهاجران روستا- شهر اغلب بهره‌ای از بهداشت و تسهیلات بهداشتی رسمی ندارد. شرایط چنین مساکنی برای امید به زندگی کودکان زیان آور است. ضعف توان اقتصادی مهاجران، باعث می شود که در مجاورت صنایع سنگین ساکن شوند که این امر آن‌ها را در معرض بیماری های عفونی و تنفسی قرار می دهد. همچنین، این مهاجران برای محیط شهری و ساکنان آن نیز مشکلاتی را به وجود می آورند که به مواردی از آن‌ها قبلاً اشاره شد .
بررسی‌های جامعه‌شناسان نشان می‌دهد که علت های مختلف مهاجرت روستا- شهر در 4 علت، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیت شناسی و طبیعی – کشاورزی خلاصه می‌شود که از این علل، علت اقتصادی بیشترین فراوانی را از آن خود کرده که بیش از 50 درصد علت‌های مهاجرت روستا- شهر را تبیین می کند. در بین عوامل اقتصادی، کمبود تسهیلات در روستا و بیکاری از بقیه مهم ترند. می توان گفت که با ارایه امکانات و تسهیلات مورد نیاز برای روستاها به خصوص با در نظر گرفتن انتظارات نسل جوان و ایجاد اشتغال در روستاها می توان از هجوم بی رویه این مهاجران به شهرها جلوگیری کرد.
عوامل اجتماعی و فرهنگی از نظر فراوانی دومین علت تبیین کننده مهاجرت روستا – شهر می باشند. هر چند دسته بندی عوامل اجتماعی و فرهنگی بسیار مشکل است ولی مسلماً روستاییان به دلیل نبود مراکز دانشگاهی و کمبود مقاطع تحصیلی آموزش و پرورش به خصوص در مقطع متوسطه در روستاها، به شهرها مهاجرت می کنند. همچنین منشأ مهاجرت های زنجیره ای را در 2 عامل اجتماعی و فرهنگی می توان جستجو کرد، به طوری که حدود 30 درصد مهاجرت های ناشی از عوامل اجتماعی و فرهنگی به واسطه تبعیت از اقوام و ارتباط با شهر (شبکه مهاجرت) صورت گرفته است. از جمله عوامل اجتماعی که با کاهش آن می توان از مهاجرت های بی رویه روستاییان به شهرها جلوگیری کرد، اختلافات محلی در روستاهاست. عامل یاد شده حتی می تواند باعث مهاجرت های دسته جمعی روستاییان شود. عامل جمعیت شناسی که 6/6 درصد علل مهاجرت روستا – شهر را تبیین می کند، می تواند با بهبود بسترهای عوامل اقتصادی یاد شده، خود به خود حذف شود. عوامل طبیعی و کشاورزی بیشتر حول محور آب و خاک می چرخد. حق نسق (آب وخاک) در جوامع روستایی از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و غیره تعیین کننده است و نوسانات در این حق می تواند تغییراتی را در رفتار کشاورزان به وجود آورد. بنابراین، یکی از راه‌های جلوگیری از مهاجرت کشاورزان به جوامع شهری، تهیه زمین و آب کافی و مناسب برای این قشر روستایی است.
در مجموع می توان گفت که نقش عوامل دافعه روستایی در مهاجرت روستا – شهر بیشتر از سایر عوامل به خصوص عامل جاذبه شهری است. برخلاف تصور عمومی که زرق و برق شهری را عاملی مهم در مهاجرت روستاییان به شهر می داند، بررسی حاضر، نقش دافعه های روستایی را تعیین کننده تر دانسته است. به نظر می رسد که مهاجران روستا- شهر در اثر دافعه های روستایی است که مجذوب جوامع شهری می شوند نه اینکه جوامع شهری فی نفسه مجذوب کننده باشند.
به عقیده آسیب‌شناسان اجتماعی درک نسل جوان جوامع روستایی و سوق دادن تسهیلات و امکانات روستایی در جهت انتظارات این نسل، ایجاد اشتغال در جوامع روستایی از طریق کارهای جنبی غیر کشاورزی، بالا بردن تسهیلات آموزشی در جوامع روستایی، بالا بردن امنیت روستاها از طریق کاهش اختلافات محلی، ارایه تسهیلات بیشتر برای روستاییان در جهت به کارگیری زمین‌های بایر، ایجاد سد یا چاه‌های عمیق در روستاها برای تأمین آب مورد نیاز برای کشاورزی، کاستن از جاذبه مشاغل کاذب شهری، ایجاد محدودیت هایی در جوامع شهری برای اسکان افراد در حاشیه شهرها راهکارهایی است که باید برای جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها در ایران مورد توجه قرار گیرند.
به هرحال امروزه ایران از جمله کشورهایی است که با سیر روز افزون مهاجرت روستانشینان به شهرها مواجه است و با مشکلات و پیامدهای ناشی از این مهاجرت، دست و پنجه نرم می کند. این مهاجران هم در مبدأ و هم در مقصد، مسائل و مشکلاتت متعددی مانند بروز نابسامانی‌های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و غیره را به وجود آورده است.
در حال حاضر 70 درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می کنند که این آمار، آمار مناسبی نیست. از سوی دیگر تولیدات کشاورزی، اساس و پایه پیشرفت کشور هستند که این تولیدات نیز نتیجه تلاش روستاییان هستند و راه آبادانی شهرها این است که روستاها آباد شوند اگرچه پیشانی کشور شهرها هستند، نباید از روستاها نیز غافل شد.
